1. Монгол хэл
"Монгол хэл" нь энэ хуудсанд шууд холбогджээ. Өөр утгыг үзэхийг хүсвэл, Монгол (салаа
утга)­г үзнэ үү.
Монгол хэл
Яригддаг газар: Монгол улс, БНХАУ, Кыргызстан, ОХУ
Бүс:
Монгол улс даяар, ОХУ дахь Бүгд Найрамдах Буриад Улс,Бүгд Найрамдах
Халимаг Улс, Кыргызстан дахь Иссык­Куль, БНХАУ дахь Өвөр Монгол,
Ляонин, Жилин, Хар мөрөн
Нийт яригчид: 5.7 сая[1]
Хэлний бүлэг:
Алтай хэлний язгуур [2]
Монгол
Зүүн
Ойрад­Халх
Халх­Буриад
Монгол хэл
Албан ёсны статус
Албан ёсны хэл
байдаг газар:
Монгол
Хятад (Өвөр Монгол)
Зохицуулдаг газар: Төрийн хэлний зөвлөл, БСШУЯ (Монгол улс)
Хэлний кодууд
ISO 639­1: mn
ISO 639­2: mon
ISO 639­3:
олон:
mon — Монгол
khk — Халх Монгол
mvf — Уйгаржин монгол бичиг
Тэмдэглэл: Энэ хуудсанд юникодоор олон улсын авиа зүйн цагаан толгойн үсэг, тэмдгүүд байж магадгүй.
Монгол хэл нь Монгол үндэстний эх хэл юм. Монгол улсд Халх аялгуунд тохируулсан кирилл
бичгээр, БНХАУ­д олон аялгуунд тохирох (нарийвчилбал Өвөр Монголд) Монгол бичгээр тус
тус тэмдэглэгдэж Монгол хэл нэртэйгээр Монголчуудын албан ёсны хэл болж байна. ОХУ­ын

2. Буриад улсд Буриад аялгуунд тулгуурлан зохиогдсон кирилл бичгээр тэмдэглэж Буряад­
Монгол хэлэн нэртэйгээр, Халимаг улсд Ойрад аялгуунд тулгуурлан зохиосон кирилл бичгээр
тэмдэглэж Өөрд келн (Хальмг келн) нэртэйгээр албан ёсны хэл болж байна.[3]
Алтай хэлний язгуурын ерөнхий шинж болох SOV（өгүүлэгдэхүүн­тусагдахуун­өгүүлэхүүн）
гэсэн дарааллаар орно. Мөн нэр үгийн холбоос болон үйл үгийн хувирал нь үгийн төгсгөл нь
хувирах зарчимтай. Эгшиг зохицох ёсд захирагдана.
Монгол хэлийг тэмдэглэхэд хамгийн удаан хугацаанд хэрэглэгдэж буй Монгол бичиг нь
харьцангуй цөөн үсэгтэй, Монголчууд өргөн уудам нутаг дэвсгэрт тархан суурьшсан тул нутгийн
аялгуу ихэд дэлгэрсэн байна. Үүнээс гадна Монгол улс, ОХУ дахь Монголчууд 1940 оны
орчмоос кирилл үсэг хэрэглэх болсноор Орос, Англи хэлнээс зээлдсэн үгс арвижсаар байна.

3. Агуулга
[нуух]
• 1 Халх
аялгуу
• 2 Өвөр
Монго
лын
аялгуу
нууд
• 3
Буриа
д
аялгуу
• 4
Ойрад
аялгуу
• 5
Ярилц
агчдын
тоо
• 6
Тулга
мдсан
асууда
л
• 7
Кирил
л
Монго
л
цагаан
толгой
• 8 Мөн
үзэх
• 9
Гадаад
холбоо
с
• 10
Эшлэл

4. [засварлах] Халх аялгуу
Халх аялгуу нь Монгол хэлний төв аялгууны нэг юм. 2 сая 700 мянга гаруй хүн ам бүхий Монгол
Улсын хүн амын 84 орчим хувийг эзлэх Халхуудын аялгуу бөгөөд түүнд тохируулан кирилл
бичгээр тэмдэглэх бичгийн хэл болох Монгол хэл нь Монгол Улсын албан ёсны хэл (Монгол
Улсын Үндсэн Хууль, 8 дугаар зүйл) болно. Нутгийн аль ч хэсэгт аялгуу нь бараг ижилхэн
бөгөөд, дэд аялгуу гэж байхгүй. 1941 оноос ЗХУ­ын нөлөөгөөр Монгол бичгийг халж, «ө», «ү»
үсгийг нэмж, орос үсгийн авч хэрэглэсэн нь одоогийн Монгол улсын бичгийн Монгол хэл юм.
