1. http://luanvan.forumvi.com email: luanvan84@gmail.com
LỜI MỞ ĐẦU
Khi nói về cơ cấu kinh tế quốc dân, Nghị quyết 6 của Ban chấp hành Trung
ương khoá V đã nhận định: “bằng một cơ cấu kinh tế hợp lý và một cơ chế quản lý
thích hợp chúng ta sẽ có khả năng tạo ra một chuyển biến mạnh trong đời sống kinh
tế - xã hội”. Đối với ngoại thương cũng vậy, việc thay đổi cơ chế quản lý mà không
đi đôi với việc xác định một chính sách cơ cấu đúng đắn sẽ không thể phát triển
ngoại thương được nhanh chóng và có hiệu quả.
Trong những năm 80, Đảng và Nhà nước đã đưa ra nhiều chính sách và biện
pháp quan trọng để tăng cường công tác xuất khẩu nhằm đáp ứng nhập khẩu. Song
những chính sách và biện pháp đó còn mang tính chất chắp vá và bị động, chỉ chú ý
nhiều đến vấn đề đổi mới cơ chế nhưng chưa giúp xác định được cơ cấu xuất khẩu
(và nhập khẩu) lâu dài và thích ứng. Do đó, trong việc tổ chức sản xuất hàng hóa và
cung ứng dịch vụ cho xuất khẩu còn nhiều lúng túng và bị động. Việc xác định
đúng cơ cấu xuất khẩu sẽ có tác dụng:
 Định hướng rõ cho việc đầu tư sản xuất hàng hoá và dịch vụ xuất khẩu tạo nên
những mặt hàng chủ lực xuất khẩu có giá trị cao và có sức cạnh tranh trên thị
trường thế giới.
 Định hướng rõ việc ứng dụng khoa học - kỹ thuật cải tiến sản xuất hàng xuất
khẩu. Trong điều kiện thế giới ngày nay khoa học - kỹ thuật ngày càng trở thành
một yếu tố sản xuất trực tiếp, không tạo ra được những sản phẩm có hàm lượng
khoa học - kỹ thuật cao sẽ khó cạnh tranh trong xuất khẩu.
 Cho phép chuẩn bị thị trường trước để thực hiện cơ cấu. Trước đây, trong điều
kiện cơ cấu xuất khẩu được hình thành trên cơ sở “năng nhặt chặt bị” rất bị động
trong khâu chuẩn bị thị trường tiêu thụ. Vì vậy, có nhiều lúc có hàng không biết
xuất khẩu đi đâu, rất khó điều hoà giữa sản xuất và tiêu thụ.
 Tạo cơ sở để hoạch định các chính sách phục vụ và khuyến khích xuất khẩu
đúng địa chỉ, đúng mặt hàng và đúng mức độ. Qua đó có thể khai thác các thế
mạnh xuất khẩu của đất nước.
Đối với nước ta từ trước đến nay cơ cấu xuất khẩu nói chung còn manh mún
và bị động. Hàng xuất khẩu chủ yếu còn là những sản phẩm thô, hàng sơ chế hoặc
1

2. http://luanvan.forumvi.com email: luanvan84@gmail.com
những hàng hoá truyền thống như nông sản, lâm sản, thuỷ sản, hàng thủ công mỹ
nghệ và một số khoáng sản. Với cơ cấu xuất khẩu như vậy, chúng ta không thể xây
dựng một chiến lược xuất khẩu hiện thực và có hiệu quả.
Từ những thực tiễn khách quan trên đây, một yêu cầu cấp bách được đặt ra là
phải đổi mới cơ cấu hàng hoá xuất khẩu của Việt Nam hiện nay như thế nào, làm
thế nào để thay đổi có cơ sở khoa học, có tính khả thi và đặc biệt là phải dịch
chuyển nhanh trong điều kiện tự do hoá thương mại ngày nay.
Với lý do trên, em đã chọn đề tài nghiên cứu: “Một số vấn đề về chuyển dịch
cơ cấu xuất khẩu của Việt Nam trong thời gian tới” nhằm đưa ra những lý luận cơ
bản về cơ cấu hàng hoá xuất khẩu, khảo sát thực trạng và đề ra các giải pháp đổi
mới cơ cấu hàng xuất khẩu của Việt Nam trong những năm tới.
Đề tài này kết cấu gồm 3 chương:
- Chương 1: Một số vấn đề cơ bản về xuất khẩu và chuyển dịch cơ cấu xuất
khẩu.
- Chương 2: Thực trạng xuất khẩu và chuyển dịch cơ cấu hàng xuất khẩu của
Việt Nam trong thời gian qua.
- Chương 3: Một số giải nhằm chuyển dịch cơ cấu hàng xuất khẩu Việt Nam
trong thời gian tới.
Đây là một đề tài có nội dung phong phú và phức tạp nhưng trong điều kiện
hạn chế về thời gian cũng như giới hạn về lượng kiến thức, kinh nghiệm thực tế nên
bài viết không tránh khỏi những thiếu sót. Rất mong sự góp ý kiến của các thầy cô
cùng các bạn.
2

3. http://luanvan.forumvi.com email: luanvan84@gmail.com
CHƯƠNG 1
MỘT SỐ VẤN ĐỀ CƠ BẢN VỀ XUẤT KHẨU VÀ
CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU XUẤT KHẨU
1.1. VAI TRÒ HOẠT ĐỘNG XUẤT KHẨU TRONG QUÁ TRÌNH PHÁT TRIỂN
KINH TẾ - XÃ HỘI THEO HƯỚNG HỘI NHẬP.
Ngày nay, không một nước nào có thể phát triển nếu thực hiện chính sách tự
cung tự cấp, bởi vì mỗi quốc gia trên thế giới đều tồn tại trong mối quan hệ nhiều
mặt với các quốc gia khác. Tuy nhiên, trong các mối quan hệ này, quan hệ kinh tế
chi phối hầu hết các mối quan hệ khác, bởi bất cứ mối quan hệ nào cũng liên quan
tới quan hệ kinh tế. Quan trọng nhất trong quan hệ kinh tế là quan hệ thương mại,
nó cho thấy trực diện lợi ích của quốc gia khi quan hệ với các quốc gia khác thông
qua lượng ngoại tệ thu được qua thương mại quốc tế.
Thương mại quốc tế bao gồm các hoạt động thu chi ngoại tệ như: xuất khẩu,
nhập khẩu, gia công cho nước ngoài và thuê nước ngoài gia công, tái xuất khẩu,
hoạt động chuyển khẩu, xuất khẩu tại chỗ. Trong khuôn khổ bài viết này, chỉ đi sâu
vào phân tích hoạt động xuất khẩu.
1.1.1. Khái niệm xuất khẩu.
Xuất khẩu là quá trình hàng hoá được sản xuất ở trong nước nhưng tiêu thụ ở
nước ngoài. Xuất khẩu thể hiện nhu cầu về hàng hoá của các quốc gia khác đối với
quốc gia chủ thể. Xuất khẩu còn chỉ ra những lĩnh vực có thể chuyên môn hoá được,
những công nghệ và tư liệu sản xuất trong nước còn thiếu để sản xuất ra sản phẩm
xuất khẩu đạt được chất lượng quốc tế.
1.1.2. Vai trò của hoạt động xuất khẩu.
1. Xuất khẩu tạo ra nguồn thu ngoại tệ.
Trong các nguồn thu ngoại tệ cho Ngân sách quốc gia có một số nguồn thu
chính:
- Xuất khẩu hàng hoá - dịch vụ.
- Đầu tư nước ngoài trực tiếp và gián tiếp.
3

4. http://luanvan.forumvi.com email: luanvan84@gmail.com
- Vay nợ của Chính phủ và tư nhân.
- Kiều bào nước ngoài gửi về.
- Các khoản thu viện trợ,...
Tuy nhiên, chỉ có thu từ xuất khẩu hàng hoá và dịch vụ là tích cực nhất vì
những lý do sau: không gây ra nợ nước ngoài như các khoản vay của Chính phủ và
tư nhân; Chính phủ không bị phụ thuộc vào những ràng buộc và yêu sách của nước
khác như các nguồn tài trợ từ bên ngoài; phần lớn ngoại tệ thu được từ hoạt động
xuất khẩu thuộc về các nhà sản xuất trong nước được tái đầu tư để phát triển sản
xuất, không bị chuyển ra nước ngoài như nguồn đầu tư nước ngoài, qua đó cho phép
nền kinh tế tăng trưởng chủ động, đỡ bị lệ thuộc vào bên ngoài.
Do đó, đối với bất kỳ quốc gia nào, để tránh tình trạng nợ nước ngoài, giảm
thâm hụt cán cân thanh toán, con đường tốt nhất là đẩy mạnh xuất khẩu. Nguồn
ngoại tệ thu được từ xuất khẩu sẽ làm tăng tổng cung ngoại tệ của đất nước, góp
phần ổn định tỷ giá hối đoái, ổn định kinh tế vĩ mô. Liên hệ với cuộc khủng hoảng
tài chính Đông Nam Á (tháng 7/1997), ta thấy nguyên nhân chính là do các quốc gia
bị thâm hụt cán cân thương mại thường xuyên trầm trọng, khoản thâm hụt này được
bù đắp bằng các khoản vay nóng của các doanh nghiệp trong nước. Khi các khoản
vay nóng này hoạt động không hiệu quả sẽ dẫn đến tình trạng các doanh nghiệp
không có khả năng trả nợ và buộc tuyên bố phá sản. Sự phá sản của các doanh
nghiệp gây ra sự rút vốn ồ ạt của các nhà đầu tư nước ngoài, càng làm cho tình hình
thêm căng thẳng, đến nỗi Nhà nước cũng không đủ sức can thiệp vào nền kinh tế, từ
đó gây ra cuộc khủng hoảng tài chính - tiền tệ.
2. Xuất khẩu tạo ra nguồn vốn chủ yếu cho nhập khẩu,
đáp ứng yêu cầu công nghiệp hoá - hiện đại hoá
(CNH - HĐH) đất nước.
Sự tăng trưởng kinh tế của mỗi quốc gia đều đòi hỏi có các điều kiện về nhân
lực, tài nguyên, vốn, kỹ thuật. Song không phải bất cứ quốc gia nào cũng có đủ cả 4
điều kiện trên, trong thời gian hiện nay, các nước đang phát triển (LDCs) đều thiếu
vốn, kỹ thuật, lại thừa lao động. Mặt khác, trong quá trình CNH - HĐH, để thực
hiện tốt quá trình đòi hỏi nền kinh tế phải có cơ sở vật chất để tạo đà phát triển. Để
4

5. http://luanvan.forumvi.com email: luanvan84@gmail.com
khắc phục tình trạng này, các quốc gia phải nhập khẩu các thiết bị, máy móc, kỹ
thuật công nghệ tiên tiến.
Hơn nữa, xu thế tiêu dùng của thế giới ngày nay đòi hỏi ngày càng cao về
chất lượng sản phẩm. Để nâng cao sức cạnh tranh của hàng hoá trên thị trường quốc
tế, các doanh nghiệp bắt buộc phải đầu tư để nâng cao trình độ công nghệ của mình
- đây là một yêu cầu cấp bách đặt ra đối với các doanh nghiệp sản xuất hàng xuất
khẩu. Từ đó, xuất hiện nhu cầu nâng cao công nghệ của các doanh nghiệp, trong khi
xu hướng hợp tác quốc tế trong lĩnh vực chuyển giao công nghệ cũng đang ngày
càng phát triển và các nước phát triển (DCs) muốn chuyển giao công nghệ của họ
sang LDCs. Hai nhân tố trên có tác động rất quan trọng tới quá trình chuyển giao
công nghệ, nâng cao trình độ công nghệ quốc gia. Tuy nhiên, một yếu tố vô cùng
quan trọng mà nếu thiếu nó thì quá trình chuyển giao công nghệ không thể diễn ra
được, đó là nguồn ngoại tệ, nhưng khó khăn này được khắc phục thông qua hoạt
động xuất khẩu. Hoạt động xuất khẩu đem lại nguồn thu ngoại tệ và các quốc gia có
thể dùng nguồn thu này để nhập công nghệ phục vụ cho sản xuất. Trên ý nghĩa đó,
có thể nói, xuất khẩu quyết định quy mô và tốc độ nhập khẩu.
3. Xuất khẩu góp phần chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo
hướng CNH - HĐH.
Do xuất khẩu mở rộng đầu ra, mang lại nguồn ngoại tệ cao nên các nhà đầu
tư sẽ có xu hướng đầu tư vào những ngành có khả năng xuất khẩu. Sự phát triển của
các ngành sản xuất sản phẩm xuất khẩu tạo ra nhu cầu đối với các ngành sản xuất
đầu vào như: điện, nước, nguyên vật liệu, máy móc thiết bị... Các nhà sản xuất đầu
vào sẽ đầu tư mở rộng sản xuất để đáp ứng các nhu cầu này, tạo ra sự phát triển cho
ngành công nghiệp nặng. Hoạt động xuất khẩu đem lại nguồn thu ngoại tệ cho
NSNN để đầu tư cơ sở hạ tầng, đầu tư vốn, công nghệ cao cho những ngành công
nghiệp trọng điểm, mũi nhọn. Xuất khẩu tạo ra nguồn thu nhập cao cho người lao
động, khi người lao động có thu nhập cao sẽ tạo ra nhu cầu cho các ngành sản xuất
công nghiệp nhẹ, hàng điện tử, hàng cơ khí, làm nâng cao sản lượng của các ngành
sản xuất hàng tiêu dùng. Tỷ trọng ngành công nghiệp ngày càng tăng kéo theo sự
phát triển của ngành dịch vụ với tốc độ cao hơn. Như vậy, thông qua các mối quan
hệ trực tiếp, gián tiếp, hoạt động xuất khẩu góp phần chuyển dịch cơ cấu đầu tư và
cơ cấu nền kinh tế theo hướng công nghiệp hoá và hội nhập. Một nền kinh tế mà sản
5

