Typografie voor de grafische vormgever

De onderdelen van de letter • Letterclassificatie • Letterfamilies
Lettercorps • Speciale lettertekens en details • Witgebruik
Zetwijze en afbreken • Teksthiërarchie • Leesbaar en herkenbaar
Lettertypes kiezen en combineren
Dirk Laurent
Typografievoor de grafische vormgever

Ondernemersopleiding DTP ■ BASISTYPOGRAFIE
x Zo is het allemaal begonnen, met loden letters
ty - po - gra` fie [tie-] («Grieks) de -woord (vrouwelijk)
1 boekdrukkunst; 2 druk, wijze waarop iets gedrukt is
Ç Ç

3
Niemand let op het lettertype terwijl hij leest.
Toch heeft een goede typografie en vormgeving
een heel grote invloed op de leesbaarheid van een
tekst. Leg twee documenten naast elkaar. Het ene
is goed geschreven maar slecht vormgegeven. Het
andere is niet goed geschreven maar goed gezet.
Het drukwerk dat een professionele en uitnodigende
vormgeving kreeg, zal sneller gelezen worden. Het
andere wordt weggegooid.
Goede typografie en de juiste letterkeuze werken
onderhuids. Zij brengen niet alleen de boodschap
over maar ook een gevoel.
Een tekst gezet in Reporter geeft een totaal ander
gevoel dan één gezet in Gill Sans.
Sommige letters zoals de Adobe Caslon italique
zijn geraffineerd, andere fonts zoals de Helvetica
zijn saai en doen denken aan een belastingsaangifte-
formulier. Weer andere lettertypes zijn speels zoals
Klunderscript of GiddyUp.
Andere fonts zoals Bodoni stralen een zekere voor-
naamheid uit.
BWat is TYPOGRAFIE?
Goede typografie valt niet op,
slechte des te meer!
“Het kiezen, organiseren en vormgeven van typo-
grafische middelen (tekst, lijnen, vlakken en orna-
menten, dus zonder beeld) zodat een geheel onstaat
dat de communicatieboodschap goed overdraagt.”.
Bron: woordenboek.nl
Goede typografie en de juiste letterkeuze werken
onderhuids. Ze bevorderen niet alleen de leesbaarhei
maar brengen ook een gevoel over.

x "Onderkast" is de plaats die kleine letters innemen in de letterkast.
Vandaar deze benaming.
Schreef Stok
StaartPons
Vlag
x-hoogteKapitaalhoogte Basislijn
Pons
Corpshoogte
Door de letters 'g', 'a', 'r' en 'q' te bestuderen zal je
lettertypes van elkaar leren onderscheiden. Met
andere letters lukt dit minder goed; alle letters zien
er precies eender uit.
ggggg ➊ Adobe Garamond ➋ ITC Berkeley oldstyle ➌ Bernhard Modern
➍ Times New Roman ➎ Egyptienne
➊
➋
➌
➍
➎

5
We maken een onderscheid tussen kapitalen en
onderkasten. De benaming onderkast duidt op de
plaats van de loden letters in de letterkast. Deze be-
naming is zo ingeburgerd dat ze nog steeds gebruikt
wordt, hoewel er al lang niet meer met loodszetsel
gewerkt wordt.
DD Kenmerken kapitalen
Alle letters zijn even hoog met uitzondering van de
ronde letters zoals de Q en de O. Zij moeten optisch
even groot zijn als de andere kapitaalletters. Daarom
zijn ze meestal wat groter getekend.
DD Kenmerken onderkast
Deze letters zijn kleiner dan de kapitalen, met
uitzondering van de stok- en staartletters die even
hoog zijn. We spreken van een staartletter als er
onder de x-hoogte een deel van de letter uitsteekt,
de zgn. staart. Bij stokletters steekt de stok boven de
x-hoogte uit.
De x-hoogte, of de basishoogte van een onderkastlet-
ter is mede bepalend voor de leesbaarheid van een
tekst. Letters met een grote x-hoogte zijn gemakkelij-
ker te lezen dan lettertypes met een kleine x-hoogte.
CDe onderdelen van DE LETTER
KAPITAAL
onderkast
kleinkapitaal
cursief

De verschillende soorten letters die in
de loop der eeuwen werden ontwikkeld
hebben ieder hun naam die je toelaat de
lettertypes te benoemen en te rangschik-
ken (en dus terug te vinden!) Met het
lettertype bedoelen we het basisontwerp
of familienaam van een letter. Vaak vind
je bij de naam ook de toevoeging van de
letterfabrikant. Zo wordt de letter Avant-
garde, Adobe Avantgarde.
Lettertype
Een lettertype is in de typografie
een stylistisch samenhangende set
tekens die meestal letters, cijfers en lees-
tekens uitbeelden. De set kan ook andere
symbolen bevatten of geheel daaruit
bestaan, zoals in het geval van wiskunde-
tekens. Veel tekstverwerkers geven de
gebruiker de mogelijkheid verschillende
lettertypen te kiezen, zoals Times New
Roman, Helvetica, Arial of Courier.
Font
Een font is een complete reeks letters,
cijfers en symbolen met een bepaalde
grootte en stijl, bijvoorbeeld negenpunts
Bauer Bodoni..
ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ
ÀÁÂÃÅÇÆÈÉÊËÌÍÎÐÑÓÔÕÖ×ØÙÚÛÜ
abcdefghijklmnopqrstuvwxyzﬁﬂàáâ
ãäåæçèéêëìíîïñòóôö÷øùúûüý
0123456789 ¼½¾
!”#$%&’()*+,-./:;<=>?@
[]^_`{|}~¡¢£¤¦¥§¨©ª«¬®¯°±²³´µ¶·¸¹º»
¿ÝÞß‘’“”„†•‰‹›⁄™∂∏∑−√∞∫≈≠≤≥◊þ
ÿıŁłŒœŠšŸŽžƒˆˇ˘˙˚˛˜˝ΔΩπ–—
h Alle tekens van het lettertype Dax Regular.

7
Andere begrippen rond lettervormen zijn:
• Romein: dat is een letter die rechtop staat.
• Cursief (italic) letter die schuin staat. Cursieven
worden afzonderlijk ontworpen.
• Oblique: tekst die enigszins schuin staat. Dit
wordt gebruikt voor veel schreefloze “cursieve”
lettertypes.
• Schreef- of serifletter: “serif” is het Frans voor
“schreef”. Schreven zijn voetjes aan het uiteinde
van de letter.
• Schreefloze letter: een letter zonder schreven.
DD x-hoogte
De x-hoogte van een lettertype is de hoogte van de
romp van de letters zoals we die kennen in de letter x.
De x is de enige letter die zich in alle vier richtingen
uitstrekt. De x-hoogte is bepalend voor de optische
grootte van een lettertype. Het woord "x-hoogte"dat
u hiernaast ziet is steeds gezet in een 50-punts letter.
U merkt hoezeer de x-hoogte bepalend is voor de
optische grootte van de letter, ook al zijn de
kapitalen in alle gevallen ongeveer even hoog.
Bepaalde typografische beslissingen zoals interlinie,
corpsgrootte en het vergroten van de leesbaarheid,
moeten genomen worden met de x-hoogte van het
lettertype als basis.
DIN Medium
Helvetica Neue Regular
Adobe Jenson Pro
Meta book
De onderdelen van DE LETTER
xhoogte
xhoogte
xhoogte
xhoogte

Dit is een
schreefletter
Dit is een
schreefloze
letter
De traditie van
een klassieke
boekletter
Deze letter is
modern
Bodoni heeft
heel dunne
schreven
Rockwell
heeft dikke
schreven
Courier is
mechanisch
Bembo is een
softe letter
Bickhamiseen
fijnzinnigeletter
Gill is
AUTORITAIR
karton is
Gestempeld
Een letter met
IMPACT

9
Hand
geschreven
Fantasierijke
en
vrolijke letter
RUW en
ruig
Snel
geborsteld
PureCalligrafie
Een beetje raar
en onleesbaar
Sterk
versmald
Tijdgeest
Jaren 60
Graffitti
Een
kinderlijke
letter
Elk lettertype heeft z'n eigen karakter en
uitstraling. Vaak is het met een speciaal
doel ontworpen. Een font kan tijdloos en
modern zijn of juist heel onderhevig aan de
tijdgeest.

Bauer Bodoni is een Moderne
Adobe Caslon is een Oldstyle
Rockwell is een Slab Serif
Gebaseerd op de met de tekenpen getekende letters.
➋ Altijd schuine schreven
➌ Zachte overgang dik-dun
➍ Vertikaal letteroog
➋
➍
➌
"Mechanisch" uitzicht
➋ Horizontale schreven
➌ Groot contrast dik-dun
➋ ➌
Vet en opvallend
➋ Horizontale dikke schreven
➌ Geen dik-dun verschil
➋ ➌
ITC Berkeley Oldstyle
Adobe Garamond
ITC New Baskerville
Times New Roman
TheSerif bold
Egyptienne

11
We staan nu even stil bij de verscheidene lettercategorieën. Verge-
lijk ze met elkaar en richt uw aandacht op de verschillen tussen de
groepen. Zoek in magazines, boeken, brochures naar lettertypes die
kunnen onderverdeeld worden in één van de categorieën. Op die
manier leert u de verschillende types van elkaar te onderscheiden.
Er zijn duizenden en duizenden lettertypes beschikbaar en nog
elke dag worden er nieuwe ontworpen. De meeste letters kunnen
ondergebracht worden in één van onderstaande groepen:
• Mediaeval of Oldstyle;
• Modernen (bodoni-achtigen);
• Slab serif (egyptiennes);
• Schreeflozen (sans serif);
• Scripen;
• Decoratieven.
• Fringe.
• pi-fonts.
DD Oldstyle
Oldstyles hebben altijd schreven op de stokken die in een schuine
hoek naar boven gericht zijn. Het is net alsof ze met een tekenpen
getrokken werden. Door die pennetrek is er een zachte overgang
van dik naar dun. De opening van de letter “o” staat diagonaal.
Deze lettertypes hebben een warm en gracieus voorkomen en zijn
in verband met de goede leesbaarheid de aangewezen keuze voor
het zetten van lange stukken platte tekst.
Klassieke oldstyleletters behoren tot de meest “onzichtbare”, wat
inhoudt dat ze de communicatie op geen enkele manier in de weg
staan. Er zijn geen ontwerperskenmerken die in het oog springen
en de aandacht afleiden.
DD Modernen
Door het gebruik van betere papiersoorten, meer gesofistikeerde
druktechnieken en een snellere technische evolutie kregen letters
rond 1700 een meer “mechanisch” uitzicht. Deze nieuwe letterty-
pes leken niet meer alsof ze met de hand getekend werden.
De modernen hebben schreven die horizontaal getekend zijn, i.p.v.
schuin en ze zijn zeer dun. Er is een groot verschil tussen de dikke
en dunne delen van de letter. Modernen zijn sprankelend en ele-
gant, maar ze hebben ook vaak een scherp en kil voorkomen.
De leesbaarheid is niet altijd optimaal, waarmee bedoeld wordt
dat ze vaak niet aangewezen zijn voor lange stukken tekst of voor
gebruik bij kleinere korpsen. Het sterke contrast tussen dik en dun
creëert vaak een oogverblindend effect.
DD Slab serif
Met de industriële revolutie verscheen ook de reclame ten tonele.
Er werden posters gemaakt en die hadden nood aan opvallende,
goed leesbare letters. De slab serif hebben horizontale, dikke
schreven en er is geen verschil meer tussen dik en dun. Men noemt
de letters ook wel “Egyptiennes” omdat in die periode “Egypte”
in de mode was (kunst, architectuur, literatuur). Letters die in die
periode ontworpen werden, kregen soms namen van Egyptische
steden. (Memphis, Cairo, Scarab).
DWelke LETTERCLASSIFICATIE?