[засварлах] Өвөр Монголын аялгуунууд
Өвөр Монголын албан ёсны хэл нь төв аялгууны нэг Цахар аялгуунд тохируулсан Монгол хэл
юм. Албан ёсоор хэлийг тэмдэглэхэд хэрэглэдэг Уйгуржин Монгол бичиг бол олон авиаг нэг
үсгээр тэмдэглэх уламжлалтай байдаг болон өөр хэлтэн хүмүүстээ холилдон сууж байгаа зэргээс
шалтгаалан Өвөр Монголд олон аялгуутай байдаг. Өвөр Монголын төв хэсэгт тархсан Цахар
аялгуу нь Халх аялгуутай ялгаа тун бага байдаг бол, зүүн талын Хорчин, Харчин аялгуу нь
дуудлага, авиагаараа нилээд ялгаатай бөгөөд энэ нь Монгол хэлний зүүн аялгуу юм. Хойд
этгээдэд Барга, түүнийг төрөл Буриад аялгуу, баруун талд Ойрад аялгууд (Ордос аялгуу
багтана) байна. Өвөр Монгол дахь, Монгол хэл нь албан ёсоор Урд Монголын, Ойрад, Барга­
Буриад гэх гурван аялгад хуваагддаг. Урд Монголын аялгуу гэдэг нь Цахар, Ордос, Баарин,
Хорчин, Харчин болон Алшаа аман аялгуудыг хамарна.[4]
[засварлах] Буриад аялгуу
Буриад аялгуу нь Монгол хэлний хойд аялгуу болох бөгөөд зонхилох ярилцагчид нь ОХУ­ын
Буриад улсад хэлээ Хори аялгуунд үндэслэн дүрэмжүүлж, 1939 онд «ө», «ү», «h» гэсэн гурван
үсэг нэмж орос үсгийг авч, албан ёсны бичгийн хэл болгон Буряад хэлэн, Буряад­Монгол хэлэн
хэмээн нэрлэгдэж байна. Монгол улс дахь Буриадууд Халх­Монгол кирилл бичиг, Өвөр Монгол
дахь Буриадууд Монгол бичгээр хэлээ тэмдэглэж байна. Буриад аялгуу нь дотроо 4 аман аялгуу
багтаадаг. Эдгээр нь баруун (эхирид, булагад), дундад (алайр, түнхэн), зүүн (хори), урд (сонгоол,
сартуул) аман аялгуунууд юм.
[засварлах] Ойрад аялгуу
Ойрад аялгуу нь Монгол хэлний баруун аялгуу юм. ОХУ­ын Халимаг, Монгол, Хятад гэх 3 улсад
байх Ойрад аялгуунууд нь авиа, үг зүйн хувьд адил бөгөөд үгсийн сангийн хувьд улсын албан
ёсны бичгийн хэлнээс хамааран зарим ялгаанууд ажиглагддаг. 1938 оноос Халимаг хэлийг
тэмдэглэхэд «ә», «һ», «җ», «ң», «ө», «ү» зургаан үсэг нэмж, «ъ» үсгийг хасч орос үсгийг авч,
албан ёсны бичгийн хэл болгон Хальмг келн гэж нэрлэж байна.