6. http://luanvan.forumvi.com email: luanvan84@gmail.com
xuất và xuất khẩu những hàng hoá thị trường thế giới đang có nhu cầu chứ không
phải sản xuất và xuất khẩu những gì mà đất nước có. Điều này sẽ tạo cho sự dịch
chuyển kinh tế của đất nước một cách hợp lý và phù hợp.
4. Xuất khẩu góp phần giải quyết việc làm cho xã hội và
nâng cao hiệu quả của nền kinh tế trong quan hệ
thương mại quốc tế.
Xuất khẩu góp phần nâng cao hiệu quả của nền kinh tế. Ở đây, chúng ta sẽ
xem xét hiệu quả dưới góc độ nghĩa rộng, bao gồm cả hiệu quả kinh doanh và hiệu
quả kinh tế. Theo tính toán của các nhà kinh tế, nếu đẩy mạnh xuất khẩu, tăng giá trị
kim ngạch xuất khẩu sẽ góp phần tạo mở công ăn việc làm đối với người lao động.
Nếu tăng thêm 1 tỷ USD giá trị kim ngạch xuất khẩu sẽ tạo ra từ 40.000 -50.000
chỗ làm việc trong nền kinh tế. Giải quyết việc làm sẽ bớt đi một gánh nặng cho nền
kinh tế quốc dân, có tác dụng ổn định chính trị, tăng cao mức thu nhập của người
lao động.
Xuất khẩu tăng sẽ tạo điều kiện để tăng việc làm, đặc biệt trong ngành nông
nghiệp, công nghiệp chế biến các sản phẩm nông - lâm - ngư nghiệp, công nghiệp
dệt may - là những ngành sử dụng nhiều lao động. Đó là vì xuất khẩu đòi hỏi nông
nghiệp phải tạo ra những vùng nguyên liệu lớn, đáp ứng cho nhu cầu lớn của nền
công nghệ sản xuất hàng loạt với khối lượng lớn để nâng cao hiệu quả, đồng thời
xuất khẩu cũng buộc công nghiệp chế biến phải phát triển để phù hợp với chất
lượng quốc tế, phục vụ thị trường bên ngoài. Hiện nay, mặt hàng xuất khẩu chủ yếu
của LDCs là hàng nông sản, hàng công nghiệp nhẹ, dầu thô, thủ công mỹ nghệ....
Điều đó sẽ giải quyết tình trạng thiếu công ăn việc làm trầm trọng ở các nước này.
Việt Nam là nước đang phát triển, có dân số phát triển nhanh và thuộc loại dân số
trẻ, tức là lực lượng lao động rất đông, tuy nhiên trình độ tay nghề, trình độ khoa
học công nghệ chưa cao. Hơn nữa, Việt Nam lại là nước nông nghiệp với trên70%
dân số làm việc trong lĩnh vực nông nghiệp, các hoạt động mang tính thời vụ, do đó,
vào thời điểm nông nhàn, số lao động không có việc làm ở nông thôn rất lớn, tràn ra
thành thị tạo ra sức ép về việc làm đối với toàn bộ nền kinh tế nói chung và đối với
các thành phố nói riêng.
Hoạt động xuất khẩu các sản phẩm nông nghiệp góp phần mở rộng sản xuất
nông nghiệp, nâng cao giá trị nông sản, nâng cao thu nhập cho người nông dân, tạo
6

7. http://luanvan.forumvi.com email: luanvan84@gmail.com
ra nhu cầu về hàng công nghiệp tiêu dùng ở vùng nông thôn và hàng công nghiệp
phục vụ sản xuất nông nghiệp. Ngoài ra, cũng phải kể đến một hoạt động xuất khẩu
góp phần giải quyết công ăn việc làm là xuất khẩu lao động và hoạt động sản xuất
hàng gia công cho nước ngoài, đây là hoạt động rất phổ biến trong ngành may mặc
ở nước ta và đã giải quyết được rất nhiều việc làm.
5. Xuất khẩu là cơ sở để thực hiện phương châm đa
dạng hoá và đa phương hoá trong quan hệ đối ngoại
của Đảng.
Thông thường hoạt động xuất khẩu ra đời sớm hơn các hoạt động kinh tế đối
ngoại khác, nên nó thúc đẩy các quan hệ này phát triển. Chẳng hạn, xuất khẩu và
sản xuất hàng xuất khẩu thúc đẩy quan hệ tín dụng, đầu tư, vận tải quốc tế... Đến
lượt nó, chính các quan hệ kinh tế đối ngoại lại tạo tiền đề cho mở rộng xuất khẩu.
Thông qua xuất khẩu, các quốc gia mới có điều kiện trao đổi hàng hoá - dịch
vụ qua lại. Xuất khẩu là một hoạt động kinh tế đối ngoại. Chuyển dịch cơ cấu xuất
khẩu là thiết thực góp phần thực hiện phương châm đa dạng hoá và đa phương hoá
quan hệ đối ngoại của Việt Nam, thông qua:
- Phát triển khối lượng hàng xuất khẩu ngày càng lớn ra thị trường các nước,
nhất là những mặt hàng chủ lực, những sản phẩm mũi nhọn.
- Mở rộng thị trường xuất khẩu sang những thị trường mới mà trước đây ta
chưa xuất được nhiều.
- Thông qua xuất khẩu nhằm khai thác hết tiềm năng của đối tác, tạo ra sức
cạnh tranh nhiều mặt giữa các đối tác nước ngoài trong làm ăn, buôn bán với Việt
Nam.
Tóm lại, xu thế toàn cầu hoá, khu vực hoá tạo ra sự phụ thuộc lẫn nhau sâu
sắc, hình thành đan xen giữa lợi ích và mâu thuẫn, giữa hợp tác và cạnh tranh kinh
tế, thương mại giữa các trung tâm, giữa các quốc gia ngày càng gay gắt. Nghệ thuật
khôn khéo, thông minh của người lãnh đạo là biết phân định tình hình, lợi dụng mọi
mâu thuẫn, tranh thủ mọi thời cơ và khả năng để đẩy mạnh xuất khẩu, đưa đất nước
tiến lên trong cuộc cạnh tranh phức tạp, gay gắt.
7

8. http://luanvan.forumvi.com email: luanvan84@gmail.com
1.2. SỰ CẦN THIẾT PHẢI ĐỔI MỚI CƠ CẤU HÀNG XUẤT KHẨU TRONG QUÁ
TRÌNH PHÁT TRIỂN KINH TẾ VIỆT NAM.
1.2.1. Khái niệm cơ cấu xuất khẩu.
Cơ cấu xuất khẩu là tổng thể các bộ phận giá trị hàng hoá xuất khẩu hợp
thành tổng kim ngạch xuất khẩu của một quốc gia cùng với những mối quan hệ ổn
định và phát triển giữa các bộ phận hợp thành đó trong một điều kiện kinh tế - xã
hội cho trước tương ứng với một thời kỳ xác định.
Cơ cấu xuất khẩu là kết quả quá trình sáng tạo ra của cải vật chất và dịch vụ
của một nền kinh tế thương mại tương ứng với một mức độ và trình độ nhất định
khi tham gia vào quá trình phân công lao động quốc tế. Nền kinh tế như thế nào thì
cơ cấu xuất khẩu như thế và ngược lại, một cơ cấu xuất khẩu phản ánh trình độ phát
triển kinh tế tương ứng của một quốc gia. Chính vì vậy, cơ cấu xuất khẩu mang đầy
đủ những đặc trưng cơ bản của một cơ cấu kinh tế tương ứng với nó, nghĩa là nó
mang những đặc trưng chủ yếu sau đây:
- Cơ cấu xuất khẩu bao giờ cũng thể hiện qua hai thông số: số lượng và chất
lượng. Số lượng thể hiện thông qua tỷ trọng của từng bộ phận trong tổng thể và là
hình thức biểu hiện bên ngoài của một cơ cấu xuất khẩu. Còn chất lượng phản ánh
nội dung bên trong, không chỉ của tổng thể kim ngạch xuất khẩu mà còn của cả nền
kinh tế. Sự thay đổi về số lượng vượt qua ngưỡng giới hạn nào đó, đánh dấu một
điểm nút thay đổi về chất của nền kinh tế.
- Cơ cấu xuất khẩu mang tính khách quan.
- Cơ cấu xuất khẩu mang tính lịch sử, kế thừa. Sự xuất hiện trạng thái cơ cấu
xuất khẩu sau bao giờ cũng bắt đầu và trên cơ sở của một cơ cấu trước đó, vừa kế
thừa vừa phát triển.
- Cơ cấu xuất khẩu cần phải bảo đảm tính hiệu quả.
- Cơ cấu xuất khẩu có tính hướng dịch, có mục tiêu định trước.
- Cơ cấu xuất khẩu cũng như nền kinh tế luôn ở trạng thái vận động phát
triển không ngừng từ thấp đến cao, từ chưa hoàn thiện đến hoàn thiện hơn.
8

9. http://luanvan.forumvi.com email: luanvan84@gmail.com
Do những đặc trưng như vậy nên cơ cấu xuất khẩu là một đối tượng của công
tác kế hoạch hoá phát triển kinh tế - xã hội và là một trong những tiêu thức quan
trọng để đánh giá trình độ phát triển kinh tế của một quốc gia.
1.2.2. Phân loại cơ cấu xuất khẩu.
Tổng kim ngạch xuất khẩu có thể được phân chia theo những tiêu thức khác
nhau tuỳ theo mục đích nghiên cứu và cách thức tiếp cận. Thông thường, người ta
tiếp cận theo hai hướng: giá trị xuất khẩu đã thực hiện ở đâu (theo thị trường) và giá
trị những gì đã được xuất khẩu (theo mặt hàng hay nhóm hàng). Vì vậy, có hai loại
cơ cấu xuất khẩu phổ biến.
a. Cơ cấu thị trường xuất khẩu.
Là sự phân bổ giá trị kim ngạch xuất khẩu theo nước, nền kinh tế và khu vực
lãnh thổ thế giới, với tư cách là thị trường tiêu thụ. Loại cơ cấu này phản ánh sự mở
rộng quan hệ buôn bán với các nước trên thế giới và mức độ tham gia vào phân
công lao động quốc tế. Xét về bản chất, cơ cấu thị trường xuất khẩu là kết quả tổng
hợp của nhiều yếu tố: kinh tế, chính trị, khoa học công nghệ, chính sách đối ngoại
của một quốc gia. Thị trường xuất khẩu xét theo lãnh thổ thế giới thường được chia
ra nhiều khu vực khác nhau: thị trường châu Á, Bắc Mỹ, Đông Nam Á, EU... Do đặc
điểm kinh tế, chính trị, xã hội và truyền thống khác nhau nên các thị trường có
những đặc điểm không giống nhau về cung, cầu, giá cả và đặc biệt là những quy
định về chất lượng, do đó, khi thâm nhập vào những thị trường khác nhau cần tìm
hiểu những điều kiện riêng nhất định của họ.
2. Cơ cấu mặt hàng xuất khẩu.
 Cơ cấu hàng xuất khẩu.
Có thể hiểu một cách đơn giản, cơ cấu hàng xuất khẩu là tỷ lệ tương quan
giữa các ngành, mặt hàng xuất khẩu hoặc tỷ lệ tương quan giữa các thị trường xuất
khẩu.
Thương mại là một lĩnh vực trao đổi hàng hoá, đồng thời là một ngành kinh
tế kỹ thuật có chức năng chủ yếu là trao đổi hàng hoá thông qua mua bán bằng tiền,
mua bán tự do trên cơ sở giá cả thị trường. Cơ cấu hàng hoá xuất khẩu là một phân
hệ của cơ cấu thương mại, là tổng thể các mối quan hệ chủ yếu, tương đối ổn định
9