Futura is een schreefloze letter
Bickham is een Script
Providence is een decoratieve letter
Angst is een Fringe let t er
Monoweight, schreefloos of sans serif
➋ Geen schreven
➌ Geen dik-dun verschil
➋
➌
ITC Franklin Gothic
DIN Schrift Neuzeit Grotesk

13
DD Schreeflozen
In 1816 ontwierp William Caslon IV een tweelijnig Egyptisch
letterbeeld waarbij hij alle schreven wegliet omdat hij er zo’n hekel
aan had. Dit lettertype was geen groot succes. Pas toen Bauhaus
werd opgericht in 1919 begonnen schreefloze lettertypes populair
te worden. Onder het motto “vorm is ondergeschikt aan functie”
werden lettertypes van alle sier ontdaan tot hun meest eenvoudig,
functionele gedaante. Men noemt ze ook “monoweight” omdat
er geen verschil meer is tussen dik en dun. De lettervorm is overal
even dik.
Sans serif-lettertypes hebben meestal een grote x-hoogte en zijn
daardoor nadrukkelijk op de pagina aanwezig.
DD Scripten
Deze categorie bevat alle types die lijken op “handgeschreven”
letters. Zowel “brush”-scripten als calligrafische letters vallen hier-
onder. Sommige types zijn aan elkaar geschreven, andere dan weer
niet. Het is zeer moeilijk scripten met elkaar te combineren.
DD Decoratieve letters
Deze categorie omvat alle types die vooral een “decoratieve” functie
hebben. Deze fonts zijn niet geschikt om gelezen te worden. Ze zijn
te groot, te dik, gewoon leuk om naar te kijken en heel expressief.
DD Fringe
Met de komst van de Mac en DTP kwam het ontwerpen van let-
tertypes voor het eerst binnen bereik van de massa. Bovendien
ontstond er een zekere interesse voor lettertypes. Keerzijde van de
medaille is wel dat alle typografische regels tegen de vlakte gingen.
Anarchie is mode. Fringe-lettertypes zijn over het algemeen ge-
stoorde, schizofrene en opzettelijk mismaakte fonts die vaak heel
moeilijk te lezen zijn.
DD Pi-fonts, Dingbats of symbolen
Hieronder vindt u een voorbeelden van een zgn. Pi-font. Het zijn
verzamelingen symbolen en tekeningen die als font verkrijgbaar
zijn en via het klavier kunnen ingetypt worden. “Zapf Dingbats” en
“WingDings” zijn de bekendste.
@#&1�2”3’4(5§6�7!8ç9à0)°_AZERTY
UIOP^¨$*`£�%MLKJHGFDSQWXCV
BN789654123 1é2”3’4(5§6è7!8ç9à0)°-_
AZE
BN789654123
1é2”3’4(5§6è7!8ç9à0)°-_AZE
Klunderscript kreatures
Welke LETTERCLASSIFICATIE?

a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
a
Compressed
Condensed
Narrow
Regular
Wide
Extended
Light
Book
News
Medium
Bold
Black
Ultra
uuRomein
Dit is de rechte basisvorm van een letter.
Andere benamingen zijn 'Roman' of 'Book".
uuItalic
Een "echte" italic is een schuin getekende
schreefletter.
uuLight
Een lichte of dunne versie van de romein-
letter.
uuBoldface
Bold, bodface, semiblold, super of poster
zijn allemaal synoniemen voor een vette
variant van de romeinletter.
uuCondensed
Condensed is een versmalde versie van
een romeinletter. Deze vorm kan gebruikt
worden in situaties waar er bv veel tekst op
een pagina moet.
uuExtended
Dit is een verbrede versie van een romein-
letter die je bv kan gebruiken voor het
"dramatische" effect in koppen.
Romein
Cursief of italic
Oblique
Condensed
Condensed
Light
Bold
Black
Light

15
EMeer keuze met LETTERFAMILIES
Voor sommige toepassingen heb je genoeg aan een basisset van
lettergradaties (regular, italic, bold, bold italic). Voor het meer
intensieve typografische werk, zoals de opmaak van een tijdschrift
of het ontwikkelen van een huisstijl is het zinvol te investeren in
uitgebreidere letterfamilies of een reeks lettertypes die stylistisch
en logisch bij elkaar passen.
DD Gewichten (gradaties) en breedtes
Een lettertypefamilie met een heel groot gamma aan gewichten en
breedtes laat je toe flexibel te werken in verschillende mogelijke
ontwerpsituaties — of het nu gaat over het ontwerpen van een
20 m2
-affiche of een voetnota in een boek — je blijft in dezelfde
fontstijl werken.
Variaties op de normale lettervorm zijn smal (small), breed (exten-
ded) en cursief (oblique of italic).
InDesign kent de mogelijkheid tot modificatie (vervorming) van
letters. Dit gebeurt door het indrukken, uitrekken of laten hellen
van de oorspronkelijke lettervorm. Wanneer we een romein (of
rechtopstaande letter) laten hellen, kunnen we niet van een echte
cursief spreken. De letter is een hellende romein; het verschil met
een cursief is dan ook duidelijk zichtbaar.
Dit extreem vervormen kan tot mooie resultaten leiden, maar kan
even goed een draak van een letter doen ontstaan. Al deze opge-
somde variaties komen voor in de verschillende corpsen.
Fonten kunnen volgende gewichten bevatten:
• light (mager)
• ultralight
• thin
• book (roman);
• demibold (semibold, medium, halfvet);
• bold (vet);
• heavy;
• extra bold
• extra black (extra vet);
• outline (buitenste omtreklijn);
• schaduw.
Helvetica Neue Ulra light condensed
Helvetica Neue Heavy
Helvetica Neue Extended
Helvetica Neue Thin

6 punt
10 punt
12 punt
18 punt
24 punt
36 punt
72 punt
100 punt
Kerpfgxoule
De maatvoering van letters
❶ x-hoogte
➋ Kapitaalhoogte
➌ Stoklijn
➍ Staartlijn
➎ Corps
➌
❶ ➋
➍
➎
PUNTEN
PICA
INCH
12 punten = 1 pica
72 punten = 1 inch
6 picas = 1 inch

17
ELETTERCORPS of de grootte van de letter
De grootte van een letter wordt het corps genoemd. Dit is de
grootte van het letterbeeld samen met het corpswit.
Het corps kan in vier verschillende maatsystemen gemeten
worden. Het eerst is het didotstelsel, een oud twaalfdelig
maatsysteem dat gebaseerd is op de maat van de voet van de
koning van Frankrijk. De kleinste eenheid van dit stelsel is
de punt. Twaalf punten vormen een cicero of een augustijn. Dit
oude maatsysteem vindt zijn oorsprong in de tijd dat men met losse
loden letters werkte. Het was de lettergieter Didot die in 1775 het
systeem ontwikkelde.
uu1 cicero = 12 didotpunten = ± 4,5 mm.
uu1 punt = ± 0,375 mm.
Het tweede gebruikte systeem heet pica en wordt vooral in de
Verenigde Staten en in het Verenigd Koninkrijk gebruikt. Een pica
is ongeveer 0,351 mm hoog. De pica en de cicero verschillen niet
zoveel van elkaar. 15 cicero’s stemmen ongeveer overeen met 16
pica’s.
uu1 pica = 12 picapunten = ± 4,2 mm.
uu1 punt = ± 0,350 mm.
Met de opkomst van de elektronische zetsystemen en DTP maakt
men meer en meer gebruik van het “Système Internationale”,
waarbij corpsen in mm aangeduid worden.
De corpsgrootte van de letter
komt overeen met de hoogte van
één loden of houten letterblokje,
m.a.w. de hoogte van de letter in
reliëf + het letterwit. Dit is nog een
overblijfsel van het zetten in lood.

Aandacht:
dit is een kijkcorpsDit stukje tekt in Bembo Regular is gezet in
een typisch leescorps, bedoeld om de tekst
gemakkelijk te kunnen lezen vanop een lees-
afstand van ongeveer 40 cm. De corpsgrootte
van een leesletter hangt af van de x-hoogte,
de regelafstand en de beschikbare plaats die
men heeft op de bladspiegel. Dez tekst is ge-
zet in een 9-punt letter met een regelafstand
van 14 punt.
Dit stukje tekst werd gezet in een 6 punt letter
in Univers Roman. Het is een zoekcorps.
Het wordt bijvoorbeeld gebruikt op b ijsluiters,
in woordenboeken, als voetnoot of als caption
bij een foto. Je mag niet kleiner gaan dan 6 punt.
Deze tekst werd gezet in een Frutiger corps 18, een titelcorps.
De grootte hangt af van de beschikbare ruimte,
het aantal kolommen en het contrast dat men wil verkrijgen
met de rest van de tekst.

19
Tenslotte om de verwarring compleet te maken gebruikt men ook
nog de Angelsaksische maateenheid “Inch”.
uu1 inch is gelijk aan 25,4 mm.
De corpskeuze gaat altijd samen met de zetbreedte, de regelafstand,
de leesafstand en de eigenschappen van de gekozen letter.
De leeftijd van de lezer speelt ook een rol. Kinderen jonger dan
12 en oudere mensen verlangen een groot corps.
Het kiezen van de lettergrootte hangt ook af van het soort van
publicatie. Een naslagwerk zoals een woordenboek lezen we niet
pagina na pagina, een roman wel. Een slogan op een affiche wordt
anders bekeken dat de broodtekst in een advertentie. Vertrekkende
van deze voorbeelden worden lettercorpsen onderverdeeld in:
DD Zoekcorpsen:
corpsen van 4 tot 7 punt die gebruikt worden voor zoekertjes, tele-
foonboeken, woordenboeken en voetnoten;
DD Leescorpsen:
corpsen van 8 tot 12 punt die voor leestekst gebruikt worden;
DD Titelcorpsen:
vanaf 14 punt tot ... spreken we van titelcorpsen. Koppen, ondertitels
en titels en headings in advertenties worden in deze corpsen gezet;
DD Kijkcorpsen:
corpsen vanaf 48 punt tot ... We gebruiken ze vooral voor affiches en
belettering. De lettergrootte wordt vaak in cm aangegeven.
LETTERCORPS of de grootte van de letter
Wanneer de leesbaarheid
belangrijk is, hou je niet
alleen rekening met de
corpsgrootte maar ook met
de x-hoogte van de letter.
Een te brede of te smalle
x-hoogte, vermindert de
leesbaarheid van een tekst.

kleinkapitaal gemaakt
in InDesign.
Een echt kleinkapitaal.
Tellen in romein
cijfers 1234567890
Tellen in oldstyle
cijfers 12345689
Meta Book LF Caps
Meta Book Lf

21
ESpeciale LETTERTEKENS en DETAILS
DD kleinkapitalen
Praktisch elk programma is in staat onderkastletters om te zetten
in kleinkapitalen waarbij een kapitaal nog steeds een kapitaal is, en
de kleinkapitalen worden weergegeven als kapitalen waarvan de
hoogte ongeveer gelijk is aan die van de onderkastletters. Het pro-
bleem is dat hiervoor vaak gewoon een verkleinde versie wordt ge-
bruikt van de bestaande kapitalen. De verhoudingen zijn daardoor
meestal een beetje verstoord en de echte kapitalen zien er daardoor
veel zwaarder uit dan de corresponderende kleinkapitalen.
In expertsets worden voor de kleinkapitalen niet de verkleinde
kapitalen gebruikt, maar worden lettervormen gebruikt die speci-
aal zijn ontworpen zodat ze visueel overeenkomen met de echte
kapitalen in dezelfde grootte in punten.
Een kleinkapitaal wordt gebruikt voor:
uuaccentuering zonder het grijsbeeld te verstoren;
uuafkortingen;
uuondertitels.
DD Oldstyle-cijfers
Gewone cijfers of tabelcijfers lijken naar verhouding te hoog wan-
neer ze in een stuk platte tekst staan. Er bestaan ook cijfers die
zo ontworpen zijn dat ze even hoog zijn als onderkastlettersmet
staarten en stokken, We noemen dat oldstylecijfers of proportio-
nele mediaeval. Ze passen mooi in leestekst. Je vindt deze speciale
cijfers in de expertset van het lettertype. In InDesign kan je ze te-
rugvinden in het venster "Glyphs". Oldstylecijfers zijn vooral mooi
wanneer u letters in een groter formaat gebruikt.
Echte kleinkapitalen heb-
ben een lijndikte die proporti-
oneel gelijk is aan die van de
onderkastletters. Als je een echt
kleinkapitaal gebruikt zullen
de letters niet uit de toon vallen
tussen alle andere tekst.
Kleinkapitalen die gemaakt zijn
door InDesign lijken altijd klei-
ner en lichter dan de andere
onderkastletters.