[засварлах] ЯриМонгол хэл

5. "Монгол хэл" нь энэ хуудсанд шууд холбогджээ. Өөр утгыг үзэхийг хүсвэл, Монгол (салаа
утга)­г үзнэ үү.
Монгол хэл
Яригддаг газар: Монгол улс, БНХАУ, Кыргызстан, ОХУ
Бүс:
Монгол улс даяар, ОХУ дахь Бүгд Найрамдах Буриад Улс,Бүгд Найрамдах
Халимаг Улс, Кыргызстан дахь Иссык­Куль, БНХАУ дахь Өвөр Монгол,
Ляонин, Жилин, Хар мөрөн
Нийт яригчид: 5.7 сая[1]
Хэлний бүлэг:
Алтай хэлний язгуур [2]
Монгол
Зүүн
Ойрад­Халх
Халх­Буриад
Монгол хэл
Албан ёсны статус
Албан ёсны хэл
байдаг газар:
Монгол
Хятад (Өвөр Монгол)
Зохицуулдаг газар: Төрийн хэлний зөвлөл, БСШУЯ (Монгол улс)
Хэлний кодууд
ISO 639­1: mn
ISO 639­2: mon
ISO 639­3:
олон:
mon — Монгол
khk — Халх Монгол
mvf — Уйгаржин монгол бичиг
Тэмдэглэл: Энэ хуудсанд юникодоор олон улсын авиа зүйн цагаан толгойн үсэг, тэмдгүүд байж магадгүй.
Монгол хэл нь Монгол үндэстний эх хэл юм. Монгол улсд Халх аялгуунд тохируулсан кирилл
бичгээр, БНХАУ­д олон аялгуунд тохирох (нарийвчилбал Өвөр Монголд) Монгол бичгээр тус
тус тэмдэглэгдэж Монгол хэл нэртэйгээр Монголчуудын албан ёсны хэл болж байна. ОХУ­ын
Буриад улсд Буриад аялгуунд тулгуурлан зохиогдсон кирилл бичгээр тэмдэглэж Буряад­
Монгол хэлэн нэртэйгээр, Халимаг улсд Ойрад аялгуунд тулгуурлан зохиосон кирилл бичгээр
тэмдэглэж Өөрд келн (Хальмг келн) нэртэйгээр албан ёсны хэл болж байна.[3]
Алтай хэлний язгуурын ерөнхий шинж болох SOV（өгүүлэгдэхүүн­тусагдахуун­өгүүлэхүүн）
гэсэн дарааллаар орно. Мөн нэр үгийн холбоос болон үйл үгийн хувирал нь үгийн төгсгөл нь

6. хувирах зарчимтай. Эгшиг зохицох ёсд захирагдана.
Монгол хэлийг тэмдэглэхэд хамгийн удаан хугацаанд хэрэглэгдэж буй Монгол бичиг нь
харьцангуй цөөн үсэгтэй, Монголчууд өргөн уудам нутаг дэвсгэрт тархан суурьшсан тул нутгийн
аялгуу ихэд дэлгэрсэн байна. Үүнээс гадна Монгол улс, ОХУ дахь Монголчууд 1940 оны
орчмоос кирилл үсэг хэрэглэх болсноор Орос, Англи хэлнээс зээлдсэн үгс арвижсаар байна.

7. Агуулга
[нуух]
• 1 Халх
аялгуу
• 2 Өвөр
Монго
лын
аялгуу
нууд
• 3
Буриа
д
аялгуу
• 4
Ойрад
аялгуу
• 5
Ярилц
агчдын
тоо
• 6
Тулга
мдсан
асууда
л
• 7
Кирил
л
Монго
л
цагаан
толгой
• 8 Мөн
үзэх
• 9
Гадаад
холбоо
с
• 10
Эшлэл

8. [засварлах] Халх аялгуу
Халх аялгуу нь Монгол хэлний төв аялгууны нэг юм. 2 сая 700 мянга гаруй хүн ам бүхий Монгол
Улсын хүн амын 84 орчим хувийг эзлэх Халхуудын аялгуу бөгөөд түүнд тохируулан кирилл
бичгээр тэмдэглэх бичгийн хэл болох Монгол хэл нь Монгол Улсын албан ёсны хэл (Монгол
Улсын Үндсэн Хууль, 8 дугаар зүйл) болно. Нутгийн аль ч хэсэгт аялгуу нь бараг ижилхэн
бөгөөд, дэд аялгуу гэж байхгүй. 1941 оноос ЗХУ­ын нөлөөгөөр Монгол бичгийг халж, «ө», «ү»
үсгийг нэмж, орос үсгийн авч хэрэглэсэн нь одоогийн Монгол улсын бичгийн Монгол хэл юм.