10. http://luanvan.forumvi.com email: luanvan84@gmail.com
của các yếu tố kinh tế hoặc các bộ phận của lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất
thuộc hệ thống kinh doanh thương mại trong điều kiện lịch sử cụ thể.
Mặt hàng xuất khẩu của mỗi quốc gia rất đa dạng, phong phú nên có thể
phân loại cơ cấu hàng xuất khẩu theo nhiều tiêu thức khác nhau:
- Xét theo công dụng của sản phẩm: coi sản phẩm xuất khẩu thuộc tư liệu sản
xuất hay tư liệu tiêu dùng và trong tư liệu sản xuất lại chia thành nguyên liệu đầu
vào, máy móc thiết bị, thiết bị toàn bộ.
- Căn cứ vào tính chất chuyên môn hoá sản xuất theo ngành: phân chia
thành: (i) sản phẩm công nghiệp nặng và khoáng sản, (ii) công nghiệp nhẹ và thủ
công nghiệp, (iii) sản phẩm nông - lâm - ngư nghiệp... Đây cũng chính là tiêu thức
mà thống kê của Việt Nam thường lựa chọn và được chia thành 3 nhóm chính (i),
(ii), (iii).
- Căn cứ vào trình độ kỹ thuật của sản phẩm: phân chia thành sản phẩm thô,
sơ chế hoặc chế biến.
- Dựa vào hàm lượng các yếu tố sản xuất mà cấu thành nên giá trị của sản
phẩm: sản phẩm có hàm lượng lao động cao, sản phẩm có hàm lượng vốn cao hoặc
công nghệ cao.
Mỗi loại cơ cấu mặt hàng theo cách phân loại nói trên chỉ là phản ánh một
mặt nhất định của cơ cấu mặt hàng xuất khẩu. Điều đó có nghĩa khi nhìn vào cơ cấu
mặt hàng xuất khẩu của một quốc gia trong một giai đoạn, có thể đánh giá được
nhiều vấn đề khác nhau, tuỳ vào góc độ xem xét. Nhìn chung, cơ cấu mặt hàng xuất
khẩu phản ánh hai đặc trưng cơ bản: sự dư thừa hay khan hiếm về nguồn lực và
trình độ công nghệ của sản xuất cũng như mức độ chuyên môn hoá.
Hiện nay, theo phân loại của tổ chức thương mại quốc tế (WTO), các hàng
hoá tham gia thương mại quốc tế được chia thành 10 nhóm theo mã số như sau:
0 - lương thực, thực phẩm 5 - hoá chất
1 - đồ uống và thuốc lá 6 - công nghiệp cơ bản
2 - nguyên liệu thô 7 - máy móc, thiết bị, giao thông vận tải
3 - dầu mỏ 8 - sản phẩm chế biến hỗn hợp
4 - dầu, chất béo động thực vật 9 - hàng hoá khác
10

11. http://luanvan.forumvi.com email: luanvan84@gmail.com
Theo cơ cấu này cho thấy một cách tương đối đầy đủ về hàng hoá xuất khẩu
của một quốc gia. Tuy nhiên, khi áp dụng vào điều kiện Việt Nam thì cơ cấu này trở
nên không đầy đủ, vì sản phẩm xuất khẩu của Việt Nam chủ yếu nằm ở nhóm 0 và
nhóm 2, 3, hơn nữa còn thể hiện ở nhóm sản phẩm thủ công mỹ nghệ (nhóm sản
phẩm truyền thống của Việt Nam).
Khi định hướng chuyển dịch cơ cấu theo tiêu chuẩn này sẽ gặp nhiều khó
khăn. Để có thể phát huy được ưu điểm và khắc phục được nhược điểm khi áp dụng
vào điều kiện Việt Nam, ta đưa ra cách phân loại hàng xuất khẩu Việt Nam thành
các nhóm sau:
11

12. http://luanvan.forumvi.com email: luanvan84@gmail.com
1 - lương thực, thực phẩm 5 - dệt may, da giày
2 - nguyên liệu thô 6 - hàng chế biến tổng hợp
3 - nhiên liệu, năng lượng 7 - thủ công mỹ nghệ
4 - cơ khí, điện tử 8 - hàng hoá khác
Riêng các sản phẩm hàng hoá, hệ thống phân loại quốc tế SITC (System of
International Trade Classification) chia thành 3 nhóm sản phẩm lớn:
 Nhóm 1: sản phẩm lương thực, thực phẩm,
đồ hút, đồ uống, nguyên nhiên liệu thô và
khoáng sản.
 Nhóm 2: sản phẩm chế biến.
 Nhóm 3: sản phẩm hoá chất, máy móc
thiết bị và phương tiện vận tải.
Trên đây là một số loại cơ cấu phân theo các tiêu thức khác nhau, mỗi loại cơ
cấu có ưu điểm, nhược điểm khác nhau, thậm chí ưu điểm trong thời gian này lại là
nhược điểm trong thời gian khác. Luận văn này chỉ tập trung nghiên cứu việc
chuyển dịch cơ cấu mặt hàng xuất khẩu.
1.2.3. Sự cần thiết phải đổi mới cơ cấu hàng xuất khẩu.
Thứ nhất, đổi mới cơ cấu xuất khẩu có mối quan hệ hữu cơ với quá trình
CNH - HĐH và hội nhập kinh tế. Để có được đánh giá chính xác và toàn diện thực
trạng chuyển dịch cơ cấu xuất khẩu trong thời gian vừa qua và định hướng cho thời
gian tới, cần phải dựa trên quan điểm cụ thể về CNH - HĐH.
Báo cáo Chính trị tại Đại hội toàn quốc IX của Đảng đã chỉ rõ: “Đẩy mạnh
CNH - HĐH, xây dựng nền kinh tế độc lập tự chủ, đưa nước ta trở thành một nước
công nghiệp; ưu tiên phát triển lực lượng sản xuất, đồng thời xây dựng quan hệ sản
xuất phù hợp theo định hướng XHCN; phát huy cao độ nội lực, đồng thời tranh thủ
nguồn lực bên ngoài và chủ động hội nhập kinh tế quốc tế để phát triển nhanh, có
hiệu quả bền vững; tăng trưởng kinh tế đi liền với phát triển văn hoá, từng bước cải
thiện đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân, thực hiện tiến bộ và công bằng xã
hội, bảo vệ và cải thiện môi trường; kết hợp phát triển kinh tế - xã hội với tăng
cường quốc phòng - an ninh”. Những mục tiêu, quan điểm và tư tưởng chỉ đạo về
12

13. http://luanvan.forumvi.com email: luanvan84@gmail.com
CNH - HĐH đất nước được phản ánh rõ nét nhất là sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế
theo hướng CNH - HĐH; hướng mạnh về xuất khẩu có lựa chọn; CNH - HĐH theo
hướng mở cửa và hội nhập với thế giới.
Rõ ràng, giữa chuyển dịch cơ cấu kinh tế với CNH - HĐH có mối quan hệ
biện chứng, cái nọ vừa là hệ quả nhưng lại là tiền đề cho cái kia. Song xuất khẩu
hàng hoá chỉ là một khâu trong quá trình tái sản xuất và là một bộ phận trong tổng
thể nền kinh tế nói chung, cho nên một mặt nó giữ vai trò thúc đẩy chuyển dịch cơ
cấu kinh tế theo hướng CNH - HĐH, mặt khác với tư cách là chủ thể vừa diễn ra
trong quá trình CNH - HĐH, lại vừa diễn ra quá trình chuyển dịch cơ cấu trong bản
thân lĩnh vực xuất khẩu.
Thứ hai, những thay đổi trong cơ cấu xuất khẩu trên thị trường quốc tế có
những chiều hướng mới, các xu hướng rõ nét nhất là:
- Xuất khẩu ngày càng chiếm tỷ trọng lớn trong tổng sản phẩm quốc dân của
các quốc gia, thể hiện mức độ mở cửa của các nền kinh tế quốc gia trên thị trường
thế giới.
- Tốc độ tăng trưởng của hàng hoá “vô hình” nhanh hơn các hàng hoá “hữu
hình”.
- Giảm đáng kể tỷ trọng các nhóm hàng lương thực, thực phẩm.
- Giảm mạnh tỷ trọng của nguyên liệu, tăng nhanh tỷ trọng của dầu mỏ và
khí đốt.
- Tăng nhanh tỷ trọng của sản phẩm công nghiệp chế biến, nhất là máy móc
thiết bị.
Tình hình trên bắt buộc Việt Nam phải thay đổi cơ cấu hàng xuất khẩu.
Thứ ba, chỉ có thay đổi cơ cấu xuất khẩu hàng hoá, chúng ta mới phát huy
thế mạnh lợi thế của đất nước về nguồn lao động dồi dào, tài nguyên thiên nhiên
phong phú, và vị trí địa lý thuận lợi, đồng thời khắc phục được yếu kém về vốn,
trình độ kỹ thuật và kinh nghiệm quản lý.
Thứ tư, chuyển dịch cơ cấu hàng xuất khẩu sẽ tăng cường sức cạnh tranh của
hàng hoá Việt Nam trên thị trường thế giới.
Một xu hướng của thị trường thế giới hiện nay là các sản phẩm có hàm lượng
khoa học và công nghệ cao, sức cạnh tranh mạnh mẽ, trong khi các sản phẩm
13

14. http://luanvan.forumvi.com email: luanvan84@gmail.com
nguyên liệu thô ngày càng mất giá và kém sức cạnh tranh. Chu kỳ sống của các loại
sản phẩm xuất khẩu được rút ngắn, việc đổi mới thiết bị, công nghệ, mẫu mã hàng
hoá diễn ra liên tục. Đây là một kết quả tất yếu khi khoa học kỹ thuật phát triển, bởi
chính sự phát triển đó làm giảm giá thành sản phẩm, sự tiêu hao ít nguyên liệu, dẫn
tới nhu cầu về nguyên liệu ngày càng có xu hướng giảm.
Chuyển dịch cơ cấu hàng hoá xuất khẩu làm cho hàng hoá xuất khẩu của
Việt Nam có sự cạnh tranh lớn hơn trên thị trường. Việc tăng cường xuất khẩu
những sản phẩm tinh chế sẽ giúp chúng ta thu được giá trị xuất khẩu lớn hơn. Mặt
khác, cải biến cơ cấu xuất khẩu sẽ hạn chế việc sản xuất và xuất khẩu những sản
phẩm không đáp ứng nhu cầu thị trường, hạn chế xuất khẩu bằng mọi giá, bất chấp
hiệu quả kinh tế - xã hội và lợi ích quốc gia.
Hàng hoá nông sản xuất khẩu của Việt Nam hiện nay chủ yếu là nguyên liệu
thô và sản phẩm sơ chế, vì vậy, sức cạnh tranh kém, người xuất khẩu bị ép giá thiệt
thòi. Trong thực tế mấy năm gần đây đã chứng tỏ điều đó, các mặt hàng nông sản
trên thế giới đều có xu hướng “cung lớn hơn cầu”, giá giảm. Để nâng cao cạnh
tranh, cũng như hạn chế sự giao động về giá cả thì không còn con đường nào khác
là phải đổi mới cơ cấu xuất khẩu theo hướng tăng cường xuất khẩu các mặt hàng
tinh chế, giảm dần sản phẩm thô và sản phẩm sơ chế.
Thứ năm, sự phát triển của thương mại quốc tế ngày càng mở rộng về mức
độ, phạm vi, phương thức cạnh tranh với nhiều công cụ khác nhau như: chất lượng,
giá cả, bao bì, mẫu mã, điều kiện giao hàng, thanh toán các dịch vụ sau bán hàng...
đòi hỏi xuất khẩu các mặt hàng phải linh hoạt để thích ứng.
Cuối cùng, sự phát triển các quan hệ kinh tế quốc tế mỗi quốc gia đều tham
gia vào các hiệp ước, hiệp hội khu vực và quốc tế yêu cầu các nước đang phát triển
như Việt Nam phải có sự chuyển biến nhanh chóng trong thương mại quốc tế, mà
nội dung quan trọng là phải chuyển dịch cơ cấu hàng xuất khẩu. Bởi những yếu tố
khách quan cũng như chủ quan, có thể nhìn nhận trong thời gian này, kinh tế thế
giới và khu vực vẫn đang ở trong chu kỳ suy thoái, thậm chí dường như ở đáy của
chu kỳ này. Do vậy, những nỗ lực gia tăng sản lượng đã không đủ bù đắp lại thiệt
hại về giá cả trên thị trường thế giới. Chúng ta không thể phát triển đất nước dựa
vào xuất khẩu những gì hiện có và nhập khẩu những gì cần thiết, đã đến lúc đòi hỏi
phải có chất lượng lâu dài về cơ cấu xuất khẩu hàng hoá.
14