DISPLAY KAPITAAL
GEWOON KAPITAAL
ff fi fl fj
ff fi fl fj
Æ æ œh Display letters in het lettertype Adobe Jenson Pro.
Ligaturen gezet in het lettertype Adobe Caslon Pro
st ß ſhOndernemersopleiding DTP ■ BASISTYPOGRAFIE

23
DD Tekst in grotere formaten
Traditioneel verschillen de vormen van onderkastletters en kapita-
len in een lettertype dat met aandacht is ontworpen niet alleen in
hoogte, maar ook in het contrast tussen dik en dun, de verhouding
tussen de x-hoogte en de kapitalen, de ruimte tussen de letters en
de open ruimte in de “pons” (de gaten in letters als de e, g en c).
Als u op de computer een letter in een groter formaat gebruikt, bij-
voorbeeld 127 punten, neemt de computer gewoon de 12-punts ver-
sie van de letter en vergroot deze tot 127 punten. De lettervormen
zien er hierdoor wat lomp uit. In veel expertsets treft u lettertypen
voor grotere formaten, of soms alleen speciale kapitalen aan.
De tekens in deze lettertypen zijn speciaal ontworpen voor tekst
in grotere formaten, boven 24 punten. Het verschil zult u bij letters
tot 24 punten niet snel zien, maar bij koppen of op posters is het
verschil terdege merkbaar.
DD Ligaturen
De zgn expertsets hebben meestal nog een aantal lettercombinaties
die we ligaturen noemen... Ligaturen zijn combinaties van 2 of 3
letters die met elkaar verbonden zijn. Vaak zijn dit combinaties met
de letter "f" omdat de vlag van de letter f geregeld in botsing komt
met de letter erop volgt. Dat kan bv een "i" een "l" of en "f" zijn.
Maar ook voor andere lettercombinaties bestaan er ligaturen zoals
ae en oe. We noemen ze ook koppelletters.
DD Tekens met krullen (Swathes)
In de meer uitgebreide expert sets vindt u somsletters met krullen
die uw werk net dat beetje extra kunnen geven.
Houd echter in de gaten dat letters met krullen dezelfde eigen-
Grote
sier in
de letter
Grote
sier in
de letter
h Sierletters in het lettertype Adobe Garamond Pro
Speciale LETTERTEKENS en DETAILS

•
•
D
eze tekst begint met een initiaal. Deze kan stan-
daard in het programma InDesign gemaakt wor-
den door in de alineaspecificaties “initialen” aan
te vinken. U kan een initiaal maken op twee of drie regels
en u kan de grootte van de eerste letter aanpassen.
Deze tekst begint met een initiaal in hetzelfde letter-
type als de bodytekst. De initiaal is gezet over twee
regels. Het corps van de initiaal is even groot als de tekst
die erop volgt.
De tekst begint met een initiaal in hetzelfde
lettertype als de bodytekst. De initiaal is gezet over
twee regels. De rest van de eerste regel staat in kleinkapita-
len. Het corps van de initiaal werd hier vergroot.
Deze tekst begint met een initiaal in een schreefloos
contrasterend lettertype. De initiaal is gezet over
twee regels met een kleurtje als extra aandachttrekker.
h Ook initialen bestaan al eeuwen. De middeleeuwse monniken
verluchtten hun manuscripten met heel gedetailleerde beginletters.
Het waren echte kunstwerkjes. Dit werd in de latere typografie
overgenomen om het begin van een hoofdstuk of alinea aan te duiden.
Het trekt de lezer als het ware in de bladzijde.
Boven en onder: ornamenten van de lettertypes Adobe Caslon Pro en Minion Pro

25
schap hebben als chocolade: je neemt er gemakkelijk teveel van.
En denk ook goed na waar u letters met krullen gebruikt. U kunt
ze gebruiken aan het einde van een zinsnede, of netjes onder de
aangrenzende letters door laten lopen.
DD Ornamenten
In veel expert sets zijn kleine oramentjes te vinden die een fraai
alternatief vormen voor de dingbats-symbolen.
DD Initiaal of lettrine
Als eerste letter van een hoofdstuk of aan het begin van een artikel
wordt vaak een grote beginletter of initiaal gebruikt. Een gebruik
dat teruggaat tot in de middeleeuwen waar de monniken het begin
van een manuscript verluchtten met een miniatuur waarin de
beginletter verweven zat.
Tegenwoordig wordt een kapitaal van hetzelfde lettertype als de
tekst gebruikt, maar er zijn nog tal van andere mogelijkheden. Een
beginletter heeft de hoogte van 2 of 3 tekstregels.
Van boven loopt ze gelijk met de bovenkant van de kapitalen en
stokletters van de eerste regel. Aan de onderkant staat de lettrine in
lijn met de basislijn van de laatste regel ernaast. Een weglatingste-
ken (bv. ‘s nachts) hoort bij de initiaal.
V g x s B
h Ornamenten van het lettertype Adobe Caslon Pro

Uw oog heeft altijd gelijk!
als de tekst op het oog niet
goed is uitgelijnd, dan is dat
ook zo.
Ga naar het menu “InDesign” en vervolgens naar “Voorkeuren”. In het venster
selecteer je in de linkerkolom “tekst”. Vink “Typografische aanhalingstekens
gebruiken”aan. Ga vervolgens in de linkerkolom naar “woordendoek” en selec-
teer bij “Dubbele aanhalingstekens” de “zesjes” en de negentjes”. Doe hetzelfde
voor de enkele aanhalingstekens.
“

27
DD Aanhalingstekens
Er bestaan rechte " aanhalingstekens en échte gekrulde aanha-
lingstekens “”. Dit zijn de typografische aanhalingstekens. In
InDesign zet je deze standaard aan in de voorkeuren van het
programma. Ga naar Voorkeuren > tekst > “Typografische aanha-
lingstekens gebruiken” (zie screenshot). Verder kan je het soort van
aanhalingstekens selecteren bij “Woordenboek” in de voorkeuren
van het programma. Aanhalingstekens aan het begin van een
woord krullen naar de tekst toe (“). Aanhalingstekens aan het eind
van een woord of zin krullen eveneens naar de tekst toe (”).
We noemen deze de zesjes en de negentjes vanweg hun vorm.
Wanneer je aanhalingstekens gebruikt in een citaat, een kop of
wanneer de tekst apart staat van de broodtekst, gebruik je een
hangende interpunctie. Wat wordt hiermee bedoeld? Kijk naar het
voorbeeld hiernaast. Het lijkt alsof de eerste regel van de tekst aan
de linkerkant inspringt.
Het aanhalingsteken aan het begin van de tekst geef deze indruk.
Wanneer we een hangende interpunctie toepassen is de uitlijning
scherp en recht (tweede voorbeeld). Hangende interpunctie toepas-
sen kan in InDesign door bij Venster > Tekst en tabellen > Artikel
te kiezen. In dit venster vink je “Optische uitlijning marge” aan.
“Met typografische middelen presenteert
de ontwerper in één uiting zowel de bood-
schap als de visuele gedachte. In sommige
gevallen leidt dit ‘spelen’ met typografie
tot concessies op het gebied van de
herkenbaarheid”
“De trompet maakt
niet de muziek en de
computer maakt niet
de letter”
“De trompet maakt niet
de muziek en de com-
puter maakt niet de
letter”
"Met typografische middelen presenteert
de ontwerper in één uiting zowel de
boodschap als de visuele gedachte. In
sommige gevallen leidt dit ‘spelen’ met
typografie tot concessies op het gebied
van de herkenbaarheid"
Niet optisch gelijnd
Optisch gelijnd met
hangende interpunctie
Het bovenste citaat is voorzien van de juiste, typografische
aanhalingtekens. Het onderste heeft rechte aanhalingtekens

DD Superieur (superscript) en inferieur
Een superieur is een verkleinde cijfer of letter dat iets hoger dan de
basislijn bij een letter gezet wordt m² en m³ zijn hiervan voorbeel-
den. Een inferieur is een verkleinde letter of cijfer dat lager staat
dan de basislijn zoals in H₂O. Superieuren en inferieuren kan je
maken met InDesign of je kan het teken selecteren in de expert-
set van het lettertype. Heeft het font een expert-set, dan moet je
Superscripts of subscripts selecteren in het Glyphs-venster van het
programma. Heeft het lettertype geen expert-set, dan kan je niet
anders dan de tekens zelf aan te maken. Ga daarvoor eerst naar de
voorkeuren van InDesign. Selecteer in het venster Geavanceerde
tekst en pas de getallen voor superscript, subscript en kleinkapita-
len aan zoals in het screenshot hiernaast. Daarna kan je een sub-
script of superscript maken door in het regelpaneel op de knoppen
te klikken;
DD Beletselteken
Het beletselteken is een leesteken bestaand uit drie puntjes (…).
Het beletselteken wordt ook wel doorlooppuntjes of ellips ge-
noemd. Voor én na het beletselteken komt een spatie, behalve als
het beletselteken op een afgebroken woord volgt, of wanneer het
tussen ronde of vierkante haken staat. Als het beletselteken aan het
einde van de zin staat, komt er niet nog een punt achter: En toen
werd het stil … Het echte beletselteken stel je niet samen door drie
punten ten typen, maar naar “Speciaal teken invoegen” te gaan in
het menu “Tekst” en daar bij “Symbolen” het “weglatingsteken” te
selecteren.
En toen werd het stil...
En toen werd het stil…

29
DD Breuken
In veel expertsets zijn breuken opgenomen als één teken. Het is
beter om deze gebruiken dan het typen van een cijfer gevolgd door
een schuine streep en nog een cijfer. De witruimte tussen de drie
tekens klopt anders niet. Soms is het nodig om de breuk in een vet-
ter lettertype te zetten (bv. medium) om het beter te doen passen
bij de rest van de tekst. Breuken in expertsets zien nl. soms iets te
licht uit.
DD Rangtelwoorden
Dit zijn verkleinde letters die bij een cijfer staan zoals: 1e
, 2de
. Ook
hier vind je in de expertset een apart ontworpen teken binnen het
font. Niet elk font bevat rangtelwoorden en niet voor alle letters
bestaan rangtelwoorden.Controleer dit in het Glyphs-palet in
InDesign door bij Weergeven te kiezen voor Rangtelwoorden.
DD Copyright, registered trademark
Het copyright-teken © wordt gebruikt om aan te geven wie de
auteursrechthebbende van een publicatie, een illustratie of een
foto is. U kan het teken vinden via het Glyphs-palet of via het
menu Tekst > Speciaal teken invoegen. Er is een onderscheid tussen
het copyright-teken ©, Registered Trademark ® en Trademark of
handelsmerk ™.
™ en ® vertellen niet wie het auteursrecht heeft, maar geven aan
dat een merknaam of een slogan een handelsmerk is en als dus-
danig is geregistreerd. Het ® en ™ -teken worden iets verheven
boven de basislijn gezet (superieur). Het ©-teken niet.
1/2
½1e
1E
©
®
™
Boven rechts: de eerste breuk is samen-
gesteld uit drie tekens met een ongelijke
witverdeling tot gevolg. De tweede breuk
is een breuk uit de expert-set van het font
Bembo regular.
Het tweede rangtelwoord is het juiste het is
samengesteld uit het cijfer 1 en een rangtel-
woord ‘e’.