[засварлах] Өвөр Монголын аялгуунууд
Өвөр Монголын албан ёсны хэл нь төв аялгууны нэг Цахар аялгуунд тохируулсан Монгол хэл
юм. Албан ёсоор хэлийг тэмдэглэхэд хэрэглэдэг Уйгуржин Монгол бичиг бол олон авиаг нэг
үсгээр тэмдэглэх уламжлалтай байдаг болон өөр хэлтэн хүмүүстээ холилдон сууж байгаа зэргээс
шалтгаалан Өвөр Монголд олон аялгуутай байдаг. Өвөр Монголын төв хэсэгт тархсан Цахар
аялгуу нь Халх аялгуутай ялгаа тун бага байдаг бол, зүүн талын Хорчин, Харчин аялгуу нь
дуудлага, авиагаараа нилээд ялгаатай бөгөөд энэ нь Монгол хэлний зүүн аялгуу юм. Хойд
этгээдэд Барга, түүнийг төрөл Буриад аялгуу, баруун талд Ойрад аялгууд (Ордос аялгуу
багтана) байна. Өвөр Монгол дахь, Монгол хэл нь албан ёсоор Урд Монголын, Ойрад, Барга­
Буриад гэх гурван аялгад хуваагддаг. Урд Монголын аялгуу гэдэг нь Цахар, Ордос, Баарин,
Хорчин, Харчин болон Алшаа аман аялгуудыг хамарна.[4]
[засварлах] Буриад аялгуу
Буриад аялгуу нь Монгол хэлний хойд аялгуу болох бөгөөд зонхилох ярилцагчид нь ОХУ­ын
Буриад улсад хэлээ Хори аялгуунд үндэслэн дүрэмжүүлж, 1939 онд «ө», «ү», «h» гэсэн гурван
үсэг нэмж орос үсгийг авч, албан ёсны бичгийн хэл болгон Буряад хэлэн, Буряад­Монгол хэлэн
хэмээн нэрлэгдэж байна. Монгол улс дахь Буриадууд Халх­Монгол кирилл бичиг, Өвөр Монгол
дахь Буриадууд Монгол бичгээр хэлээ тэмдэглэж байна. Буриад аялгуу нь дотроо 4 аман аялгуу
багтаадаг. Эдгээр нь баруун (эхирид, булагад), дундад (алайр, түнхэн), зүүн (хори), урд (сонгоол,
сартуул) аман аялгуунууд юм.
[засварлах] Ойрад аялгуу
Ойрад аялгуу нь Монгол хэлний баруун аялгуу юм. ОХУ­ын Халимаг, Монгол, Хятад гэх 3 улсад
байх Ойрад аялгуунууд нь авиа, үг зүйн хувьд адил бөгөөд үгсийн сангийн хувьд улсын албан
ёсны бичгийн хэлнээс хамааран зарим ялгаанууд ажиглагддаг. 1938 оноос Халимаг хэлийг
тэмдэглэхэд «ә», «һ», «җ», «ң», «ө», «ү» зургаан үсэг нэмж, «ъ» үсгийг хасч орос үсгийг авч,
албан ёсны бичгийн хэл болгон Хальмг келн гэж нэрлэж байна.
[засварлах] Ярилцагчдын тоо
Явцуу утгаарх Монгол хэл нь Монгол улс болон, Өвөр Монголын өөртөө засах оронд албан ёсны
хэл юм. Нийтдээ 5.2 сая хүн тус хэлээр хэлэлцдэг гэсэн 2005 оны судалгааны үр дүн байдаг.[5].