15. http://luanvan.forumvi.com email: luanvan84@gmail.com
1.3. NHỮNG CĂN CỨ CÓ TÍNH KHOA HỌC CỦA VIỆC XÁC ĐỊNH CƠ CẤU XUẤT
KHẨU
1.2.4. Chủ nghĩa trọng thương (Mercantisme)
Chủ nghĩa trọng thương cho rằng một nước trở nên giàu có và hùng mạnh là
nhờ đẩy mạnh xuất khẩu. Nhưng xuất khẩu không phải là để nhập khẩu mà để thu về
vàng bạc và đá quý, coi đó là tài tài sản duy nhất. Thomas Mun (1571 - 1641) là
người đại diện điển hình nhất của quan điểm trên. Trong cuốn sách: “Kho bạc nước
Anh qua thương mại quốc tế” ông đã lớn tiếng đòi cấm xuất khẩu vàng, bạc và đá
quý. Mặt khác, phải tăng cường vai trò của Nhà nước đối với nhập khẩu.
Xuất phát từ quan điểm trên, vàng, bạc, đá quý bị gạt ra ngoài cơ cấu xuất
khẩu.
1.2.5. Quan điểm của Adam Smith (1723 - 1790) và học thuyết lợi thế tuyệt đối
(Abosolite advantage)
Lợi thế tuyệt đối chứng minh rằng: nước A sản xuất hàng X có lợi hơn nước
B và ngược lại, nước B sản xuất hàng Y có hiệu quả hơn nước A. Vì vậy hai nước có
thể sản xuất những mặt hàng mà mình có hiệu quả hơn đó và trao đổi cho nhau thì
chắc chắn hai bên đều có lợi.
Theo học thuyết lợi thế tuyệt đối thì cơ cấu xuất khẩu sẽ được hình thành trên
cơ sở lợi thế tuyệt đối của hàng hoá. Song song với điều đó, A.Smith chủ trương tự
do hoá thương mại tức là cơ cấu xuất nhập khẩu phải để bàn tay vô hình (Laissez
faire) tự điều tiết.
Với học thuyết lợi thế tuyệt đối này A.Smith hoàn toàn đối nghịch với quan
điểm xuất nhập khẩu của phái trọng thương.
1.2.6. Mô hình David Ricardo và học thuyết lợi thế so sánh (Comperative
advantage).
Mô hình Ricardo là mô hình đơn giản nhưng có thể giải đáp một cách khoa
học hai vấn đề: cơ sở phát sinh và lợi ích của nền thương mại quốc tế và mô hình
của nền thương mại đó. Theo mô hình này các nước sẽ lựa chọn việc xuất khẩu
những hàng hoá mà trong nước sản xuất tương đối có hiệu quả và ngược lại, nhập
khẩu những hàng hoá mà trong nước sản xuất ra tương đối kém hiệu quả. Ví dụ, hai
nước A và B đều sản xuất và tiêu thụ hai hàng hoá X và Y giống nhau. Nếu hao phí
15

16. http://luanvan.forumvi.com email: luanvan84@gmail.com
lao động để sản xuất ra 1 đơn vị hàng hoá X và Y ở nước A là ax và ay, thì ở nước B
là bx và by.Ta sẽ có tương quan năng suất của X so với Y ở hai nước là: ax/ay và bx/
by. Nếu ax/ay < bx/by, tức là năng suất của X so với Y ở nước A cao hơn ở nước B
và do vậy nước A sẽ chọn sản xuất X để đổi Y từ nước B và ngược lại nước B sẽ sản
xuất Y để đổi lấy X từ nước A. Việc lựa chọn cơ cấu xuất nhập khẩu như trên sẽ
đảm bảo cho cả hai bên đều có lợi qua trao đổi trong ngoại thương, vừa thúc đẩy
chuyên môn hoá quốc tế để nước nào cũng có thể sản xuất quy mô lớn , vừa tạo khả
năng lựa chọn lớn hơn cho người tiêu dùng ở cả hai nước.
1.2.7. Mô hình ngoại thương của học thuyết Heckscher - Ohlin (H - O).
Mô hình này chứng minh rằng lợi thế so sánh chịu ảnh hưởng của các mối
quan hệ tương hỗ giữa các tài nguyên của đất nước, tức là sự phong phú của các yếu
tố sản xuất và công nghệ sản xuất chi phối cường độ tương đối mà các yếu tố sản
xuất khác nhau được dùng để sản xuất ra các hàng hoá khác nhau.
Nội dung cơ bản của học thuyết này là một nước có nguồn cung của một tài
nguyên nào đó tương đối lớn hơn so với nguồn cung của các tài nguyên khác thì
được gọi là phong phú về nguồn tài nguyên đó, và sẽ có xu hướng sản xuất các hàng
hoá sử dụng nhiều tài nguyên phong phú đó nhiều hơn. Nói một cách khác, các
nước có xu hướng xuất khẩu các hàng hoá có hàm lượng về các yếu tố mà trong
nước có nguồn cung cấp dồi dào.
Mặc dù qua thực nghiệm quan điểm cho rằng những khác biệt về sự phong
phú của các yếu tố sản xuất giữa các nước quyết định cơ cấu ngoại thương nói
chung không khớp với thực tế nhưng mô hình H - O vẫn có tác động tích cực đến
việc nghiên cứu vai trò tái thu nhập của ngoại thương.
Các học thuyết ngoại thương được tóm lược trên đây đều có quan hệ đến việc
giải quyết cơ cấu xuất nhập khẩu về mặt định tính. Song trong thực tế cơ cấu xuất
nhập khẩu của một nước còn phải đối mặt với cung cầu tương đối cuả thị trường thế
giới. Chính cung cầu tương đối đó quyết định giá tương đối giữa xuất khẩu và nhập
khẩu của một nước, tức là điều kiện thương mại. Nên các yếu tố khác như nhau thì
điều kiện thương mại của một nước tăng sẽ làm cho phúc lợi của nước đó giảm.
Trong một phạm vi nhất định việc cải tiến cơ cấu xuất nhập khẩu sẽ tác động đến
điều kiện thương mại.
16

17. http://luanvan.forumvi.com email: luanvan84@gmail.com
1.4. NHỮNG YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN SỰ ĐỔI MỚI CƠ CẤU HÀNG XUẤT
KHẨU Ở VIỆT NAM.
1.4.1. Ảnh hưởng của tự do hoá thương mại đối với hoạt
động xuất khẩu hàng hoá ở Việt Nam.
Trước hết, chúng ta phải hiểu được nội dung của xu thế tự do hoá thương
mại là gì? và nó ảnh hưởng như thế nào đối với nền kinh tế?. Tự do hoá thương mại
là xu thế bắt nguồn từ quá trình quốc tế hoá đời sống kinh tế thế giới với cấp độ
toàn cầu hoá và khu vực hoá. Khi lực lượng sản xuất phát triển vượt ra ngoài phạm
vi biên giới của mỗi quốc gia, sự phân công lao động quốc tế phát triển cả về bề
rộng và bề sâu, hầu hết các quốc gia chuyển sang xây dựng mô hình “kinh tế mới”
với việc khai thác ngày càng triệt để lợi thế so sánh của mỗi nước. Tự do hoá
thương mại đều đưa lại lợi ích cho mỗi quốc gia dù ở trình độ phát triển có khác
nhau và nó phù hợp với xu thế phát triển chung của nền văn minh nhân loại.
Nội dung của tự do hoá thương mại là Nhà nước áp dụng các biện pháp cần
thiết để từng bước giảm thiểu những trở ngại trong hàng rào thuế quan và hàng rào
phi thuế quan trong quan hệ mậu dịch quốc tế nhằm tạo điều kiện thuận lợi hơn cho
việc phát triển các hoạt động thương mại quốc tế cả về bề rộng lẫn bề sâu. Đương
nhiên, tự do hoá thương mại trước hết nhằm thực hiện việc mở rộng quy mô xuất
khẩu của mỗi nước cũng như đạt tới điều kiện thuận lợi hơn cho hoạt động nhập
khẩu. Kết quả của tự do hoá thương mại là hàng hoá, công nghệ nước ngoài cũng
như những hoạt động dịch vụ quốc tế được xâm nhập dễ dàng vào thị trường nội địa
đồng thời việc xuất khẩu hàng hoá và dịch vụ ra nước ngoài cũng thuận lợi hơn.
Điều đó có nghĩa là cần phải đạt tới một sự hài hoà giữa tăng cường xuất khẩu với
nới lỏng nhập khẩu. Quá trình tự do hoá gắn liền với những biện pháp có đi có lại
trong khuôn khổ pháp lý giữa các quốc gia.
Bên cạnh đó, thị trường mở rộng, sự cạnh tranh diễn ra gay gắt khi mà sự
tương đồng về cơ cấu xuất khẩu trong khu vực diễn ra càng ngày càng cao. Chính
điều này sẽ là động lực thúc đẩy cải tiến cơ cấu kinh tế cũng như cơ cấu xuất khẩu,
nếu không sẽ tự loại mình ra khỏi “cuộc chiến”. Mặt khác, chính xu thế này tạo ra
một môi trường khách quan để thu hút đầu tư, khắc phục tình trạng thiếu vốn, công
nghệ kém... là những vấn đề tồn tại thường trực trong nền kinh tế Việt Nam.
17

18. http://luanvan.forumvi.com email: luanvan84@gmail.com
Trong thương mại quốc tế, ba yếu tố chủ yếu quyết định thắng lợi trên
thương trường:
- Sự cạnh tranh của hàng hoá.
- Sức mạnh và sự năng động sáng tạo của doanh nghiệp
- Hệ thống luật pháp, chính sách thương mại được hình thành vừa phù hợp
với thông lệ quốc tế, vừa thích hợp với hoàn cảnh đất nước, làm công cụ đắc lực
cho đàm phán mở cửa thị trường, giảm bớt khó khăn, tạo thuận lợi cho doanh
nghiệp khai thác từng lợi thế nhỏ để hoạt động có kết quả trên thương trường.
* Về sức cạnh tranh của hàng hoá:
Cần lưu ý một điều là chúng ta phải bán cái thế giới cần mua chứ không phải
thế giới phải mua những gì mà chúng ta bán. Do đó, tính cạnh tranh quyết liệt để
chiếm lĩnh thị phần sản phẩm trên thị trường, sự đòi hỏi rất cao về chất lượng hàng
hoá và vòng đời sản phẩm. Sẽ hoàn toàn sai lầm khi cho rằng chỉ có doanh nghiệp
xuất khẩu mới quan tâm đến thị trường kinh tế thế giới, vì rằng một khi các rào cản
thuế quan bị dỡ bỏ theo các cam kết quốc tế, hàng hoá bên ngoài sẽ tràn vào, đẩy
các doanh nghiệp sản xuất hàng tiêu dùng trong nước vào thế hoàn toàn bị động.
Kinh tế thế giới hiện nay với một thực trạng là sức “cung” về sản phẩm thường vượt
quá “cầu”, vì thế sản phẩm hàng hoá muốn tiêu thụ được phải luôn có xu hướng
ngày càng rẻ, mẫu mã đẹp và có tính sáng tạo, nhất là kinh tế thế giới đang chiếm tỷ
trọng cao trong giá thành sản phẩm. Theo đánh giá của WEF, năng lực cạnh tranh
của nền kinh tế Việt Nam năm 1999 là 48/53, năm 2000 là 49/59, năm 2001 là
62/75, điều đó nói lên sức cạnh tranh của hàng hoá Việt Nam trên thị trường thế
giới còn rất kém, đặc biệt là trên những thị trường đòi hỏi chất lượng cao như Tây
Âu, Bắc Mỹ, Nhật Bản...
* Về khả năng của doanh nghiệp.
Do doanh nghiệp là chủ thể trực tiếp của hội nhập kinh tế với thế giới (ngoài
hai chủ thể Nhà nước và dân cư) nên doanh nghiệp sẽ là đối tượng đặc biệt quan
trọng chịu tác động của những cơ hội và thách thức đến với quốc gia mình.
Khi nghiên cứu và đánh giá khả năng cạnh tranh của một doanh nghiệp, các
nhà kinh tế cho rằng phải xem xét khả năng cạnh tranh trên thương trường và phải
18