Deze tekst is moeilijk leesbaar. Hij werd gezet in een versmalde letter
en er werd een hoeveelheid wit tussen de letters weggenomen. Een
versmalde letter wordt vaak gekozen om meer tekst op een pagina te
krijgen. Daarbij nog eens kernen is van het goede teveel (let op de “r”
en “n“ in het woord kernen).
D e z e t e k s t i s m o e i l i j k l e e s b a a r .
E r w e r d t e v e e l w i t t u s s e n d e l e t -
t e r s g e v o e g d . E r i s p r a k t i s c h
g e e n o n d e r s c h e i d m e e r t u s s e n
l e t t e r - e n w o o r d s p a t i e .
Voorbeelden
van een slechte
spatiëring
Voorbeelden van een slechte spatiëring met teveel of te weinig letter- en woordwit.
In beide gevallen is de tekst slecht leesbaar. Hieronder: je kan de witruimte optisch
aanpassen door tussen 2 letters aan- of af te spatiëren. Dit noemen we kerning.
Kerning
Kerning-20 -10 -4 -20 -20 -40
Letterspatiëring aanpassen in het
teken-palet van InDesign

31
We maken een onderscheid tussen:
uuletterwit (spatiëren en kernen)
uuuitvullen (wit tussen woorden)
uuinterlinie of regeltransport
uualineawit
uuwitgebruik bij leestekens
De witverdeling speelt een essentiële rol bij de leesbaarheid van een
tekst. Elk type van wit heeft z’n eigen rol.
DD Letterwit
Aangezien we in woordgroepen lezen, wordt ons natuurlijke lees-
patroon verstoord wanneer de letterspatiëring of woordspatiëring
onregelmatig is. Onze ogen moeten in dat geval voortdurend aanpas-
singen aanbrengen. Spatiëring die te ruim of te krap is, verstoort ons
leespatroon eveneens. Er is geen vaste regel aan de hand waarvan de
volmaakte spatiëring van elk lettertype en elk document bepaald kan
worden. Je moet leren nauwkeurig te kijken en op je ogen te vertrou-
wen. Als het lijkt alsof de woorden te dicht op elkaar staan, dan doen
ze dat ook. Wanneer je eenmaal in staat bent de spatiëring te beoor-
delen, moet je leren hoe je de spatiëring kunt aanpassen in InDesign.
Veel Scripten hebben letters met verbindingsstreepjes. Vaak moet de
letterspatiëring beperkt worden om ervoor te zorgen dat de letters ook
echt onderling verbonden worden. De woordspatiering moet echter
vaak wat ruimer genomen worden, omdat de haaltjes van de letters
zich uitstrekken in de ruimte tussen de woorden.
Ook in dit geval is het belangrijk dat u weet hoe u de spatiëring
kunt aanpassen in de software die u gebruikt.
FAlles over het gebruik van WIT
Hoe groter de letter, hoe meer je zal moeten
aan- of afspatiëren om de corpsgrootte te compenseren.
De 2 woorden hierboven hebben dezelfde relatieve spatiëringswaar-
den. Het bovenste woord lijkt goed gespatieerd. Het tweede woord
heeft teveel wit in het middelste deel van het woord en te weinig aan
het einde. In het midden moet er afgespatieerd worden. Aan het eind
moet er aangespatieerd worden.
airport
airport
Kernen gaat over de witruimte tussen een 2 letters.
Soms zit er tussen 2 letters op het zicht teveel of te
weinig wit. We moeten dan aanspatiëren (krimpen)
of wit verwijderen. We brengen m.a.w. de letters
dichter bij elkaar. Andere paren hebben te weinig
wit. We moeten dan afspatiëren of de letters verder
uit elkaar zetten.

Letterwit
Letterwit
Letterwit
Optisch
Geen
Metrisch
Metrisch Spatiëren
Maakt gebruik van de ingebouwde spatiëringstabellen van let-
terwitparen. De belangrijkste “koppeltjes”, waar de lettertypeo-
ntwerper veel aandacht aan besteden, zijn To, Tr, Ta, Tu, Te, Ty,
Wa, WA, We, Wo, Ya en Yo. Per font zijn er tussen de 500 en 1000
letterwitparen.
Optisch Spatiëren
Bij optische spatiëring wordt er gekeken naar de witruimte tussen
aangrenzende lettertekens, gebaseerd op hun vorm. Er wordt geen
rekening gehouden met de metrische spatiëring tussen letterparen.
Gebruik optische spatiëring in de volgende gevallen:
uuwanneer je werkt met decoratieve fonts. Zij hebben weinig
ingebouwde paren.
uuWanneer je je letters combineert in verschillende lettertypes
en corpsen.
Om de juiste letterspatiëring te vinden,
volg één van deze 2 regels:
1. Bekijk het woord doorheen uw wimpers. Hierdoor krijg je een
beter contrast en is het letterwit beter te onderscheiden.
2. Zet het woord negatief. De zwarte tussen ruimtes zijn beter te
beoordelen dan witte voor het spatiëren of krimpen.

33
DD Uitvullen
Als je regels uitvult in een smalle kolom, krijg je gegarandeerd een
hopeloze woordspatiëring. Niet doen dus. Hoe kun je beoordelen
of een kolom te smal is?
Als de regels te lang zijn, is het voor het oog moeizamer het begin
van de volgende regel te vinden. Als de regels te kort zijn, worden
veel herkenbare zinsneden in stukken gebroken. Als je korte regels
uitvult, wordt de woordspatiëring lelijk en ontstaan er riviertjes in
de tekst.
Hoe kunt u dus bepalen wat de meest geschikte regellengte is?
Er zijn een aantal vuistregels om de regellengte te bepalen. Soms
raadt men aan niet meer dan negen of tien woorden op een regel
te plaatsen. Als je een klassiek, goed leesbaar oldstyle-lettertype
gebruikt en je wilt per se uitvullen, maar vindt dat de woordspa-
tiëring zelf bij deze regellengte nog te onregelmatig is, dan kun je
de regels eventueel een paar punten langer maken, en de interlinie
wat verruimen. Bepaal de optimale regellengte en kijk goed naar
het gebruikte lettertype.
Beperk in de volgende situaties de regellengte van niet-uitgvulde tekst:
uuhet lettertype heeft een erg grote of een erg kleine x-hoogte.
uuhet lettertype is schreefloos;
uuje gebruikt een negatief lettertype, uitgespaard uit een achter-
grond of een dichte achtergrondkleur;
uuje gebruikt een script-lettertype, decoratief lettertype of ander
afwijkend lettertype;
uude tekst wordt gepresenteerd op een plaats waar deze moeilijker
leesbaar is, zoals in een presentatie of een webpagina.
Alles over het gebruik van WIT
Uitvullen is het wit verdelen tussen de woorden op een regel
bij zetwerk in blokvorm. Dit kan in InDesign door gebruik
te maken van “Uitvulling” in het venster “Alinea” of door de
witruimte tussen de letters te verkleinen en eventueel de
letters iets te versmallen (zie volgende blz.).
Voor volledige zetspiegel (boek)
uuWoordspatiëring
• Minimum 90%
• Optimaal 100%
• Maximum 125%
uuLetter spatiëring
• Minimum -5%
• Optimum 0%
• Maximum +10%
Voor kolomzetwerk
uuWoordspatiëring
• Minimum 80%
• Optimaal 100%
• Maximum 150%
uuLetter spatiëring
• Minimum -10%
• Optimum 0%
• Maximum +25%

Deze tekst in blokvorm is beter
uitgevuld. Tussen de woorden
van de tekst is er overal een op-
tisch gelijke witverdeling. Deze
tekst geeft een veel rustiger beeld
en vergemakkelijkt het lezen. De
opmaker kan in InDesign een
tekst automatisch in blokvorm
zetten.
Deze gezette tekst
werd niet goed
uitgevuld. Daar-
door verschijnen
er verschillende
lelijke “gaten” of
“riviertjes” tussen
de woorden. Dat
maakt het lezen
van deze tekst
moeilijk.
In InDesign kun je aangeven waarbinnen de woord-en letterspa-
tiëring mag worden aangepast om de regels zo goed mogelijk te
“vullen”. Uitvullen kan je optimaliseren door de juiste instellingen
te gebruiken. Door compactere spatieerinstellingen de gebruiken,
voorkom je de “riviertjes” van wit tussen de woorden zoals het
voorbeeld hierboven.
Voor het uitvullen van tekst (justification) moet InDesign weten
binnen welke grenzen het de ruimte tussen woorden of letters mag
aanpassen om de regel te vullen. De grenzen worden bepaald door
de uitvulinstellingen van InDesign. Je kan het tekstbeeld verbete-
ren door deze instellingen aan te passen. De optimale instellingen
hangen af van het gebruikte lettertype, het corps de regellengte
en de afbreking. Om te controleren of je teveel wit hebt tussen de
woorden op de regels zet je bij “Compositie” in de voorkeuren van
InDesign “Overtredingen van afbreken en uitvullen” aanzetten.
In de opmaak gaan het teveel aan witruimte geel kleuren. Hoe
slechter de uitvulling hoe geler de regels worden. Je moet nu cor-
rigeren tot het geel zo goed als verdwenen is.
Vink“Overtredingen van afbreken en uitvullen” aan.
Fouten tegen uitvullen worden in de opmaak in het geel
gemarkeerd zoals in het tekstvoorbeeld hierboven.
Het toppunt van regeltjesdrang:
het zebrapad in het Zwitserse
kanton Graubunden. De bureau-
craten volgden het plan tot op de
letter en bouwden een zebrapad
midden in een veld. De initiële
bedoeling was om een weg aan
te leggen doorheen het bergdal
Valle Mesolcina, maar die raakte
niet helemaal afgewerkt.
Dit is een goede instelling

35
In het venster “Uitvulling” dat je terugvindt in de opties van het
alineavenster kan je de woorden letterspatiëring aanpassen en kan
je lettertekens (glyphs) versmallen of verbreden. De waarden mini-
maal en maximaal werken alleen bij uitgevulde tekst. Hoe groter
het waardeverschil tussen Minimaal en Maximaal ten opzichte van
Optimaal, des te groter de speelruimte is waarmee de spatiëring
kan worden bepaald ❶. Door de minimale en optimale waarden
te verkleinen, wordt de tekst krapper gezet. Dit doet men bv. bij
kranten. Maximaal bepaalt hoe groot de woordspaties mogen
zijn. Wanneer de woordspatie boven de ingegeven waarde komt,
wordt de tekst afgebroken. De instellingen voor Glyph-schaling ➌
bepalen het verbreden of versmallen van de letters. Laat deze bij
voorkeur op 100% staan, anders ga je de lettertekens vervormen.
98% kan nog, maar meer niet. Ook de letterspatiëring ❷ laat je bij
voorkeur ongewijzigd. Dit is het vergroten of verkleinen van de
witruimte tussen de letters. Hier kan je eventueel -5 bij minimaal
tot + 5 bij maximaal ingeven zonder dat de lezer dit merkt.
Het percentage bij Automatische regelafstand ❹ zal bij het wijzigen
van het corps de regelafstand procentueel aanpassen. Wanneer je de
tekst vastzet op een basislijnraster, zet je dit percentage best op 100.
kanton Graubunden.De bureau-
bedoelingwasomeenwegaante
leggendoorheenhetbergdalVal-
leMesolcina,maardieraakteniet
helemaalafgewerkt.
❶
❷
➌
❹
De waarden Minimaal en Maximaal zijn
alleen van toepassing als je uitvulling hebt
ingesteld. Voor alle overige alinea’s
Optimale, minimale en maximale spatiëring
In het venster “Uitvulling” kan je de letter- en woordspatiëring “ finetunen”. De
gebruikte instelling kan je als een preset bewaren en toepassen op andere teksten.