Хятад улс дахь хэлэлцэгсдийн тоог мэдээлэл дутуугаас болж яг нарийн тодорхойлоход төвөгтэй

9. байдаг. 5.8 сая Монгол хүн Хятад улсад амьдарч байгаа гэх статистик байгаа боловч Монгол
хэлээр хэлэлцэгсдийн тоо тэдний дотор буурч байгаа ба ялангуяа суурьшмал газруудад болон
залуучуудын дунд буурч байна.[6] Хятад улс дахь Монгол хэлээр ярилцагсдын ихэнх нь Өвөр
Монголд байдаг бол Харчин болон Хорчин аялгаар ярилцагсад нь Өвөр Монголын зүүн талын
залгаа мужуудад байна.[7] Орост (1989 оны тооллогоор) 376 мянга орчим хүн буриадаараа
ярьдаг. Үүний 86,6 %­нь Буриад хэлийг, 13,3 %­нь Орос хэлийг эх хэлээ хэмээн хариулсан
байдаг. Халимаг хэлээр ярилцагсдын тоо тодорхойгүй байдаг. 1991 оноос хойш Буриад,
Халимагт эх хэлүүд нь Орос хэлтэй зэрэгцэх албан ёсны хэл болсноор дунд сургуулиудад заан
сургах болсон.
[засварлах] Тулгамдсан асуудал
Монгол улсаас өөр улсад амьдарч буй Монголчууд нь төрөхдөө эх хэлээрээ хэлд орох боловч
сургуульд сурах, цаашлаад их дээд сургуульд сурах, төгсөөд ажил олох тэр орчин нь Хятад
юмуу, Орос хэлээр байдаг тул улсынхаа албан ёсны хэрэгцээнд шахагдан монгол хэл нь орхигдож
дайвар хэлний буюу судалгааны хэлний үүрэгтэй болж байна. Улсын албан ёсны хэл болох хятад,
орос хэлний хүчтэй хүрээлэлд байгаа буриад, халимаг, өвөрмонголчууд маань эх хэл аажим
аажмаар ийнхүү хэрэглээний хүрээ нь аяндаа багсаж, мөн нөгөө талаар үгсийн сангийн
бүрэлдхүүн ихээхэн эрлийзжиж уугуул монгол хэлнийхээ чанарыг алдан олон зуун жил харь
хэлний хүрээлэлд байж салангид монгол хэл болсон могол, монгор, дунсян, баоань хэлтний хувь
заяа руу аажимдаа дөтөлсөөр байна.[8] Монгол улсад ч бас интернетийн хөгжилтэй уялдан
Англи, Орос хэлний үг томъёоны Монгол үг байсаар байтал шууд галигчлан хэрэглэх, чамирхан
хэрэглэх хандлага нэмэгдэж эх хэлний цэвэр байдал алдагдсаар байгааг анхаарч, хүн бүр гадаад
үг аль болох хэрэглэхгүй байхыг хичээн, нэгэнт хэрэглэгдэж буй гадаад үгнүүдийг Монголчлон
засах ёстой юм.
[засварлах] Кирилл Монгол цагаан толгой
Монгол улсад албан ёсоор хэрэглэгддэг Халх аялгуунд тохируулж дүрэмжүүлсэн кирилл үсгээр
бүтээсэн цагаан толгой нь нийт 35 үсэгтэй юм.