19. http://luanvan.forumvi.com email: luanvan84@gmail.com
theo quan điểm phân tích cạnh tranh động. Năng lực cạnh tranh của một doanh
nghiệp phụ thuộc vào một “chùm” yếu tố, có thể phân chia thành 17 yếu tố như sau:
 Giá
 Chất lượng sản phẩm
 Mức độ chuyên môn hoá sản phẩm
 Năng lực nghiên cứu và phát triển sản
phẩm
 Năng lực nghiên cứu thị trường
 Khả năng giao hàng và giao hàng đúng
hạn
 Mạng lưới phân phối
 Dịch vụ sau bán
 Liên kết với các đối tác nước ngoài
 Sự tin tưởng của khách hàng
 Sự tin cậy của nhà sản xuất
 Tổ chức sản xuất
 Kỹ năng của nhân viên
 Loại hình doanh nghiệp
 Sự hỗ trợ của Chính phủ
 Năng lực tài chính
 Các yếu tố khác.
Do trình độ phát triển chung của nền kinh tế, các doanh nghiệp ở các nước
đang phát triển (nhất là đối với những ngành công nghiệp non trẻ) trong điều kiện
hội nhập vào thị trường khu vực và thế giới còn bộc lộ nhiều yếu kém. Đó là những
yếu kém về khả năng cạnh tranh do chất lượng sản phẩm kém, giá thành cao, sản
phẩm khó tiêu thụ. Những doanh nghiệp sản xuất thuộc ngành công nghiệp non trẻ
đòi hỏi phải có công nghệ tiên tiến, vốn đầu tư lớn và thời gian thu hồi vốn dài.
Chất lượng và giá thành của sản phẩm sản xuất ra để tiêu thụ trong nước hoặc xuất
khẩu ra nước ngoài quyết định tính cạnh tranh, khả năng sống còn và phát triển của
doanh nghiệp. Bởi vậy, việc thực hiện CEPT/AFTA cũng đồng thời với việc nâng
cao chất lượng và hạ giá thành sản phẩm nhằm tăng tính cạnh tranh trên thị trường.
* Về hệ thống chính sách kinh tế thương mại
19

20. http://luanvan.forumvi.com email: luanvan84@gmail.com
Chính sách thương mại ngày càng có tầm quan trọng hơn, cho phép nâng cao
năng lực cạnh tranh, vừa mở rộng vừa củng cố vị trí của mỗi mặt hàng, và thị
trường phát triển. Hệ thống chính sách kinh tế thương mại được hình thành một mặt
phải đáp ứng được các nguyên tắc nền tảng của WTO, như là một chuẩn mực chung
trên quốc tế, mặt khác có tác dụng hỗ trợ đàm phán mở cửa thị trường, là chỗ dựa
cho hàng hoá dịch vụ và thương nhân. Thời gian hoàn thành các nghĩa vụ đã cam
kết của các nước trong AFTA không còn nhiều, do đó, Chính phủ cần đẩy nhanh
thực hiện những biện pháp bảo hộ như bằng các chính sách thuế, phi thuế; đồng thời
đầu tư mới các thiết bị công nghệ tiên tiến, hỗ trợ vốn bằng các nguồn vốn ưu đãi để
nâng đỡ sự phát triển của các doanh nghiệp, tiến hành cải tiến cơ chế quản lý, tạo
môi trường kinh doanh thông thoáng cho các doanh nghiệp hoạt động ở cả lĩnh vực
sản xuất và thương mại. Có thể nói, chất lượng thúc đẩy xuất khẩu - là sự lựa chọn
của hầu hết các nước đang phát triển hiện nay - xét về mặt ngắn hạn, là sự kết hợp
giữa các chính sách đẩy mạnh xuất khẩu và bảo hộ mậu dịch có lựa chọn.
Cho tới nay, hệ thống chính sách này đang còn rất nhiều bất cập, kỹ thuật
xây dựng còn thô sơ, việc phối hợp thực hiện giữa các bộ, các cấp, các ngành chưa
đồng bộ. Đặc biệt, những biện pháp chính sách tạo lợi thế cho kinh tế thương mại
nước nhà lại chưa có. Chính vấn đề này sẽ gây bất lợi cho các mặt hàng xuất khẩu
trong điều kiện tự do hoá thương mại.
Tự do hoá thương mại là một quá trình tất yếu. Trong quá trình đó, chúng ta
vừa có những thuận lợi, vừa phải đương đầu với những thách thức nghiệt ngã, mà
chìa khoá thành công để vượt qua tất cả trở ngại là sức cạnh tranh của hàng hoá nói
chung và hàng xuất khẩu nói riêng. Hiểu rõ vấn đề, từ đó Nhà nước, doanh nghiệp
có những chính sách cụ thể, khai thác lợi thế sẵn có cũng như do quá trình này đem
lại một cách hợp lý tạo nên sức mạnh tổng hợp trong cạnh tranh.
1.4.2. Những nhân tố ảnh hưởng đến việc đổi mới cơ cấu hàng xuất khẩu.
Thực tế, hoạt động xuất khẩu thời gian qua cho thấy cần thiết phải có sự đổi
mới cơ cấu hàng xuất khẩu của Việt Nam trong điều kiện hiện nay. Tuy nhiên, thay
đổi ra sao, làm thế nào để thay đổi có cơ sở khoa học và có tính khả thi chứ không
phải dựa trên suy nghĩ chủ quan. Một trong những căn cứ đó là phải dựa vào nghiên
cứu các nhân tố khách quan, chủ quan ảnh hưởng đến sự biến đổi cơ cấu hàng xuất
khẩu.
20

21. http://luanvan.forumvi.com email: luanvan84@gmail.com
c. Các yếu tố khách quan ảnh hưởng đến việc đổi mới cơ cấu hàng xuất khẩu.
Đó là những yếu tố sẵn có, tác động đến quá trình chuyển dịch cơ cấu xuất
khẩu mà ta chỉ có thể phát huy hay phải chấp nhận nó.
* Điều kiện tự nhiên của đất nước.
Bao gồm: Tài nguyên thiên nhiên, điều kiện khí hậu, vị trí địa lý - đây là
những yếu tố đầu vào quan trọng trong sản xuất hàng hoá. Các nước có nền công
nghiệp non trẻ, lạc hậu thì yếu tố này có ảnh hưởng lớn đến hoạt động xuất khẩu.
Các quốc gia cần phải sử dụng hiệu quả nguồn tài nguyên thiên nhiên vì đây là loại
yếu tố có khả năng cạn kiệt, đồng thời bảo vệ môi trường và một số nguồn tài
nguyên không có khả năng tái sinh.
Việt Nam có vị trí địa lý thuận lợi, nằm trên các đường hàng không và hàng
hải quốc tế quan trọng. Hệ thống cảng biển là cửa ngõ không chỉ cho nền kinh tế
Việt Nam mà cả các quốc gia láng giềng, đặc biệt là vùng Tây Nam Trung Quốc,
Lào, Đông Bắc Thái Lan. Vị trí thuận lợi tạo khả năng phát triển hoạt động trung
chuyển, tái xuất và chuyển khẩu các hàng hoá của đất nước qua các khu vực lân
cận, đồng thời đó cũng là tài nguyên vô hình để đẩy mạnh xuất khẩu của Việt Nam.
* Điều kiện kinh tế - xã hội.
Bao gồm: Số lượng dân số, trình độ và truyền thống văn hoá, mức sống và
thị hiếu dân cư, nhu cầu thị trường, lợi thế đi sau về khoa học công nghệ... đây có
thể vừa là hạn chế phát triển, vừa là lợi thế cạnh tranh quan trọng của các nước đang
phát triển để thúc đẩy xuất khẩu. Ví dụ, những sản phẩm có hàm lượng lao động
cao như hàng thủ công, hàng may mặc, hàng điện tử... là loại sản phẩm có lợi thế
cạnh tranh của các nước đang phát triển đông dân như Việt Nam, Trung Quốc... trên
thị trường quốc tế. Các nước NICs Đông Á, ASEAN đã thành công nhờ tận dụng tốt
lợi thế này. Tuy vậy, trong quá trình phát triển, lợi thế này có thể mất đi do giá nhân
công ngày càng cao, do đó, các nước này cần chuyển dịch cơ cấu hàng xuất khẩu
kịp thời khi yếu tố lợi thế này bị mất đi.
* Quan hệ thương mại và chính sách của các nước nhập khẩu hàng hoá của
Việt Nam.
21

22. http://luanvan.forumvi.com email: luanvan84@gmail.com
Quan hệ chính sách ngoại giao, quan hệ thương mại giữa Việt Nam và các
nước trên thế giới là nhân tố quan trọng để mở cửa thị trường, tăng cường hợp tác
toàn diện nhiều mặt và đặc biệt tăng trưởng khối lượng hàng hoá xuất nhập khẩu
với các nước. Đồng thời cũng là một nhân tố góp phần tạo sự chuyển dịch nhanh
trong cơ cấu hàng xuất khẩu của Việt Nam. Lần đầu tiên trong lịch sử nước ta đã có
quan hệ ở mức độ khác nhau với tất cả các nước láng giềng trong khu vực, với hầu
hết các nước lớn, các trung tâm kinh tế chính trị, các tổ chức tài chính, tiền tệ quốc
tế để có cơ hội đẩy mạnh xuất khẩu.
Gần đây, chúng ta đã ký kết Hiệp định thương mại song phương Việt Nam -
Hoa Kỳ, điều dễ dàng nhận thấy được khi hiệp định được phê chuẩn và có hiệu lực
thì cơ hội mới mà hàng xuất khẩu của Việt Nam được hưởng là việc giảm mức thuế
nhập khẩu từ mức trung bình hiện nay khoảng 40% xuống mức thuế MFN, trung
bình 3%. Nếu Việt Nam không hưởng quy chế này thì hàng Việt Nam vào Mỹ phải
chịu thuế suất cao, sẽ kém cạnh tranh, thậm chí không xuất khẩu được. Ngoài hàng
rào thuế quan, còn có các hàng rào phi thuế quan như hạn ngạch, giấy phép, xuất xứ
hàng hoá... Tuy nhiên, Việt Nam cũng gặp phải những thách thức như: với thị
trường Mỹ, sự đa dạng về nhu cầu cũng như một mặt hàng có nhiều nước tham gia,
điều này khiến hàng xuất khẩu của Việt Nam khi vào thị trường Mỹ vẫn phải cạnh
tranh quyết liệt với hàng Trung Quốc, của các nước ASEAN cũng đang được hưởng
quan hệ thương mại bình thường trước đó ở Mỹ. Để xuất khẩu vào thị trường Mỹ
cần phải tìm hiểu, nắm vững hệ thống quản lý xuất nhập khẩu, hệ thống pháp luật
về thương mại vô cùng rắc rối và phức tạp của thị trường này.
d. Các nhân tố chủ quan.
Là những nhân tố tác động đến quá trình chuyển dịch cơ cấu xuất khẩu mà ta
có thể điều chỉnh như:
* Nhận thức về vai trò, vị trí của xuất khẩu và định hướng chính sách phát
triển xuất khẩu hàng hoá của Chính phủ.
Trong xuất khẩu các hàng hoá, các nước đều xuất phát từ các lợi thế vốn có
và biết tạo ra lợi thế mới trên cơ sở đổi mới chính sách, khoa học công nghệ, vốn
đầu tư và thị trường. Trong đó, yếu tố chính sách và khoa học công nghệ có ý nghĩa
quyết định, tạo nên những động lực và xung lực cho sự phát triển. Bởi vậy, hoạt
22