The quick brown fox
jumps over lazy dog
➊ interlinie: het wit tussen 2 regels
➋ regeltransport of leading: de afstand van basisregel tot basisregel
➋
➊
Het resultaat is dat Ivan Toergenjev u bij
aanvang van het diner trakteert op zijn
prachtige jachtverhalen, Fjodor Dostojevs-
ki en Leo Tolstoj u onder het voorgerecht
de weg wijzen door het religieuze Rus-
sische leven en Anton Tsjechov u tussen de
gangen door het verschil tussen werke-
lijkheid en verbeelding uit het oog laat
verliezen.Vera Panova verhaalt gedurende
het hoofdgerecht over de bedrijvigheid op
een staatsbedrijf in de voormalige Sovjet-
Unie en Nikolaj Leskov serveert u bij het
nagerecht een waarheidsgetrouw beeld van
prachtige jachtverhalen, Fjodor Dosto-
jevski en Leo Tolstoj u onder het voorge-
recht de weg wijzen door het religieuze
Russische leven en Anton Tsjechov u
tussen de gangen door het verschil tussen
werkelijkheid en verbeelding uit het oog
laat verliezen.Vera Panova verhaalt gedu-
rende het hoofdgerecht over de bedrijvig-
heid op een staatsbedrijf in de voormalige
Sovjet-Unie en Nikolaj Leskov serveert u
bij het nagerecht een waarheidsgetrouw
beeld van het Russische platteland. Deze
en andere schrijvers schotelen een rijk-
dom aan culinaire beelden voor, die een
essentieel onderdeel vormen voor een niet
te versmaden kennismaking met de Rus-
sische cultuur.
prachtige jachtverhalen, Fjodor Dosto-
jevski en Leo Tolstoj u onder het voorge-
recht de weg wijzen door het religieuze
Russische leven en Anton Tsjechov u
tussen de gangen door het verschil tussen
werkelijkheid en verbeelding uit het oog
laat verliezen.Vera Panova verhaalt gedu-
rende het hoofdgerecht over de bedrijvig-
heid op een staatsbedrijf in de voormalige
Sovjet-Unie en Nikolaj Leskov serveert u
bij het nagerecht een waarheidsgetrouw
beeld van het Russische platteland. Deze
en andere schrijvers schotelen een rijk-
dom aan culinaire beelden voor, die een
essentieel onderdeel vormen voor een niet
te versmaden kennismaking met de Rus-
sische cultuur.
Bembo Regular 10/9Bembo Regular 10/12Bembo Regular 10/18

37
DD Interlinie
De interlinie is de ruimte tussen de regels. Hoeveel ruimte tussen
de regels komt, kun je zelf bepalen. Een te krappe interlinie gaat
ten koste van de leesbaarheid. De lezer heeft dan meer moeite de
afzonderlijke woorden en zinsneden te onderscheiden. Het oog van
de lezer heeft ook meer moeite om het begin van de volgende regel
te vinden.
De interlinie moet in de volgende situaties verruimd worden:
uude regels zijn langer dan gemiddeld.
uude x-hoogte van de letters is relatief groot, zoals bij de meeste
schreefloze lettertypen
uuje gebruikt een negatief lettertype, uitgespaard uit een achter-
grond of een lichte achtergrondkleur.
Je kunt de interlinie bij een gemiddelde regellengte verkleinen als
de letters een relatief kleine x-hoogte hebben, omdat door de klei-
nere x-hoogte al automatisch meer ruimte tussen de regels ontstaat.
Wanneer je echter een speciaal lettertype met een kleine x-hoogte
gebruikt, is het vaak een goed idee om de ruimtelijke, open impres-
sie van de tekst te vergroten door de interlinie nog te verruimen.
Wanneer we zetten zonder extra regelafstand noemen we dit
compress-zetsel. De regels staan dan zo dicht mogelijk bij elkaar.
De afstand tussen de regels onderling is mede
bepalend voor de leesbaarheid van een tekst.
Alle letters staan op een basislijn. De afstand
tussen de basislijn van de eerste regel en de
basislijn van de volgende regel wordt regelaf-
stand of regeltransport genoemd.
De witruimte tussen twee regels noemen we
interlinie. Om te voorkomen dat de stokken
en de staarten van de letters in twee opeen-
volgende regels elkaar raken, moet de regel-
afstand groter zijn dan de beeldhoogte. Een
regelafstand wordt bij de zetinstructies als
volgt aangeduid: 9/10. Dit wil zeggen dat de
letter negen punt hoog is en het regeltransport
tien punt.

Tekst is gezet in een letter met een klein letteroog.
Deze tekst vraagt om meer interlinie om leesbaar te blijven.
Tekst is gezet in een letter met een klein letteroog.
Deze tekst is gezet in een schreefloze letter. Schreefloze let-
ters hebben een relatief grote x-hoogte. Hierdoor wordt de
ruimte op de regel behoorlijk opgevuld, zodat bijna altijd wat
meer ruimte tussen de regels nodig zal zijn.
Deze tekst is gezet in een schreefloze letter; Schreefloze
letters hebben een relatief grote x-hoogte; Hierdoor wordt de
ruimte op de regel behoorlijk opgevuld, zodat bijna altijd wat
meer ruimte tussen de regels nodig zal zijn.
BIJ TEKST GEZET IN KAPITALEN LIJKEN DE REGELS
DICHTER BIJ ELKAAR TE STAAN. DAAROM IS HET
AANGERADEN WAT EXTRA WIT BIJ TE VOEGEN.
BIJ TEKST GEZET IN KAPITALEN LIJKEN DE REGELS
DICHTER BIJ ELKAAR TE STAAN. DAAROM IS HET
AANGERADEN WAT EXTRA WIT BIJ TE VOEGEN.
Het orkest
speelde
ten dans
Het orkest
speelde
ten dans
Regelafstand bij koppen
Je merkt hoeveel ruimte er lijkt te zijn tussen de twee regels, vooral omdat de eerste
regel geen staartletters bevat. Je kan er een behoorlijk stuk ruimte weghalen, zoals
in het voorbeeld links, waar een negatief regeltransport gebruikt werd. (24/23)

39
DD Regelafstand en leesbaarheid
Regelafstand vergroten bij:
uulange stokken
uuvet lettertype
uuklein corps:
uugrote x-hoogte
uuschreefloze letter:
uuletter met een klein letteroog:
uulange regels
uunegatief gezette tekst
Regelafstand verkleinen bij:
uukoppen
uukleine x-hoogte
uukapitaal gezette tekst
Wanneer tekst volledig in kapitalen gezet is, zijn er geen staarten
die zich in de ruimte onder de basislijn uitstrekken, maar alle let-
ters reiken wel tot de top van de regel. Omdat de woorden recht-
hoeken vormen moet de interlinie aangepast worden
BIJ HET GEBRUIK VAN GROTERE LETTERS,
ZOALS IN KOPPEN, WORDT DE RUIMTE
TUSSEN DE REGELS DOOR DE COMPACTE
WOORDEN NOG EENS EXTRA BENADRUKT.
Daardoor kunnen de verhoudingen verstoord worden. In dat geval
is het goed de afstand tussen de regels te vekleinen, zodat de kop
één compact geheel wordt.
Wanneer de regelafstand te krap
ingesteld is bij broodtekst gaan de
stokken en de staarten van de on-
derkastletters in de broodtekst elkaar
raken. Dit hindert bij het lezen van
de tekst en de lezer haakt af
Wanneer bij een bold lettertype
de regelafstand te krap ingesteld
is is het grijsbeeld van de tekst
te donker en te zwaar. Meer
interlintie is hier op zijn plaats.
Wanneer bij een bold lettertype
de regelafstand te krap ingesteld
is is het grijsbeeld van de tekst
te donker en te zwaar. Meer
interlintie is hier op zijn plaats.

➊
➊
➊ Je kan de regelafstand op erschillende plaatsen
instelen: in het regelpaneel, in het venster “Teken” of
als onderdeel van een alinea- en tekenstijl
Alinea’s uitlijnen op het basislijnraster
Selecteer tekst. en klik in het deelvenster Alinea
of het regelpaneel op Uitlijnen op basislijnraster
➋
De REGELAFSTAND instellen in InDesign
Weergave van de hulplijnen
in je opmaak

41
Nog enkele tips
uu Standaard wordt er 2 punt wit tussen twee regels gezet. Wanneer
je bodytekst in corps 10 staat, wordt de regelafstand automatisch
corps 12. Dit wordt genoteerd als 10/12. De meeste fonts vragen
meer wit. Hoe groter de regelafstand hoe “lichter” de tekst lijkt.
Dit is vooral belangrijk bij lange teksten, gezet in een schreefletter.
uu Titels vragen minder wit. Een kop moet als één geheel bekeken
worden. Een negatieve regelafstand is hier beter.
uu Wanneer een “zwaar” font heeft nood aan meer wit tussen de
regels, anders ziet het geheel er veel te donker uit
uuTekst gezet in kapitalen mag dichter bij elkaar worden gezet.
uuBreed gezette tekst heeft nood aan meer regelafstand om het
geheel “verteerbaar” te houden.
uuHoe meer wit je gebruikt tussen de regels, hoe luxueuzer je
opmaak lijkt.
uuKrap gezette tekst doet claustrofobisch aan, één puntje wit kan
hier wonderendoen!
uuUitgevuld gezette tekst in smalle kolommen geeft teveel wit tus-
sen de woorden. We lezen in groepjes van woorden en niet letter
per letter. Wanneer de ruimte tussen de woorden groter is dan de
interlinie, springen de ogen naar de volgende regel in plaats van
door te lezen op de regel. Dit kan je oplossen door de regelaf-
stand te vergroten en beter uit te vullen.
DD Basislijnraster gebruiken
Het basislijnraster staat voor de regelafstand binnen platte tekst in
een document. Je kan voor alle elementen van de pagina veelvou-
den van deze regelafstand gebruiken, zodat tekst altijd correct
wordt uitgelijnd tussen kolommen en van pagina tot pagina. Als
je voor de platte tekst in een document bijvoorbeeld een 9‑punts
regelafstand gebruikt, kunt u voor de koptekst een 15‑punts regel-
afstand instellen en 6 punten ruimte toevoegen voor de alinea’s
die op de koppen volgen. Met een basislijnraster plaats je tekste-
lementen consistent op een pagina. Je kan de regelafstand voor de
alinea aanpassen, zodat de basislijnen ervan worden uitgelijnd op
het onderliggende raster van de pagina. Dit komt van pas als je de
basislijnen van tekst in meerdere kolommen of aangrenzende tekst-
kaders wilt uitlijnen. De instellingen voor het basislijnraster wijzig
je in het deelvenster Rasters van het dialoogvenster Voorkeuren.
Geef steeds in het veld “Toename bij elke” ➋ dezelfde waarde in
als de regelgafstand
Je kan ook alleen de eerste regel van een alinea op het basislijn-
raster uitlijnen en de andere regels volgens de opgegeven waarde
van de regelafstand uitlijnen.Als u het basislijnraster wilt weerge-
ven, klikt u op Weergave > Rasters en hulplijnen > Basislijnraster
tonen.