Pos. Cyrillic Name
IPA[Эх сурвалжийг дурьдах
шаардлагатай]
ISO
9
Standard THL
Library of
Congress
1 Аа а a a a a a
2 Бб бэ p, p, bʲ b b b b
3 Вв вэ w, wʲ v v w v
4 Гг гэ , , k, ɡ ɡʲ ɢ g g g g
5 Дд дэ t, t, dʲ d d d d
6 Ее е j ~j , eɛ ɜ e ye, yë ye, yö e
7 Ёё ё jɔ ë yo, yö yo ë
8 Жж жэ t , dʃ ʒ ž j j zh
9 Зз зэ ts, dz z z z z
10 Ии и i i i i i
11 Йй хагас и i j ĭ i ĭ

10. Pos. Cyrillic Name
IPA[Эх сурвалжийг дурьдах
шаардлагатай]
ISO
9
Standard THL
Library of
Congress
12 (Кк) ка (k, k)ʲ k k k k
13 Лл эл , ɮ ɮʲ l l l l
14 Мм эм m, mʲ m m m m
15 Нн эн n, n, ŋʲ n n n n
16 Оо о ɔ o o o o
17 Өө ө o ô ö ö ö
18 (Пп) пэ (p , p )ʰ ʰʲ p p p p
19 Рр эр r, rʲ r r r r
20 Сс эс s s s s s
21 Тт тэ t , tʰ ʰʲ t t t t
22 Уу у ʊ u u u u
23 Үү ү u ù ü ü ü
24 (Фф) фэ, фа, эф (f) f f f f
25 Хх хэ, ха x, xʲ h x kh kh
26 Цц цэ tsʰ c c ts ts
27 Чч чэ tʃʰ č č ch ch
28 Шш ша, эш ʃ š š sh sh
29 (Щщ) ща, эшчэ (st )ʃ ŝ šč shch shch
30 Ъъ
хатуугийн
тэмдэг
ʺ ı ʺ ı
31 Ыы эр үгийн ы i y y î y
32 Ьь
зөөлний
тэмдэг
ʲ ʹ ʹ ĭ i
33 Ээ э e è e e ê
34 Юю ю j , juʊ û yu, yü yu, yü iu
35 Яя я ja, j â ya ya ia
[засварлах] Мөн үзэх
• Кирилл Монгол бичгийн дүрэм
• Монгол бичиг
• Монголын түүхэн үсгүүд
• Монгол хэлний Халх­Буриад­Халимаг товч толь бичиг
• Монгол хэлний бүлэг
• Монгол хэлний хэл зүй
• Цагаан толгой

11. [засварлах] Гадаад холбоос
• Монгол Хэлний Онлайн Тайлбар Толь бичиг
• Asuult.net толь бичиг
• Болор ­ толь бичиг
• EMOS клуб Онлайн тайлбар толь
• Monumenta Altaica ­ Алтайн хэл зүй/Монгол хэлний толь бичигүүд
[засварлах] Эшлэл
1. ↑ Estimate from Svantesson et al. 2005: 141
2. ↑ .
3. ↑ Мөн хэл шинжээч Лувсанвандан 1959 онд Монгол хэлийг өргөн хүрээнд Төв аялга
(Халх, Цахар, Ордос), Зүүн аялга (Харчин, Хорчин), Баруун аялга (Ойрад, Халимаг) болон
Хойд аялга (хоёр хэлбэрийн Буриад) гэж ангилсан байдаг. Sečenba atur γ et al. 2005: 167–
168.­аас иш татав
4. ↑ “Öbür mong ul ayal u bol dumdadu ulus­un mong ul kelen­ü sa uri ayal u bolqu büged γ γ γ γ γ
dumdadu ulus­un mong ul kelen­ü barim iy­a abiy­a ni čaqar aman ayal un­du sa urila san γ ǰ γ γ γ
bayida .“ (Sečenba atur γ γ et al. 2005: 85).
5. ↑ Svantesson et al. 2005: 141, 143. On the other hand, Sečenba atur γ et al. 2005: 206 (an Inner
Mongolian source) assumes four million Inner Mongolians to be proficient in Mongolian.
6. ↑ Janhunen 2003d: 178.
7. ↑ Sečenba atur γ et al. 2005: 565.
8. ↑ Л. ЧУлуунбаатар: Монгол хэлний сургалт хийгээд монгол хэлний одоогийн байдал
Цахим Өртөө сүлжээ
лцагчдын тоо
Явцуу утгаарх Монгол хэл нь Монгол улс болон, Өвөр Монголын өөртөө засах оронд албан ёсны
хэл юм. Нийтдээ 5.2 сая хүн тус хэлээр хэлэлцдэг гэсэн 2005 оны судалгааны үр дүн байдаг.[5].