23. http://luanvan.forumvi.com email: luanvan84@gmail.com
động xuất khẩu trước hết phụ thuộc vào nhận thức tình hình và đường lối chính sách
đẩy mạnh xuất khẩu với lộ trình phù hợp của Chính phủ.
Ở Việt Nam, từ lâu Đảng và Nhà nước đã nhận thức rõ vai trò, vị trí của xuất
khẩu trong nền kinh tế thị trường. Đường lối này một lần nữa được khẳng định
trong văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VIII của Đảng Cộng sản Việt
Nam: “Đẩy mạnh xuất khẩu, coi xuất khẩu là hướng ưu tiên và là trọng điểm của
kinh tế đối ngoại. Tạo thêm các mặt hàng xuất khẩu chủ lực. Nâng cao sức cạnh
tranh của hàng xuất khẩu trên thị trường. Giảm tỷ trọng sản phẩm thô và sơ chế,
tăng tỷ trọng sản phẩm chế biến sâu và tinh trong hàng xuất khẩu. Tăng nhanh xuất
khẩu dịch vụ. Nâng cao tỷ trọng phần giá trị gia tăng trong giá trị hàng xuất khẩu...
Giảm dần nhập siêu, ưu tiên nhập khẩu để phát triển sản xuất phục vụ xuất khẩu.
Hạn chế nhập hàng tiêu dùng chưa thiết yếu. Có chính sách bảo hộ hợp lý sản xuất
trong nước. Điều chỉnh cơ cấu thị trường để vừa hội nhập khu vực, vừa hội nhập
toàn cầu, xử lý đúng đắn lợi ích giữa nước ta với các đối tác”.
Thực hiện đường lối đúng đắn trên, Nhà nước đã từng bước hoàn thiện chính
sách để phát triển xuất khẩu:
- Chuyển từ mô hình Nhà nước độc quyền ngoại thương sang tự do hoá
ngoại thương, thông qua chính sách mở rộng đối tượng kinh doanh xuất nhập khẩu.
Các đơn vị chuyên kinh doanh xuất nhập khẩu được Nhà nước thành lập,
thừa nhận, được đăng ký kinh doanh những mặt hàng mà Nhà nước không cấm. Các
đơn vị sản xuất không phân biệt thành phần kinh tế, có đăng ký kinh doanh được
quyền trực tiếp xuất khẩu hàng hoá làm ra và nhập nguyên liệu phục vụ sản xuất.
- Nhà nước thu hẹp số lượng các mặt hàng xuất khẩu có điều kiện, tăng dần
số lượng mặt hàng được tự do xuất nhập khẩu.
Thực hiện các chính sách khuyến khích hàng xuất khẩu như cho vay vốn để
thu gom, sản xuất hàng xuất khẩu, hưởng thuế suất ưu đãi...
- Tuy nhiên, việc cụ thể hoá chính sách của các Bộ, các ngành có liên quan
còn chậm, sự phối hợp của các cơ quan Nhà nước không ăn khớp, hoàn thuế còn
chậm khiến cho các doanh nghiệp phải bù lỗ khi vay vốn...
* Quy hoạch và kế hoạch phát triển hàng xuất khẩu.
23

24. http://luanvan.forumvi.com email: luanvan84@gmail.com
Chủ trương chính sách của Đảng và Nhà nước chỉ là định hướng chiến lược,
còn khả năng thực thi chính sách phụ thuộc vào quy hoạch, kế hoạch phát triển
trong từng thời kỳ. Thực tế ở Việt Nam, do chậm trễ trong việc xây dựng triển khai
quy hoạch, kế hoạch phát triển xuất nhập khẩu, cũng như hạn chế về “tầm nhìn” dẫn
đến bị động, lúng túng trong xử lý các mối quan hệ cụ thể với ASEAN, APEC, EU,
Mỹ, WTO. Cần phải thấy, mục đích cuối cùng của Việt Nam là hội nhập với các
nước công nghiệp phát triển trên thị trường thế giới, còn hội nhập với thị trường,
với khu vực nào đó chỉ là bước đệm để chúng ta học hỏi, rút kinh nghiệm và hoà
nhập nhanh chóng.
Về cơ bản, cơ cấu xuất khẩu của Việt Nam hiện nay dựa trên nền tảng xuất
khẩu những gì hiện có chứ không phải xuất khẩu những gì thị trường thế giới cần.
Bởi vậy, phải quy hoạch lựa chọn mặt hàng xuất khẩu chủ lực với từng thời
kỳ. Xác định thị trường trọng điểm với từng mặt hàng để có kế hoạch phát triển
nguồn hàng, thu mua và chế biến hợp lý, đồng bộ.
* Khả năng và điều kiện sản xuất các mặt hàng trong nước ảnh hưởng tới
chuyển dịch cơ cấu xuất khẩu.
Điều kiện và khả năng sản xuất các mặt hàng trong nước là nhân tố có tính
quyết định để chuyển dịch cơ cấu hàng xuất khẩu, hay nói một cách cụ thể hơn, đó
là điều kiện cần trong quá trình chuyển dịch cơ cấu.
Trong xu thế hiện nay, các mặt hàng tinh chế có lợi thế hơn so với xuất khẩu
nguyên liệu thô, sơ chế. Nhưng không phải dễ dàng thực hiện điều đó, vì nó phụ
thuộc rất nhiều vào thực lực của một nền kinh tế (Trình độ người lao động trong cả
quá trình sản xuất, thu gom, vận chuyển, bảo quản đến chế biến sản phẩm; trình độ
công nghệ và kỹ thuật chế biến...). Sau nhiều năm phát triển liên tục, nền sản xuất
của Việt Nam đã có sự phát triển đáng kể, công nghệ mới được sử dụng nhiều nơi,
tay nghề của người lao động được nâng cao phù hợp với hoàn cảnh mới. Tuy nhiên,
nhìn tổng thể, các đơn vị sản xuất còn thiếu vốn, công nghệ về cơ bản còn lạc hậu,
chưa thoả mãn với nhu cầu ngày một tăng của khách hàng nước ngoài.
* Khả năng xúc tiến thị trường xuất khẩu ở tầm vĩ mô và vi mô.
Chuyển dịch cơ cấu không chỉ dừng lại ở chỗ chúng ta đã có được những
mặt hàng mà thị trường thế giới cần, mà điều quan trọng là những mặt hàng đó phải
24

25. http://luanvan.forumvi.com email: luanvan84@gmail.com
được tiêu thụ tại những thị trường cần thiết. Mặt khác, trong điều kiện hiện nay, xu
hướng sản xuất ngày càng tăng, thương mại trong nước cũng như quốc tế mở rộng,
khối lượng hàng hoá được đưa vào lưu thông càng nhiều. Để tiêu thụ khối lượng
hàng đồ sộ ấy đòi hỏi phải tiến hành xúc tiến thị trường trong nước và xuất khẩu.
Cùng với sự phát triển của sản xuất và lưu thông, vai trò xúc tiến thương mại ngày
càng trở nên quan trọng. Trong bối cảnh hàng hoá cung vượt cầu trên thị trường thì
giới hạn hoạt động xúc tiến thương mại đóng vai trò quyết định trong việc tiêu thụ
hàng hoá xuất khẩu, đồng thời cũng đóng vai trò làm tăng tốc độ chuyển dịch cơ
cấu.
Xúc tiến thương mại tầm vĩ mô là do Chính phủ và các bộ ngành liên quan
nhằm thiết lập mối quan hệ ngoại giao, quan hệ thương mại giữa Việt Nam với các
nước về mặt pháp lý, cung cấp thông tin về thị trường trong nước, ngoài nước cho
các doanh nghiệp về môi trường pháp luật, chính sách thương mại, các rào cản hạn
ngạch, thuế quan, phi thuế quan; tạo điều kiện thuận lợi cho các doanh nghiệp tham
quan, khảo sát thị trường để thực hiện xuất khẩu.
Xúc tiến thị trường tầm vi mô do các doanh nghiệp thực hiện nhằm tham
quan, khảo sát, nghiên cứu thị trường, trực tiếp đàm phán và ký kết các hợp đồng
xuất khẩu. Về mặt này, các doanh nghiệp phải chủ động tìm kiếm thông tin, thăm
dò thị trường và lựa chọn đối tác, xác định giá và các điều kiện cụ thể về giao dịch,
mua bán, thanh toán.
Xúc tiến trên tầm vĩ mô và vi mô có quan hệ chặt chẽ, tác động bổ sung cho
nhau. Trong đó, xúc tiến trên tầm vĩ mô là tiền đề, điều kiện để thực hiện xúc tiến
thị trường của các doanh nghiệp. Ngược lại, xúc tiến thị trường của các doanh
nghiệp tăng cường khả năng xúc tiến, nâng cao uy tín của đất nước, tạo điều kiện
hoàn thiện xúc tiến vĩ mô. Ở Việt Nam, hoạt động xúc tiến thương mại được đánh
giá là yếu cả về vĩ mô lẫn vi mô. Đây cũng là một trong những nguyên nhân hạn
chế hiệu quả xuất khẩu hàng hoá của Việt Nam trên thị trường quốc tế.
* Tổ chức điều hành xuất khẩu hàng hoá của Chính phủ và các Bộ có liên
quan.
25

26. http://luanvan.forumvi.com email: luanvan84@gmail.com
Mọi người đều thừa nhận rằng hoạch định đường lối chính sách và tổ chức
thực hiện thành công xuất khẩu là vấn đề quan trọng của mỗi quốc gia, nhất là
những nước đang thực thi chiến lược hướng ngoại như Việt Nam.
Tổ chức điều hành xuất khẩu là việc xác định các mặt hàng được phép xuất
khẩu theo hạn ngạch hay tự do, xác định đầu mối xuất khẩu, phân chia hạn ngạch,
đề ra các chính sách khuyến khích xuất khẩu, điều chỉnh tiến độ xuất khẩu theo kế
hoạch đặt ra.
Sự thành công của điều hành xuất khẩu các mặt hàng nông sản phụ thuộc
vào:
 Dự báo dài hạn về cung cầu các mặt hàng
nông sản trên thị trường quốc tế
 Thông tin về các đối thủ cạnh tranh trong
xuất khẩu các mặt hàng nông sản của Việt
Nam
 Chính sách xuất khẩu và các biện pháp
của các đối thủ cạnh tranh
 Thông tin về các nước nhập khẩu hàng
hoá của Việt Nam
 Tình hình sản xuất, thu gom, chế biến các
mặt hàng nông sản trong từng thời kỳ ở thị
trường nội địa
 Sự biến động giá cả và xu hướng của thị
trường thế giới và các thông tin khác.
Ở Việt Nam, việc điều hành xuất khẩu do Chính phủ, các Bộ, các ngành thực
hiện, trong trường hợp cần thiết, Nhà nước có thể thành lập Uỷ ban riêng, chúng ta
đã học hỏi nhiều điều thông qua tổ chức điều hành xuất khẩu gạo thời kỳ vừa qua.
26

27. http://luanvan.forumvi.com email: luanvan84@gmail.com
CHƯƠNG 2
THỰC TRẠNG XUẤT KHẨU VÀ CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU HÀNG
XUẤT KHẨU VIỆT NAM TRONG THỜI GIAN QUA
2.1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH XUẤT KHẨU HÀNG HOÁ CỦA VIỆT NAM
TRONG GIAI ĐOẠN 1991 - 2003.
Nhờ chính sách đổi mới đa phương hoá các quan hệ kinh tế và thực hiện chủ
trương khuyến khích xuất khẩu của Đảng và Nhà nước, trong hơn 10 năm qua, đặc
biệt là từ năm 1991 đến nay, hoạt động xuất khẩu của Việt Nam đã có những bước
tiến quan trọng. Tính đến nay, Việt Nam đã có quan hệ buôn bán với 182 nước và
vùng lãnh thổ thuộc hầu khắp các châu lục trên thế giới, trong khi vào thời điểm
trước năm 1990 con số này chỉ dừng ở 40 nước; kí hiệp định thương mại với 81
nước và đã có thoả thuận về đối xử tối huệ quốc (MFN) với 76 nước và vùng lãnh
thổ. Từ chỗ chỉ xuất khẩu vài nguyên liệu thô thì nay chủng loại xuất khẩu hàng hoá
đã đa dạng hơn, thị trường xuất khẩu được mở rộng hơn, tỉ trọng hàng đã qua chế
biến tăng khá nhanh. Đặc biệt trong nhiều năm liền, xuất khẩu đã trở thành động lực
chính của tăng trưởng GDP, là đầu ra quan trọng cho nhiều ngành kinh tế và góp
phần không nhỏ vào quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng công nghiệp
hoá - hiện đại hoá. Trong bài viết này, giai đoạn 1991 - 2003 xin được chia thành
ba giai đoạn khác nhau, mỗi giai đoạn đánh dấu một “bước” phát triển của hoạt
động xuất khẩu hàng hoá của Việt Nam.
27