Na enkele stille jaren
in Zuid-Afrika, met haar
partner Johan Van Hecke, is
Els De Temmerman weer in
het land. Vijf maanden aan
een stuk heeft ze in bijna
perfecte quarantaine aan
haar boek over de Noord-
Oegandese kindsoldaten
geschreven.‘De meisjes van
Aboke’ ligt vanaf volgende
week in de boekhandel. Op
het moment dat wij haar
spreken heeft ze de mond
vol van de bovenmenselijke
moed die de ontvoerde kin-
deren en hun kleine blanke
redster tekent. De keuze van
haar eerste deugd is dan ook
vlug gemaakt.
‘In extreme situaties
komen extreme gevoelens
naar boven. Dat kan nooit
geziene wreedheid zijn,
maar net zo goed uitzonder-
lijke moed. Wat mij staande
hield in de verschrikkelijke
situaties die ik in Afrika heb
beleefd, was de moed
van die kleine minderheid
mensen die tegen de stroom
in zwemmen, die blijven
geloven dat je medemens
vermoorden niet kan, ook al
is hij de vijand.’
‘Ja, het is het relaas
van een kleine, vijftigjarige
Italiaanse zuster in Oeganda
die beslist de rebellen
achterna te gaan. Drie
jaar geleden ontvoerden
zij honderd negenendertig
meisjes uit haar school. Die
rebellenbeweging is een
van de wreedste ter wereld.
Ze hebben al meer dan
honderdduizend mensen
vermoord en verminkt. Ze
snijden ledematen, oren,
lippen af. Niemand had ooit
tegen hen durven optreden.
Zuster Rachele volgde met
een leraar het spoor van de
papiertjes rond het snoep dat
de rebellen hadden gestolen
uit de voorraadschuur van
de school. Ze haalde de
groep in en ze bood haar
leven aan tegen dat van
de meisjes. De ruil werd
geweigerd, maar ze is de
hele dag achter de rebellen
blijven aanlopen.‘s Avonds
spreken heeft ze de mond
vol van de bovenmenselijke
moed die de ontvoerde kin-
deren en hun kleine blanke
redster tekent. De keuze van
haar eerste deugd is dan ook
vlug gemaakt.
‘In extreme situaties
komen extreme gevoelens
naar boven. Dat kan nooit
geziene wreedheid zijn,
maar net zo goed uitzonder-
lijke moed. Wat mij staande
hield in de verschrikkelijke
situaties die ik in Afrika heb
beleefd, was de moed
van die kleine minderheid
mensen die tegen de stroom
in zwemmen, die blijven
geloven dat je medemens
vermoorden niet kan, ook al
is hij de vijand’.
‘Ja, het is het relaas
van een kleine, vijftigjarige
Italiaanse zuster in Oeganda
die beslist de rebellen
achterna te gaan. Drie
jaar geleden ontvoerden
zij honderd negenendertig
meisjes uit haar school. Die
rebellenbeweging is een
van de wreedste ter wereld.
Ze hebben al meer dan
honderdduizend mensen
vermoord en verminkt. Ze
snijden ledematen, oren,
lippen af. Niemand had ooit
tegen hen durven optreden.
Zuster Rachele volgde met
een leraar het spoor van de
papiertjes rond het snoep dat
de rebellen hadden gestolen
uit de voorraadschuur van
de school. Ze haalde de groep
in en ze bood haar leven aan
tegen dat van de meisjes. De
ruil werd
geweigerd, maar ze is de hele
dag achter de rebellen blijven
aanlopen.‘s Avonds sloeg de
groep kamp op en stond de
rebellenleider uiteindelijk
honderd en negen meisjes af.
Toen ze bleef aandringen over
de vrijlating van de overige
meisjes, dreigde de leider
ermee iedereen te vermoor-
den en is Zuster Rachele ver-
trokken. Maar ze heeft de ou-
ders van de gevangen meisjes
beloofd dat ze hen terug zou
halen.’ Is er nog hoop voor die
Weduwen zijn losse tekstregels die
onderaan een paragraaf staan en die
eigenlijk bij een paragraaf horen die in
de volgende kolom verdergaat.
Wezen zijn losse tekstregels of woorden
die bovenaan een tekstkolom of pagina
staan en die eigenlijk bij de voorgaande
paragraaf horen.

43
DD Alineawit
Uit regels worden een alinea gevormd. Dit is een gedeelte van een
tekst beginnend met een nieuwe regel tot de eerstvolgende nieuwe
regel. Een alinea maakt een tekst overzichtelijk, voorkomt te lange
passages en vormt een afgerond gedeelte van een gedachte.
Een alinea moet ook als dusdanig worden vormgegeven.
Je maakt alinea’s door in te springen bij elke nieuwe alinea of door een
witregel tussen de alinea’s plaatsen. Meestal kies je óf voor inspringen
óf voor het plaatsen van extra wit. Vermijd een opeenvolging van
allemaal korte of allemaal lange alinea’s. Afwisseling geeft de beste
resultaten en verhoogt de leesbaarheid.
Wanneer de laatste regel van een alinea bovenaan een nieuwe pagina
of in een nieuwe kolom terechtkomt, spreken we van een weduwe.
Een alleenstaande regel op de voorgaande pagina is een wees.
Met InDesign pas je de alineavorming in de alineaspecificaties zo aan
dat deze twee problemen worden opgelost (zie hiernaast).
De eerste regel onder de titel is altijd het begin van een alinea, zodat
deze niet moet inspringen. Als je tussentitels en alinea’s laten insprin-
gen moet dat met dezelfde hoeveelheid wit gebeuren.
Een alinea kan ook zonder insprong beginnen. Deze manier van wer-
ken is aan te raden bij smalle zetbreedtes (door de alinea-insprong zou
de kolom op die plaats nog smaller worden en daardoor verschijnen er
lelijke woordspaties) en bij tekst gezet in vrije regelval. De witruimte
tussen 2 alinea’s mag niet te groot zijn. Doe dit niet door op de Enter-
toets te drukken (harde return). Er ontstaat dan een te grote witruimte
tussen de alinea’s. Gebruik de alineaspecificaties om de juiste hoeveelheid
wit tussen alinea’s te plaatsen (wit voor en wit na). Wil je aan de regel
beginnen zonder wit dan typ je een zachte return (shift + enter).
“Wees” is de laatste zin van een
alinea die boven de volgende kolom
verschijnt.“Weduwe” of “hoerenjong”
is de eerste zin van een volgende alinea
die onderaan de vorige kolom “hangt”.
Het oplossen van “weduwen” en “wezen” los je op in het venster
‘Opties bijeen houden” bij de alineaspecificaties.
Weduwen kan je vermijden door minimaal de twee eerste regels
van een paragraaf bij elkaar te houden ➊. Wezen kan je vermij-
den door minimaal de twee laatste regels van een paragraaf bij
elkaar te houden ➋. Je kan ook alle regels van een paragraaf bij
elkaar houden ➌, maar dat veroorzaakt soms teveel wit onderaan
een tekstkolom. Titels en kopjes kunnen ook alleen onderaan een
kolom verschijnen. Zij kunnen het best bij de volgende paragraaf
gehouden worden. Geef bij “Houden bij volgende” minimum de
waarde 2 in ➍.
➊
➋
➍
➌

Je kan op drie plaatsen in InDesign het alineawit aanpassen: in het regelpaneel
(boven), als alineastijl (links) en in het venster alinea’s (linksonder). Je kan in het
regelpaneel en inde venster ook instellen hoeveel je wil inspringen (links en rechts)
voor de volledige alinea of alleen voor de eerste regel.
Gebruik geen
harde return
Aan de lijn beginnen doe
je met een zachte return
(shift+cmd)
Extra wit tussen
alinea’s geef je door
“wit voor” of “wit na”
in te geven

45
uuWit voor (space before)
Wit vóór een paragraaf kan gebruikt worden om een paragraaf onderaan
een stuk broodtekst los te zetten. Bovenaan een tekstvak werkt de spa-
tievóór meestal niet. Bij tabellen kan de spatie vóór gebruikt worden om
de nodige witruimte te creeren wanneer horizontale lijnen tussen kop
en body getrokken worden. Wit tussen paragrafen zal meestal even- veel
bedragen als de leading van de broodtekst.
uuWit achter (space after)
Wit achter een paragraaf kan het best gebruikt worden wanneer elke
paragraaf in de broodtekst los van de volgende paragraaf moet staan.
Wanneer een paragraaf gevolgd wordt door een titel, kan men de titel
voorzien van extra wit vóór en een beetje wit achter, zodat de titel los
komt te staan van beide omringende paragrafen. Bij titels moet het wit
voor en achter opgeteld bij de leading van de titel. De som moet dan even
groot zijn als een vergelijkbaar aantal regels (leadings) broodtekst. (zie: in
register zetten).
uuInspringen
Je kan eventueel de eerste regel laten inspringen bij het begin van een
nieuwe alinea of de volledige alinea. Zorg er dan wel voor dat de wit-
ruimte bij het inspringen overal even groot is. Je kan bv inspringen met
een spatie die even groot is als de corpshoogte van de broodtekst.
‘In extreme situaties komen extreme
gevoelens naar boven. Dat kan nooit
geziene wreedheid zijn, maar net zo goed
uitzonderlijke moed. Wat mij staande
hield in de verschrikkelijke situaties die ik
in Afrika heb beleefd, was de moed
van die kleine minderheid mensen die
tegen de stroom in zwemmen, die blijven
geloven dat je medemens vermoorden
niet kan, ook al is hij de vijand’.
Italiaanse zuster
‘Ja, het is het relaas van een kleine, vijftig-
jarige Italiaanse zuster in Oeganda
die beslist de rebellen achterna te gaan.
Drie jaar geleden ontvoerdenzij honderd
negenendertig meisjes uit haar school.
Die rebellenbeweging is een van de
wreedste ter wereld. Ze hebben al meer
dan honderdduizend mensen vermoord
en verminkt. Ze snijden ledematen, oren,
lippen af. Niemand had ooit tegen hen
durven optreden.
Zuster Rachele volgde met een leraar het
spoor van de papiertjes rond het snoep
dat de rebellen hadden gestolen uit de
voorraadschuur van de school. Ze haalde
de groep in en ze bood haar leven aan
tegen dat van de meisjes.
De ruil werd geweigerd, maar ze is
de hele dag achter de rebellen blijven
aanlopen.‘s Avonds sloeg de groep kamp
op en stond de rebellenleider uiteindelijk
honderd en negen meisjes af. Toen ze
bleef aandringen over de vrijlating van
de overige meisjes, dreigde de leider er-
mee iedereen te vermoorden en is Zuster
Rachele vertrokken. Maar ze heeft de
ouders van de gevangen meisjes beloofd
dat ze hen terug zou halen.’ Is er nog hoop
voor die...
Wit voor: 3 punt
Wit achter: 1 punt
Wit achter: 3 punt
Wit achter: 3 punt
Wanneer je tussentitels
en alinea’s combineert,
moet je altijd méér
wit voor de tussentitel
plaatsen dan er achter.
De titel hoort nl. visueel
bij de tekst.

Ga op zoek naar spaties door in InDesign
bij “Tekst” of in het regelpaneel “Verborgen
tekens weergeven” aan te zetten. Een spatie
wordt dan in het blauw als een punt gemar-
keerd in de tekst

47
DD Witgebruik bij leestekens
Een opmaakprogramma is geen tekstverwerkingsprogramma.
Typografisch moet er anders met wit omgegaan worden dan bv in
word. Met een tekstverwerker heeft men de gewoonte om bijvoor-
beeld wit voor en na een uitroepteken te zetten of om een dubbele
spatie te typen na een punt. Dat mag niet. Het geeft te grote gaten
in een tekst. InDesign biedt de mogelijkheid om verschillende soor-
ten spaties op te nemen in de tekst. een overzicht met voorbeelden.
Regel: over het algemeen schrijft men vóór een leesteken geen spa-
tie en erachter wel. Hierop zijn enkele uitzonderingen: bij haakjes
en aanhalingstekens aan het begin van een tekst is het andersom.
Een gedachtestreepje wordt soms met, soms zonder spaties aan
weerszijden geschreven.
Wanneer je een word-document importeert in InDesign en je
merkt dat de spatiëring na de leestekens niet juist is, kan je het
volgende doen. Gan naar “Bewerken” > “Zoeken/wijzigen”. In
het geopende venster ga je naar de tab “Tekst”. Typ een punt en
een dubbele spatie in “Zoeken naar” en typ vervolgens een punt
gevolgd door één spatie in “Wijzigen in”. Kies daaronder voor
“Zoeken in” document. Klik dan op “Alles wijzigen”. De dubbele
spatie zal uit heel het document verdwijnen. Vervolgen kan je dit
ook toepassen voor andere leestekens.