Хятад улс дахь хэлэлцэгсдийн тоог мэдээлэл дутуугаас болж яг нарийн тодорхойлоход төвөгтэй
байдаг. 5.8 сая Монгол хүн Хятад улсад амьдарч байгаа гэх статистик байгаа боловч Монгол
хэлээр хэлэлцэгсдийн тоо тэдний дотор буурч байгаа ба ялангуяа суурьшмал газруудад болон
залуучуудын дунд буурч байна.[6] Хятад улс дахь Монгол хэлээр ярилцагсдын ихэнх нь Өвөр
Монголд байдаг бол Харчин болон Хорчин аялгаар ярилцагсад нь Өвөр Монголын зүүн талын
залгаа мужуудад байна.[7] Орост (1989 оны тооллогоор) 376 мянга орчим хүн буриадаараа
ярьдаг. Үүний 86,6 %­нь Буриад хэлийг, 13,3 %­нь Орос хэлийг эх хэлээ хэмээн хариулсан
байдаг. Халимаг хэлээр ярилцагсдын тоо тодорхойгүй байдаг. 1991 оноос хойш Буриад,
Халимагт эх хэлүүд нь Орос хэлтэй зэрэгцэх албан ёсны хэл болсноор дунд сургуулиудад заан
сургах болсон.
[засварлах] Тулгамдсан асуудал
Монгол улсаас өөр улсад амьдарч буй Монголчууд нь төрөхдөө эх хэлээрээ хэлд орох боловч
сургуульд сурах, цаашлаад их дээд сургуульд сурах, төгсөөд ажил олох тэр орчин нь Хятад

12. юмуу, Орос хэлээр байдаг тул улсынхаа албан ёсны хэрэгцээнд шахагдан монгол хэл нь орхигдож
дайвар хэлний буюу судалгааны хэлний үүрэгтэй болж байна. Улсын албан ёсны хэл болох хятад,
орос хэлний хүчтэй хүрээлэлд байгаа буриад, халимаг, өвөрмонголчууд маань эх хэл аажим
аажмаар ийнхүү хэрэглээний хүрээ нь аяндаа багсаж, мөн нөгөө талаар үгсийн сангийн
бүрэлдхүүн ихээхэн эрлийзжиж уугуул монгол хэлнийхээ чанарыг алдан олон зуун жил харь
хэлний хүрээлэлд байж салангид монгол хэл болсон могол, монгор, дунсян, баоань хэлтний хувь
заяа руу аажимдаа дөтөлсөөр байна.[8] Монгол улсад ч бас интернетийн хөгжилтэй уялдан
Англи, Орос хэлний үг томъёоны Монгол үг байсаар байтал шууд галигчлан хэрэглэх, чамирхан
хэрэглэх хандлага нэмэгдэж эх хэлний цэвэр байдал алдагдсаар байгааг анхаарч, хүн бүр гадаад
үг аль болох хэрэглэхгүй байхыг хичээн, нэгэнт хэрэглэгдэж буй гадаад үгнүүдийг Монголчлон
засах ёстой юм.
[засварлах] Кирилл Монгол цагаан толгой
Монгол улсад албан ёсоор хэрэглэгддэг Халх аялгуунд тохируулж дүрэмжүүлсэн кирилл үсгээр
бүтээсэн цагаан толгой нь нийт 35 үсэгтэй юм.