28. http://luanvan.forumvi.com email: luanvan84@gmail.com
Biểu 1: Kim ngạch xuất nhập khẩu của Việt Nam giai đoạn 1991 - 2003
Tổng KN XNK Xuất khẩu Nhập khẩu Nhập siêu
Tỉ lệ Tỉ lệ Tỉ lệ
Năm Triệu Triệu Triệu Triệu So xuất
tă tăng tăng
R-USD R-USD R-USD R-USD khẩu (%)
(%) (%) (%)
1991 4.425,2 8,3 2.087,1 -13,2 2.338,1 -15,1 -251,0 -12,0
1992 5.121,4 15,7 2.580,7 23,7 2.540,7 8,7 40,0 1,5
1993 6.909,2 34,9 2.985,2 15,7 3.924,0 54,4 -938,8 -31,4
1994 9.880,1 43,0 4.054,3 35,8 5.825,8 48,5 -1.771,5 -43,7
1995 13.604,3 37,7 5.448,9 34,4 8.155,4 40,0 -2.706,5 -49,7
1996 18.399,5 35,2 7.255,9 33,2 11.143,6 36,6 -3.887,7 -53,6
1997 20.777,3 12,9 9.185,0 26,6 11.592,3 4,0 -2.407,3 -26,2
1998 20.859,9 0,3 9.360,3 1,9 11.499,6 -0,8 -2.139,3 -22,9
1999 23.283,0 11,6 11.541,0 23,3 11.742,0 2,1 -201,0 -1,7
2000 30.120,0 29,4 14.483,0 25,5 15.637,0 33,2 -1.154,0 -8,0
2001 31.247,0 3,7 15.029,0 3,8 16.218,0 3,7 -1.189,0 -7,9
2002 36.438,8 16,6 16.705,8 11,2 19.733,0 21,7 -3.027,2 -18,1
2003 44.700,0 22,7 19.800,0 18,5 24.900,0 26,2 -5.100,0 -25,6
Nguồn: Tổng cục Thống kê: Niên giám Thống kê 2002, Báo cáo của Bộ Thương mại
2.1.1. Giai đoạn 1991 - 1995
Trong thời gian này, kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam đã tăng với tốc độ
khá cao, bình quân đạt trên 27%/năm, gấp hơn ba lần tốc độ tăng bình quân của
tổng sản phẩm quốc nội (GDP) trong cùng thời gian. Đặc biệt trong những năm
1994, 1995 sau khi Mỹ xoá bỏ cấm vận ở Việt Nam, kim ngạch xuất nhập khẩu của
Việt Nam tăng mạnh, đạt xấp xỉ 35%.
Giá trị kim ngạch xuất khẩu trong 5 năm 1991 - 1995 là 17,16 tỷ Rúp - USD,
tăng 144% so với 7,03 tỷ Rúp - USD của thời kì 1986 - 1990. Đây là một thành tích
lớn bởi đây là thời kì chuyển đổi đầy khó khăn đối với hoạt động xuất khẩu của Việt
Nam do bị mất thị trường truyền thống là Liên Xô cũ và các nước XHCN Đông Âu.
Kim ngạch xuất khẩu năm 1991 giảm tới 13,2% so với năm 1990.
Từ năm 1991, hoạt động xuất khẩu của Việt Nam tăng mạnh về cả số lượng
và chất lượng. Một số mặt hàng xuất khẩu quan trọng đã hình thành và phát triển
nhanh chóng. Đó là dầu thô, nông sản, giày dép, dệt may.Việt Nam đã bắt đầu xuất
khẩu dầu thô vào những năm 1989 với số lượng 1,5 triệu tấn, đến năm 1991 là gần
4 triệu tấn và cả thời kì 1991 - 1995 đã xuất khẩu hơn 30 triệu tấn. Gạo cũng bắt
28

29. http://luanvan.forumvi.com email: luanvan84@gmail.com
đầu được xuất khẩu với khối lượng lớn vào những năm 1989 (1,42 triệu tấn) nhưng
chỉ tới những năm 1991 - 1995 thì vị trí của gạo trong cơ cấu xuất khẩu mới được
khẳng định. Cà phê cũng có những bước tiến vượt bậc. Năm 1990 ta mới xuất được
89,6 ngàn tấn, đến năm 1995 đã xuất khẩu được 186,9 ngàn tấn, tức là tăng hơn 2
lần. Kim ngạch xuất khẩu hàng may mặc cũng đạt 847 triệu USD vào năm 1995,
gấp 5 lần kim ngạch năm 1991. Đặc biệt kim ngạch xuất khẩu giày dép và sản phẩm
da đã tăng từ 10 triệu Rúp&USD vào năm 1991 lên 23 triệu Rúp&USD năm 1995,
gấp 29 lần.
2.1.2. Giai đoạn 1996 - 2000
Ngay năm đầu tiên của thời kì 1996 - 2000 xuất khẩu đã vượt mức tăng bình
quân đề ra. Kim ngạch xuất khẩu năm 1996 đạt 7,27 tỉ USD, tăng 33,39% so với
5,45 tỉ USD của năm 1995. Sang năm 1997, nền kinh tế tiếp tục ổn định và phát
triển nên kim ngạch đã đạt 9,185 tỉ USD, tăng 26,34% so với năm 1996.
Tuy nhiên, bên cạnh những thuận lợi như Mỹ bỏ cấm vận thương mại với
Việt Nam, chúng ta đã kí tắt được hiệp định sửa đổi về buôn bán hàng dệt may với
EU cho giai đoạn 1998 - 2000, hoạt động xuất khẩu trong năm 1997 cũng gặp phải
những khó khăn nhất định. Điểm bất lợi lớn nhất là cuộc khủng hoảng tài chính nổ
ra ở các nước châu Á, mà khởi đầu là ở Thái Lan, đồng thời giá cả của các loại
nguyên liệu và sản phẩm thô dành cho xuất khẩu trên thị trường thế giới rất bất lợi.
Trước tác động to lớn của khủng hoảng, mặc dù Chính phủ đã dành sự quan tâm
đặc biệt và áp dụng khá nhiều biện pháp khuyến khích nhưng xuất khẩu chỉ tăng ở
mức không đáng kể sau nhiều năm tăng trưởng với tốc độ cao. Kim ngạch xuất
khẩu cả năm đạt 9,361 tỉ USD, bằng 91,8% kế hoạch đề ra và chỉ tăng 1,9% so với
năm 1997. Đây là lần đầu tiên kể từ năm 1992 kim ngạch xuất khẩu tăng ở mức
thấp.
Để đẩy mạnh xuất khẩu, Chính phủ đã có nhiều chính sách khuyến khích.
Sau một thời gian ngắn, những chính sách này đã bắt đầu phát huy tác dụng. Năm
1999, kim ngạch xuất khẩu cả năm đã vượt chỉ tiêu đặt ra, tức là vượt qua mốc 10 tỉ
USD và đạt 11,52 tỉ USD, tăng 18% so kim ngạch năm 1998, tốc độ tăng kim ngạch
xuất khẩu cao gấp 5 lần tốc độ tăng trưởng kinh tế. Kết quả này, một mặt do xuất
khẩu được đầu tư đúng mức, mặt khác, kinh tế ở khu vực châu Á đã có dấu hiệu
phục hồi, tạo ra môi trường thuận lợi cho hoạt động xuất nhập khẩu. Năm 2000,
29

30. http://luanvan.forumvi.com email: luanvan84@gmail.com
nhịp độ tăng trưởng xuất khẩu đã tăng lên, chặn được đà giảm sút kéo dài liên tục
trong 4 năm trước đó. Kim ngạch xuất khẩu năm 2000 đạt 14,5 tỷ USD, tăng 25,5%
so với năm 1999, tương đương 3 tỷ USD.
Như vậy, có thể nói, nền kinh tế Việt Nam nói chung và hoạt động xuất khẩu
của Việt Nam nói riêng trong giai đoạn 1996 - 2000 diễn ra hết sức phức tạp, đầy
những biến động, và đó cũng là bầu không khí ảm đạm chung của nền kinh tế thế
giới, đặc biệt là kinh tế khu vực châu Á, với sự đổ vỡ hàng loạt của hệ thống dây
chuyền tài chính - ngân hàng. Tuy nhiên, dưới sự lãnh đạo sáng suốt của Đảng và
Nhà nước, hoạt động xuất khẩu đã có những dấu hiệu khởi sắc và quan trọng hơn cả
là nền kinh tế Việt Nam đã “vượt cạn” thành công.
2.1.3. Giai đoạn 2001 - 2003.
e. Năm 2001.
Tổng kim ngạch xuất khẩu hàng hoá và dịch vụ đạt 17,5 tỉ USD, bằng 90,4%
kế hoạch, tăng khoảng 5,1% so với năm 2000, trong đó:
Xuất khẩu hàng hoá đạt 15,5 tỉ USD, bằng 90,1% kế hoạch, tăng khoảng
4,1% so với năm 2000. Trong đó xuất khẩu của các doanh nghiệp 100% vốn trong
nước đạt 8,352 tỉ USD, bằng 89,2% kế hoạch, tăng 9,2% và của các doanh nghiệp
có vốn đầu tư nước ngoài đạt 6,748 tỉ USD, bằng 91,2% kế hoạch, giảm 0,9% so
với năm 2000.
Năm 2001 tốc độ tăng trưởng xuất khẩu hàng hoá không đạt chỉ tiêu kế
hoạch đề ra.
Giá cả của nhiều hàng hoá trên thị trường thế giới giảm mạnh làm giá xuất
khẩu của chúng ta bị giảm, như là: hạt tiêu giảm 39,3%, cà phê 38%, dầu thô
17,5%, gạo 13,7%, giá gia công hàng dệt may giảm về giá trị hoặc kim ngạch xuất
khẩu tăng nhưng lại tăng chậm hơn lượng hàng xuất khẩu.
Tuy kim ngạch xuất khẩu tăng chậm, nhưng hoạt động xuất khẩu năm 2001
cũng đạt được một số thành tựu đáng lưu ý:
- Xuất khẩu của nhóm hàng hoá ngoài dầu thô là nhóm chịu tác động mạnh
của cơ chế, chính sách cũng như các giải pháp đưa ra năm 2001, tăng trưởng tới
8,9% so với năm 2000.
30

31. http://luanvan.forumvi.com email: luanvan84@gmail.com
- Đa số các nông sản chủ lực đều được tổ chức tiêu thụ tốt, mức tăng trưởng
khá về số lượng.
- Kim ngạch của các nhóm hàng hoá khác có kim ngạch từ 30 triệu USD trở
lên như thực phẩm chế biến, sản phẩm sữa, đồ gỗ, đồ nhựa, đồ chơi trẻ em, hàng cơ
khí... lại có tốc độ tăng trưởng 27,6% - mức cao nhất từ trước đến nay, tỉ trọng
nhóm hàng này trong tổng kim ngạch xuất khẩu đã tăng từ 21% năm 2000 lên tới
26% năm 2001.
- Công tác tìm kiếm và mở rộng thị trường có nhiều tiến bộ. Số lượng các
hợp đồng Chính phủ đã tăng lên. Công tác đàm phán để mở rộng thị trường được
coi trọng, nhờ vậy thị trường truyền thống được mở rộng và số thị trường mới ngày
càng tăng.
f. Năm 2002
Sau 8 tháng đầu năm gặp nhiều khó khăn, hoạt động xuất khẩu năm 2002 đã
lấy lại được nhịp độ tăng trưởng mạnh trong những tháng cuối năm. Kim ngạch
xuất khẩu năm 2002 đạt 16,7 tỉ USD, tăng 11,2% so năm 2001, đạt mục tiêu đề ra
trong nghị quyết số 12/2001/NQ - CP ngày 02/11/2001 của Chính phủ (10 - 13%).
Trong đó một số mặt hàng có tốc độ tăng trưởng khá là dệt may (39,3%), giày dép
(19,7%), hàng thủ công mỹ nghệ (40,7%), sản phẩm gỗ (30%), cao su (61,4%), hạt
điều (38%). Xuất khẩu năm 2002 có một số điểm đáng chú ý như sau:
Biểu 2: Tốc độ tăng trưởng luỹ kế năm 2002
Tăng trưởng sau Tăng trưởng sau Tăng trưởng sau Tăng trưởng sau
3 tháng (%) 6 tháng (%) 9 tháng (%) 12 tháng (%)
Tổng kim ngạch -12,2 -4,9 3,2 11,2
- Dầu thô -22,3 -18,9 -12,1 4,6
- Không kể dầu thô -9,2 -1,0 7,7 12.9
+Khối VN -15,6 -7,9 2,5 7,4
+Khối FDI 5,4 17,3 19,9 25,3
Nguồn: Bộ Thương mại.
- Khác với đồ thị giảm dần của năm 2001, tốc độ tăng trưởng luỹ kế trong
năm 2002 có diễn biến tăng dần (sau 3 tháng - 12%, 6 tháng - 4,9%, 9 tháng +3,2%,
12 tháng +11,2%). Sự phục hồi diễn ra ở cả khu vực dầu thô và phi dầu thô, cả khu
vực có vốn FDI và khu vực 100% vốn trong nước. Xuất khẩu các sản phẩm phi dầu
thô tăng 12,9%, cao hơn mức tăng 8,7% của năm 2001. Khu vực có vốn đầu tư
31