Een gewone spatie gaat in een uitge-
vulde tekst versmallen of verbreden
wanneer je aan -of afspatieerd. Een Em-
spatie gaat z’n waarde steeds behouden.
In dit voorbeeld heb ik een balkje gezet
over de gewone spatie en over de Em-
spatie. Bij het spatiëren van de volledige
tekst tot -50 merk je dat de ruimte tus-
sen de woorden mee versmalt, behalve
waar de Em-spatie ingevoegd werd.
Een gewone spatie gaat in een uitgevulde
tekst versmallen of verbreden wanneer je
aan -of afspatieerd. Een Em-spatie gaat z’n
waarde steeds behouden. In dit voorbeeld
heb ik een balkje gezet over de gewone spa-
tie en over de Em-spatie. Bij het spatiëren
van de volledige tekst tot -50 merk je dat de
ruimte tussen de woorden mee versmalt,
behalve waar de Em-spatie ingevoegd werd.
Een gewone spatie gaat in een uitge-
vulde tekst versmallen of verbreden
wanneer je aan -of afspatieerd. Een
Em-spatie gaat z’n waarde steeds be-
houden. In dit voorbeeld heb ik een
balkje gezet over de gewone spatie en
over de Em-spatie. Bij het spatiëren van
de volledige tekst tot -50 merk je dat de
ruimte tussen de woorden mee ver-
smalt, behalve waar de Em-spatie inge-
voegd werd.
Em-spatie
48 punt
En-spatie
1/2 Em spatie 24 punt
Dunspatie
Haarspatie
Een Em-spatie zal steeds hetzelfde blijven. Het is een vaste waarde, ook al versmalt
men de kolom of verklein je het wit tussen de woorden. Je kan hiervoor ook een
vaste spatie gebruiken.

49
DD spaties
De ene spatie is de andere niet. InDesign beschikt sinds versie CS3
maar liefst over twaalf verschillende spaties. Elke spatie heeft een
eigen toepassing. Hier alvast een eerste publicatie over het gebruik
van deze verschillende spaties.
uuEm spatie (Em space)
Deze spatie heeft dezelfde breedtewaarde als de letter M van het
font waarin deze spatie gebruikt wordt. We noemen dit ook een
vierkantspatie omdat de breedte gelijk is aan het corps. Je kan de
vierkantspatie o.a. gebruiken om in een opsomming met opeen-
volgende getallen de tientallen en de honderdtallen te vervangen,
zodat de eenheden uitlijnen. Bij het af- en aanspatiëren gebruiken
we ook de em-spatie. De waarde die dan aangeven wordt, is over
het algemeen een duizendste van deze em-spatie.
uuEn spatie
Deze spatie heeft een breedtewaarde die gelijk is aan het halve
vierkant - dus de helft van het corps waarin het font gezet is.
Deze spatie wordt vooral gebruikt wanneer in een lijst getallen
voorkomen die verschillen van breedte en die rechts moeten uit-
lijnen, zonder gebruik te maken van een tabulatie. .De halve spatie
heeft dezelfde breedtewaarde als een cijfer. Getallen uitlijnen kan
ook door het eerste cijfer in te typen en dan wit te maken.
uuWoordspatie (Word space)
Dit is de spatie die je krijgt als je gewoon de spatiebalk indrukt. De
breedte wordt bepaalt door het font waarin je werkt. In de meeste
gevallen is deze gelijk een 1/4 Em-spatie.Gewone (woordspatie) en Em-spatie
De verschillende spatie kan uit ingeven via het menu
“Tekst” > “Spaties invoegen” in InDesign.

Voorbeeld van het gebruik van een niet-afbrekende
spatie. In het eerste voorbeeld verhuist het euro-te-
ken naar de volgende regel als we de kolom versmal-
len. In het tweede voorbeeld blijft het euro-teken bij
het getal staan, omdat er een niet afbrekende spatie
tussen het euroteken en het getal staat.
Cijferspaties kan je gebruiken om getallen onder
elkaar uit te lijnen zonder dat je tabs moet instellen
Voorbeeld van een gewone spatie en een Em-spatie
die even breed is als de kapitalletter “M” in de
corpsgrootte.

51
uuNiet-afbrekende spatie (Non-breaking space)
Dit is een zeer goed bruikbare spatie. Het zorgt er namelijk voor
dat twee woorden altijd bij elkaar blijven. Door tussen het €-teken
en het bedrag een niet-afbrekende spatie te plaatsen voorkom je dat
deze twee woorden op twee verschillende regels terecht komen.De
niet-afbrekende spatie is trouwens even breed als de woord-spatie.
uuCijferspatie (Figure space)
Deze spatie is erg handig bij het uitlijnen van tabellen met getallen.
Deze spatie is namelijk even breed als een tabelcijfer. Een tabelcij-
fer altijd even breed, dit in tegenstelling tot het mediaevalcijfer.
Dankzij de cijferspatie kun je bijvoorbeeld de valuta vóór een cijfer
perfect uitlijnen.
uuInterpunctiespatie (punctuation space)
Deze heeft de breedte van een kwart Em-spatie of een halve En-
spatie, wat overeenkomt met de breedte van een punt of een kom-
ma. Je gebruikt een interpunctiespatie wanneer een gewone spatie
te breed is of wanneer je geen punt wilt typen maar toch dezelfde
witruimte wilt opnemen, bv als scheidingsteken in duizendtallen
of in telefoonnummers..
uuRelatieve en vaste spatie (Fixed width)
De meeste spatie zijn gerelateerd aan het font en het corps. Hierdoor
variëren ze continu. De tegenhanger van deze spaties is de vaste
spatie. Wanneer zo’n vaste spatie een bepaalde waarde heeft zal deze
waarde altijd gelijk blijven. Er wordt in dat geval niet meer gekeken
naar het font.De vaste spatie gaat vrijwel altijd uit van de Em-spatie.
Vaak worden ook delen van deze Em-spatie gebruikt. Zo is de Ens-
patie de helft van deze Em-spatie en biedt InDesign zelfs 1/3, 1/4 en
1/6 spatie aan. Bovendien kun je kiezen voor een ‘Dunne spatie’ (1/8
Em-spatie) en een ‘Haarfijne spatie’ (1/24 Em-spatie).
• Gewone spatie
breedte gedefinieerd door lettertype
• Em- spatie
breedte gelijk aan corpsgrootte
• En- spatie
breedte is 1/2 em spatie
• Vaste spatie
normale breedte
• Niet afbrekende spatie
vaste breedte
• Haarfijne spatie
breedte 1/24 em spatie
• Een zesde spatie
• Dunne spatie
• Kwart spatie
• Een derde spatie
• Interpunctiespatie
breedte gelijk aan leesteken . : !
• Cijferspatie
breedte gelijk aan cijfer
• Uitlijnspatie
Varieert, werkt alleen bij uitgevulde tekst
Overzicht van alle soorten spaties

In dit stukje tekst dat uitgevuld gezet is, heb ik op
de laatste regel een uitlijnspatie geplaatst tussen het
laatste woord van de paragraaf en het afsluitblokje
zodat de verdeling van het wit beter verspreid wordt
op die laatste regel ■
In dit stukje tekst dat uitgevuld
gezet is, heb ik op de laatste re-
gel een uitlijnspatie geplaatst tus-
sen het laatste woord van de pa-
ragraaf en het afsluitblokje zodat
de verdeling van het wit beter ver-
spreid wordt op die laatste regel ■
In Franse teksten wordt vaak een dunne spatie gebruikt na een leesteken, zoals
hier na de haakjes.
Om een afkorting meer ruimte te geven, wordt er een haarspatie gebruikt.
De uitlijnspatie gebruikt om een opsomming van steden steeds dezelfde witruimte
te geven zonder dat je tabs hoeft te gebruiken. Wanneer je nu de zetbreedte smal-
ler maakt, of het corps vergroot of verkleint, de witverdeling tussen de woorden
blijft altijd gelijk.

53
uuDunspatie (thin space)
De breedte van een dunspatie is 1/6 em-spatie, maar varieert in dtp-
programma’s. In InDesign is de “dunne spatie” veel smaller dan de
interpunctiespatie (ongeveer 1/8 em). In Franse teksten plaatst men
voor veel leestekens een dunspatie om ze mee ruimte te geven.
uuHaarspatie (hair space)
Een haarspatie of haarfijne spatie is 1/10 tot 1/16 van een em-spatie.
In InDesign is dat 1/16 em-spatie. Deze spatie wordt gebruikt om
afkortingen of leestekens beter te scheiden.
uuUitlijnspatie (flush space)
In InDesign heb je ook nog een uitlijnspatie. die gebruik je in
uitgevulde tekst om een laatste regel te vullen. Standaard wordt het
overtollige regelwit verdeeld tussen de woord van de laatste regel,
maar dat levert vaak teveel wit tussen de woorden op. Voeg je één of
meer uitlijnspaties toe, dan worden alleen die spaties uitgerekt. De
uitlijnspatie wordt ook gebruikt om koppen op een evenwichtige
manier te spatiëren en uit te vullen.
Spatiëringswaarden worden uitgedrukt in het aantal eenheden van een em-spatie. De grootte van de em-
spatie is afhankelijk van het corps. Bij een corps van 10 pt is de em-spatie 10 pt breed. De em-spatie dateert
nog uit de tijd van het loodzetten. De em-spatie was een loden spatieblokje met ongeveer dezelfde breedte
als de kapitaal M. De em-spatie werd later verdeeld in eenheden en kan nog gekozen worden bij de spaties
in inDesign. InDesign gebruikt spatieerwaarden uitgedrukt in het aantal eenheden van 1/1000 em.MBasislijn
Kapitaal-
hoogte
1000 eenheden
1000eenheden
x-hoogte
Breedte

Een krant maak je op in kolommen. De tekst wordt
uitgevuld om zoveel mogelijk op een pagina te krijgen.
Links zie je de verschillende manieren van uitvullen in
InDesign. Alleen de bovenste manier is correct.
Mene veliqui voluptat. Inis assi bero te vereperit
alique qui que vel ipitibusci ab idusdae praturi
que quia sim reratur res cum, qui doluptiae plit
voloressedit eaquis que nonseruntium fugitas
inciam ipsa ium qui commolorrum doloriber-
nam doluptam inullor emquam faceptiam illup-
tiant autas exerro volupti onsequatem imendae
rem eatiosam, tempor sus, si venim velisciis eos
nimporionsevoloreproesequaeptumautiumvo-
lores dellorem ium audi omnit apidiae conseque
voluptam, eaque dolecus trunt, torum volestio.
Mus quam venim ium vollam fugitis ex eum
veliquatetur.
Mus quam venim ium vollam fugitis ex eum
veliquatetur.
Mus quam venim ium vol-
lam fugitis ex eum veliquatetur.
❶
❷
❸
❶ ❷ ❸

55
DD Regellengte
De ervaring leert dat een optimaal leesbare regel niet langer is dan
65 à 70 lettertekens (dit zijn de letters, leestekens en spaties) en niet
korter dan zo’n 40 lettertekens.
Het oog heeft moeite om een lange regel te volgen en vooral om het
begin van een volgende regel op te zoeken.
Bij het lezen van te lange regels raak je snel vermoeid en zijn er
meer regressiebewegingen van het oog.
Te korte regels zijn ook niet goed: de inhoud van de tekst lijkt dan
een soort “verkleuteringsproces” te ondergaan. Korte regels zijn
niet geschikt voor leestekst, wel voor bijschriften en margeteksten.
DD Afbreken
Als je moet afbreken, zorg er dan voor dat dit gebeurt volgens
de spellingsregels van de taal waarin je werkt. In de afbreek- en
uitvulroutines van InDesign kun we je instellen hoeveel letters
na de afbreking blijven staan of hoe groot de lettergreep is die
verhuist naar de volgende regel. Let wel op dat bepaalde woorden
bij afbreking geen onbedoelde betekenis krijgen, zoals in dit rijtje
van voorbeelden:
uugekregen gek-regen
uulokaal lok-aal
uumeestal mees-stal
uuverslaafd vers-laafd
uuwaardoor waard-oor
Als twee begrippen in een zin bij elkaar horen, mogen deze niet
van elkaar gescheiden worden door een afbreking. Breek bijvoor-
GZETWIJZE en AFBREKEN van regels
In dit boek zijn 3 zetwijzen gebruikt: gecentreerd, uitgevuld en links lijnend.
Het alineapalet met alle zetwijzen bovenaan.