Pos. Cyrillic Name
IPA[Эх сурвалжийг дурьдах
шаардлагатай]
ISO
9
Standard THL
Library of
Congress
1 Аа а a a a a a
2 Бб бэ p, p, bʲ b b b b
3 Вв вэ w, wʲ v v w v
4 Гг гэ , , k, ɡ ɡʲ ɢ g g g g
5 Дд дэ t, t, dʲ d d d d
6 Ее е j ~j , eɛ ɜ e ye, yë ye, yö e
7 Ёё ё jɔ ë yo, yö yo ë
8 Жж жэ t , dʃ ʒ ž j j zh
9 Зз зэ ts, dz z z z z
10 Ии и i i i i i
11 Йй хагас и i j ĭ i ĭ
12 (Кк) ка (k, k)ʲ k k k k
13 Лл эл , ɮ ɮʲ l l l l
14 Мм эм m, mʲ m m m m
15 Нн эн n, n, ŋʲ n n n n
16 Оо о ɔ o o o o
17 Өө ө o ô ö ö ö
18 (Пп) пэ (p , p )ʰ ʰʲ p p p p
19 Рр эр r, rʲ r r r r
20 Сс эс s s s s s
21 Тт тэ t , tʰ ʰʲ t t t t
22 Уу у ʊ u u u u
23 Үү ү u ù ü ü ü

13. Pos. Cyrillic Name
IPA[Эх сурвалжийг дурьдах
шаардлагатай]
ISO
9
Standard THL
Library of
Congress
24 (Фф) фэ, фа, эф (f) f f f f
25 Хх хэ, ха x, xʲ h x kh kh
26 Цц цэ tsʰ c c ts ts
27 Чч чэ tʃʰ č č ch ch
28 Шш ша, эш ʃ š š sh sh
29 (Щщ) ща, эшчэ (st )ʃ ŝ šč shch shch
30 Ъъ
хатуугийн
тэмдэг
ʺ ı ʺ ı
31 Ыы эр үгийн ы i y y î y
32 Ьь
зөөлний
тэмдэг
ʲ ʹ ʹ ĭ i
33 Ээ э e è e e ê
34 Юю ю j , juʊ û yu, yü yu, yü iu
35 Яя я ja, j â ya ya ia
[засварлах] Мөн үзэх
• Кирилл Монгол бичгийн дүрэм
• Монгол бичиг
• Монголын түүхэн үсгүүд
• Монгол хэлний Халх­Буриад­Халимаг товч толь бичиг
• Монгол хэлний бүлэг
• Монгол хэлний хэл зүй
• Цагаан толгой
[засварлах] Гадаад холбоос
• Монгол Хэлний Онлайн Тайлбар Толь бичиг
• Asuult.net толь бичиг
• Болор ­ толь бичиг
• EMOS клуб Онлайн тайлбар толь
• Monumenta Altaica ­ Алтайн хэл зүй/Монгол хэлний толь бичигүүд
[засварлах] Эшлэл
1. ↑ Estimate from Svantesson et al. 2005: 141
2. ↑ .
3. ↑ Мөн хэл шинжээч Лувсанвандан 1959 онд Монгол хэлийг өргөн хүрээнд Төв аялга
(Халх, Цахар, Ордос), Зүүн аялга (Харчин, Хорчин), Баруун аялга (Ойрад, Халимаг) болон
Хойд аялга (хоёр хэлбэрийн Буриад) гэж ангилсан байдаг. Sečenba atur γ et al. 2005: 167–

14. 168.­аас иш татав
4. ↑ “Öbür mong ul ayal u bol dumdadu ulus­un mong ul kelen­ü sa uri ayal u bolqu büged γ γ γ γ γ
dumdadu ulus­un mong ul kelen­ü barim iy­a abiy­a ni čaqar aman ayal un­du sa urila san γ ǰ γ γ γ
bayida .“ (Sečenba atur γ γ et al. 2005: 85).
5. ↑ Svantesson et al. 2005: 141, 143. On the other hand, Sečenba atur γ et al. 2005: 206 (an Inner
Mongolian source) assumes four million Inner Mongolians to be proficient in Mongolian.
6. ↑ Janhunen 2003d: 178.
7. ↑ Sečenba atur γ et al. 2005: 565.
8. ↑ Л. ЧУлуунбаатар: Монгол хэлний сургалт хийгээд монгол хэлний одоогийн байдал
Цахим Өртөө сүлжээ