32. http://luanvan.forumvi.com email: luanvan84@gmail.com
nước ngoài tăng 25,3%, khu vực 100% vốn đầu tư trong nước tăng 7,35% (tốc độ
tương ứng của hai khối này năm 2001 là 11% và 7,7%). Đáng chú ý là tỉ trọng dân
doanh trong khối xuất khẩu đã lên tới 25,2%, gần đuổi kịp tỉ trọng của các doanh
nghiệp nhà nước (28,4%); phần còn lại là tỉ trọng của dầu thô và các doanh nghiệp
FDI.
- Cơ cấu hàng xuất khẩu có sự chuyển dịch tích cực. Tỷ trọng của nhóm hàng
chế biến chủ lực (dệt may, giày dép, hàng điện tử và linh kiện máy tính, hàng thủ
công mỹ nghệ, sản phẩm gỗ, sản phẩm nhựa, thực phẩm chế biến, cơ khí điện, đồ
chơi) đạt 39% (năm 2001 là 36,3%), trong đó các mặt hàng có tốc độ tăng trưởng
khá là dệt may, giày dép, sản phẩm gỗ, sản phẩm nhựa và hàng thủ công mỹ nghệ.
Riêng đóng góp của 2 nhóm hàng dệt may và giày dép đối với tăng trưởng chung đã
là 7,2% (dệt may 5,2%, giày dép 2%). Về xuất khẩu nông sản, mặc dù giá vẫn thấp
nhưng có tới 5 mặt hàng có lượng tăng là lạc nhân, cao su, hạt tiêu, hạt điều, chè.
Điều này cho thấy thị trường tiêu thụ vẫn được đảm bảo, thị phần của ta đối với một
số mặt hàng tiếp tục tăng. Hai mặt hàng gạo và cà phê lượng xuất khẩu nhưng
nguyên nhân chính là do chuyển dịch cơ cấu kết hợp với tác động của hạn hán chứ
không phải do thiếu thị trường.
- Về thị trường, nét nổi bật của năm 2002 là xuất khẩu vào Mỹ tăng mạnh, cả
năm đạt 2,42 tỉ USD, bằng hơn hai lần so với năm 2001. Tỉ trọng xuất khẩu sang
Mỹ trong tổng kim ngạch đã tăng từ 7% lên 14,5% và riêng phần đóng góp đối với
tốc độ tăng trưởng chung năm 2002 là 9%. Trong đó, mặt hàng dệt may có tốc độ
tăng đột biến gấp hơn 20 lần (đạt 975 triệu USD), giày dép tăng 72%, thuỷ sản tăng
39,5%, sản phẩm gỗ tăng 2,5 lần, hàng thủ công mỹ nghệ 76%. Một số mặt hàng
khác cũng có tốc độ tăng nhanh nhưng phần đóng góp chưa lớn do kim ngạch tuyệt
đối nhỏ (như rau quả chế biến, sản phẩm nhựa...).
- So với các nước trong khu vực, tốc độ tăng trưởng của ta là tương đối khá,
xuất khẩu của các nước trong khu vực nhìn chung đều có sự hồi phục so với năm
2001 nhưng mức độ không giống nhau. Xuất khẩu của Thái Lan và Malaixia năm
2002 tăng khoảng 6%, Đài Loan tăng 6,3%, Hàn Quốc tăng 8,2%, Philippin sau 9
tháng đã tăng 8,8%. Xuất khẩu của Singapo và Inđônêxia gần như không tăng
trưởng(1). Riêng xuất khẩu của Trung Quốc năm 2002 tăng tới 22,3% (năm 2001 tăng
6,8%) do sức cạnh tranh của hàng hoá Trung Quốc càng lớn khi gia nhập WTO.
Tuy nhiên xuất khẩu cũng có một số mặt đáng lưu ý như sau:
Xuất khẩu của Singapo sau 9 tháng đầu năm nay đạt 92 tỉ USD, giảm 0,5% so với cùng kì. Xuất khẩu của
(1)
Inđônêxia sau 11 tháng đạt gần 52 tỉ USD, chưa có tăng trưởng.
32

33. http://luanvan.forumvi.com email: luanvan84@gmail.com
- Kim ngạch của nhóm “hàng hoá khác”(2) (chiếm khoảng 22% kim ngạch
xuất khẩu) chỉ tăng 3% trong khi những năm trước thường xuyên tăng trên 20%,
giảm nhiều ở hai mặt hàng sữa và dầu thực vật. Nguyên nhân là do những mặt hàng
này chưa hình thành được cơ cấu thị trường vững chắc mà lệ thuộc chủ yếu vào thị
trường Irắc nên xuất khẩu còn thiếu tính ổn định.
- Xuất khẩu vào Mỹ tăng nhanh nhưng xuất khẩu vào Nhật Bản và ASEAN
lại giảm, xuất khẩu vào EU và Trung Quốc tăng chậm. Xuất khẩu vào Nhật Bản
giảm 3%, chủ yếu do giảm kim ngạch dầu thô và hàng dệt may. Thị trường ASEAN
vẫn trì trệ do giảm kim ngạch xuất khẩu linh kiện vi tính và sự chuyển hướng xuất
khẩu dầu thô sang khu vực khác. Xuất khẩu vào EU tăng 4,5% nhưng trong đó xuất
khẩu hàng dệt may giảm 9% do sức mua EU năm này yếu, Trung Quốc lại được EU
bãi bỏ hạn ngạch đối với một số Cat, hàng dệt may mà ta lại có hạn ngạch nên cạnh
tranh càng gay gắt hơn.
Biểu 3: Danh mục hàng xuất khẩu chủ lực của Việt Nam
Mặt hàng Đơn vị 1990 1995 1999 2000 2001 2002
Dầu thô Nghìn tấn 2617,0 7652,0 14881,9 15423,5 16732,0 16879,0
Than đá Nghìn tấn 788,5 2821,0 3260,0 3251,2 4292,0 6049,0
Thiếc Tấn 1808,0 3283,0 2400,0 3301,0 2200,0 1408,0
Giầy dép Tr.USD 8,3 296,4 1391,6 1471,7 1587,4 1867,0
Dệt may Tr.USD 214,7 850,0 1747.3 1891,9 1975,4 2752,0
Gạo Nghìn tấn 1624,0 1988,0 4508,0 3500,0 3721,0 3241,0
Lạc nhân Nghìn tấn 70,7 111,0 56,0 76,1 78,2 105,0
Cà phê Nghìn tấn 89,6 248,1 482,0 694,0 931,0 719,0
Cao su Nghìn tấn 75,9 138,1 265,0 280,0 308,0 449,0
Hạt điều Nghìn tấn 19,8 18,4 26,4 43,6 62,0
Rau quả Tr.USD 52,3 56,1 104,9 205,0 344,3 201,0
Tiêu Nghìn tấn 9,0 17,9 34,8 36,2 57,0 77,0
Chè Nghìn tấn 16,1 18,8 36,0 44,7 67,9 75,0
Quế Tấn 2097,0 6356,0 3100,0 3600,0 3800,0 4526,0
Hàng
Tr.USD 239,1 621,4 971,1 1475,0 1816,4 2023,0
thuỷ sản
Nguồn: Tổng cục thống kê: Niên giám thống kê 2002
- Riêng đối với hàng dệt may, tác động của việc chuyển dịch thuần tuý từ các
thị trường truyền thống hoặc trung gian sang thị trường Mỹ sau khi có hiệp định
thương mại là rõ rệt. Xuất khẩu vào các thị trường Nhật Bản, Đài Loan, Hồng
Kông, Hàn Quốc giảm, một phần do sức mua vẫn yếu, nhưng nguyên nhân chính là
doanh nghiệp chủ động chuyển sang thị trường Hoa Kì để tranh thủ cơ hội do Hiệp
(2)
Nhóm “hàng hoá khác” được so sánh theo cùng tiêu thức thống kê hải quan của những năm trước, bao
gồm các mặt hàng xuất khẩu mới nh sản phẩm gỗ, sản phẩm nhựa, thực phẩm chế biến, cơ khí điện và các
loại hàng hoá xuất khẩu còn lại.
33

34. http://luanvan.forumvi.com email: luanvan84@gmail.com
định mang lại. Xu hướng này có mặt tích cực là tính nhạy bén, chớp thời cơ nhưng
cũng cho thấy khả năng mở rộng sản xuất của ta (về năng lực sản xuất, về lao
động) chưa theo kịp và chưa đáp ứng được hết nhu cầu của thị trường.
c. Năm 2003
Năm 2003 xuất khẩu hoàn thành vượt mức kế hoạch. Chỉ tiêu xuất khẩu đặt
ra là tăng từ 7,5-8% nhưng từng tháng đều tăng trưởng cao nên cả năm tăng 19,7%
so với năm 2002, 2003 là năm thứ 3 xuất khẩu liên tục tăng, hơn nữa là tăng đột
biến (năm 2001:13% và 2002:11%).
Các doanh nghiệp FDI mấy năm gần đây có mức tăng trưởng xuất khẩu khá
nhanh. Năm 1996 (tính cả xuất khẩu dầu thô) đạt 2,13 tỷ USD chiếm 29,4% kim
ngạch xuất khẩu hàng hoá, tương tự năm 2002 đạt 7,87 tỷ USD chiếm 47,1% và
năm 2003 đạt 10 tỷ USD chiếm trên50% kim ngạch xuất khẩu.
Cơ cấu hàng xuất khẩu chuyển dịch theo hướng tích cực, tỷ trọng hàng chế
biến sâu và nhóm hàng công nghiệp tăng lên, số lượng mặt hàng xuất khẩu chủ lực
tăng nhanh. Vài năm gần đây nổi lên một số mặt hàng xuất khẩu có mức tăng
trưởng hàng năm rất cao như: giày dép, dệt may, điện tử , nhân điều, chè, gạo,… và
có một số mặt hàng xuất khẩu chủ lực đã chiếm tỷ trọng lớn như: cà phê Robusta
đứng đầu thế giới, gạo đứng thứ 2 sau Thái Lan, nhân điều đứng thứ 2 trong
ASEAN sau Thái Lan, hạt tiêu đứng thứ 2 thế giới sau Ấn Độ.
Cơ cấu xuất khẩu đã chuyển dịch theo hướng tăng các mặt hàng chế biến,
giảm tỷ trọng các sản phẩm thô. Trong kim ngạch xuất khẩu, tỷ trọng sản phẩm đã
qua chế biến tăng từ khoảng 28% năm 1996 lên 40% năm 2000 và năm 2003 là
43%, trong khi đó tỷ trọng các sản phẩm thô đã giảm tương ứng từ 72% xuống còn
57%. Nếu như năm 1996 mới có 9 mặt hàng xuất khẩu có giá trị trên 100 triệu USD
thì năm 2003 đã có 17 mặt hàng có giá trị xuất khẩu có kim ngạch trên 100 triệu
USD. Trong đó có 2 mặt hàng có giá trị xuất khẩu trên 3 tỷ USD là dầu thô, hàng
dệt may, 2 mặt hàng có giá trị xuất khẩu trên 2 tỷ USD là thuỷ sản và giày dép, 4
mặt hàng có giá trị xuất khẩu trên 500 triệu là gạo, cà phê, hàng điện tử, linh kiện
máy tính và sản phẩm gỗ.
Đã có nhiều tiến bộ trong việc thực hiện chủ trương “phát triển nhiều hình
thức thu ngoại tệ, nhất là hoạt động du lịch”.
34