Ondernemersopleiding DTP ■ BASISTYPOGRAFIEOndernemersopleiding DTP ■ BASISTYPOGRAFIE
Wil je vermijden dat bijvoorbeeld een naam of een te-
lefoonnummer afbreekt tijdens het uitgevuld opmaken.
Selecteer dan het woord dat niet mag splitsen en vink
"afbreken" af in het alineapalet
Wanneer een woord niet mag afgeboken worden, maar toch een afbreekstreepje nodig
heeft zoals het woord e-mail kan je een vast afbreekstreepje in het woord plaatsen zodat
de 'e' en 'mail' in e-mail altijd bij elkaar blijven. Wanneer je zelf wil aangeven waar een
woord mag afbreken, plaats je een zacht afbreekstreepje. Het afbreekstreepje blijft on-
zichtbaar tot InDesign het woord aan het eind van de regel wil afbreken.
AFBREKEN instellen in InDesign
Zacht en hard afbreekstreepje
De hond in kwestie leefde ongeveer 14.100
à 14.600 jaar geleden, aldus de archeo-
logen Hannes Napierala en Hans-Peter
Uerpmann. "Mensen gingen toen nog
steeds op jacht voor voedsel", zo zegt Na-
pierala. Aan de afmetingen van het been
en aan de tanden kon worden vastgesteld
dat het om een hond en niet om een wolf
ging. Uit genetisch en archeologisch on-
derzoek was al langer bekend dat wol-
ven en honden ten laatste 15.000 jaar
geleden uit elkaar begonnen te groeien.
De hond in kwestie leefde ongeveer
14.100 à 14.600 jaar geleden, aldus de
archeologen Hannes Napierala en Hans-
Peter Uerpmann. "Mensen gingen toen
nog steeds op jacht voor voedsel", zo zegt
Napierala. Aan de afmetingen van het been
en aan de tanden kon worden vastgesteld
dat het om een hond en niet om een wolf
ging. Uit genetisch en archeologisch
onderzoek was al langer bekend dat
wolven en honden ten laatste 15.000 jaar
geleden uit elkaar begonnen te groeien.
In het alineapalet zet je afbreken aan of af om een
woord geforceerd aan elkaar geschreven te houden
zoals in het voorbeeld hiernaast.

57
beeld nooit af tussen “50” en “€”, maar hou ze samen op één regel.
Bij afbrekingen geldt dat er nooit meer dan drie onder elkaar
mogen komen.
Voor een afbreekteken moeten altijd minimum twee letters komen,
tenzij het aantal letters op de volgende regel minder dan drie is.
In dat geval is afbreken lelijk en kan men het woord beter in zijn
geheel naar de volgende regel verhuizen. (niet “bij-na” of “el-ke”).
Na het afbreekteken moeten ook minimaal twee regels volgen.
DD Regelval en zetwijze
uuUitgevuld zetsel of blokvorm
Verschillende alinea’s vormen samen een kolom. Wanneer alle
regels binnen een kolom van gelijke lengte zijn, spreken we van een
uitgevulde tekst. Wanneer tekst wordt uitgevuld, zorgt InDesign
ervoor dat alle regels een vaste lengte hebben door wat ruimte tus-
sen de woorden, en soms ook tussen de letters, toe te voegen of weg
te halen.
Bij sommige programma’s kun je grenzen stellen aan de mate
waarin de spatiëring kan worden aangepast, maar InDesign zal die
grenzen overtreden wanneer dat nodig is.
Het grootste probleem met uitgevulde tekst, voorzover het de
leesbaarheid en esthetiek betreft, is de onregelmatige woorden
letterspatiëring.
Sommige regels kennen wat extra ruimte, andere juist minder.
Deze onregelmatigheid verstoort het lezen. Hoe korter de regel
is in verhouding tot het formaat van de letters, des te groter het
ZETWIJZE en AFBREKEN van regels
AFBREEKREGELS
uuBreek geen titels, namen, datums, e-mail- en
webadressen en bedragen af.
uuBreek niet af als er daardoor één klinker naar de volgende
regel gaat of achterblijft op de regel: a-genda en aline-a.
uuBreek samenstellingen af tussen de samenstellende
woorden: rivier-bedding en niet ri-vierbedding
uuBreek niet af als er daardoor leesproblemen ontstaan.
Gebruik be-stelen i.p.v. beste-len.
uuBreek woorden van vijf letters en minder niet af (in te
stellen in InDesign!).
uuBepaalde woordgroepen moeten bij elkaar blijven staan
zoals: bedrag en valuta, straat en nummer, postcode en
plaats, voornaam en naam. Om deze woorden samen te
houden, typ je een vaste spatie.

Ik durf wel te zeggen dat ik de indruk heb,
dat telkens wanneer
een nieuw stuk machinerie door de
deur naar binnen komt, een stuk
van ons verstand het raam uitvliegt.
Ik durf wel te zeggen dat ik
de indruk heb, dat telkens wanneer
een nieuw stuk machinerie door
de deur naar binnen komt, een stuk
uu Ongelijke regels in evenwicht ❶
De woorden “de indruk heb” op de eerste regel in het voorbeeld
hierboven kunnen naar de volgende regel verplaatst worden, zoals
in het voorbeeld daaronder. Dat geeft een evenwichtige regellengte.
Je kan de regels in evenwicht brengen door te kiezen voor “Onge-
lijke regels met elkaar in evenwicht te brengen” in het optiemenu
van Alinea’s
uuComposer ❷
InDesign heeft een zgn. Multiline Composer (Adobe Composer
Alinea). Deze optie zal altijd de complete alinea bekijken en naar
de mooiste oplossingen zoeken. Door de Composer op Single Line
(Adobe Composer enkele regel) te zetten, bekijkt InDesign per
regel de mogelijkheden om af te breken. Soms levert dit betere
resultaten op, soms ook niet. Je vindt deze optie bij Alineastijlen >
Uitvulling of bij Alinea’s. Wil je handmatige afbrekingen plaatsen in
de tekst, dan ben je verplicht de Single line composer te gebruiken.
❶
❷
Soms heb je het idee dat bij een linkslijnende tekst de rechterkant-
lijn onvoldoende wordt benut. Woorden of afbrekingen die nog
makkelijk achter het laatste woord van de regel passen worden
toch op de volgende regel geplaatst.In InDesign heb je een aantal
opties om de rechter kantlijn aan te passen.

59
probleem wordt, aangezien er steeds minder woorden zijn waartus-
sen ruimte toegevoegd of weggehaald kan worden. Jarenlang werd
vrijwel alle tekst uitgevuld. Nu hecht men steeds meer waarde
aan de natuurlijke spatiering van linkslijnende tekst, waarbij het
gestructureerde voorkomen van het “blok”tekst wordt opgeofferd
om de leesbaarheid te optimaliseren.
uuVrije regelval, links lijnend
De regels beginnen links op gelijke hoogte en lopen rechts aan het
einde van de regel ongelijk uit. Deze zetwijze heeft als voordelen
dat er gelijke woordspaties ontstaan, dat er minder of geen afbreek-
problemen voorkomen en dat er een vorm ontstaat die minder
statisch overkomt omdat de rechterkantlijn niet meer zichtbaar is.
Nadeel is de erg ongelijke lengte van de regels (vooral bij een smal-
le zetbreedte) en alinea’s die minder als zodanig herkenbaar zijn.
Als je alleen naar de regelval kijkt, dan is linkslijnende tekst het
best leesbaar. Bij linkslijnende tekst kan de woordspatiëring en
letterspatiëring optimaal worden ingesteld, zonder dat het oog over
onregelmatigheden hoeft te struikelen.
Je ogen kunnen gemakkelijk het begin van de volgende regel
vinden. Hou bij linkslijnende tekst de rechterkant van de alinea
zo recht mogelijk, of streef naar een licht holle vorm. Soms moet
je daarvoor een vaste regelovergang instellen om geen gat te laten
vallen, of om te voorkomen dat een stuk tekst een eind buiten de
andere regels uitsteekt.
In het voorbeeld op de bladzijde hiernaast hangt “de indruk heb”
op de eerste regel een stuk buiten de rest van de regels, terwijl er op
ZETWIJZE en AFBREKEN van regelsJe kan in InDesign aangeven waar een woord moet afgebroken
worden. om te beginnen zet je in de Voorkeuren van InDesign de
autocorrectie aan. In het menu “Bewerken” vind je “Spelling”. In
het submenu selecteer je “Woordenboek”. In het geopende ven-
ster kan je nagaan hoe een woord afgebroken kan worden. Ga je
niet akkoord met de afbreking, dan kan je de voorkeuren voor dat
woord aanpassen en opnemen in een lijst met uitzonderingen.
Binnen InDesign kan je ook een eigen afbreeklijst kan maken. Je
kan zelfs de prioriteit aangeven middels tildes (~).Wanneer je het
dus niet fraai vind dat tussen “al- en lemaal” wordt afgebroken,
geef je hier bijv. 3 tildes: al~~~le~maal. Als de afbrekingen u niet
bevallen, gebruikt u de volgende richtlijnen om aan te geven hoe
u woorden wilt laten afbreken:
Typ één tilde (~) om de beste of enige plaats in het woord aan te
geven waar dat woord kan worden afgebroken.
Typ twee tildes (~~) om de op één na beste plaats aan te geven.
Typ drie tildes (~~~) om een nietecht fraaie, maar aanvaardbare
plaats voor het afbreken aan te geven.
Als u niet wilt dat het woord wordt afgebroken, typt u een tilde
vóór de eerste letter van het woord

uuAfbreekzone Hyphenation zone
De afbreekzone is het bereik gemeten van de rechterkantlijn. Een
woord wordt alleen afgebroken als het begint vóór de afbreekzone
én als binnen de abreekzone een acceptabel afbreekpunt wordt
gevonden. Bij de instelling 0 ie er geen afbreekzonen en worden
wooren waar mogelijk afgeborken, mits wordt voldaan aan de an-
dere afbreekinstellingen. Hoe groter de afbreekzone, hoe minder er
wordt afgebroken, omdat steeds minder woorden vóór de afbreek-
zone beginnen. Maak de afbreekzone niet te groot om witt gaten
in de laatste regel te voorkomen. Standaard staat deze op 12,7 mm
(36pt). In het Nederlands hebben we erg lange woorden. Een woord
komt dus al snel in deze zone terecht vooral wanneer je kader-
breedte minder is dan bijvoorbeeld 60 mm. Door de zone op 0 mm
te zetten zal de rechterkantlijn beter worden benut. Maar je krijgt
ook meer afbrekingen. De Afbreekzone vind je bij het onderdeel
Instelling Woordafbreking in je Alineastijl of bij Alinea’s.
Een Britse man heeft een originele oplossing bedacht om het zwerfaf-
valprobleem in de buurt te bestrijden. Hij heeft zijn hond Lucky op-
geleid om het afval in zijn bek te nemen en in de vuilnisbak te gooien.
William Keating heeft zijn hond geleerd om zakjes, flesjes en blikjes
te herkennen. Wanneer de trouwe viervoeter glas ziet, begint hij te
blaffen. Dan controleert zijn baasje of er scherven liggen, om te ver-
mijden dat Lucky zich kwetst. Per dag loopt Keating ruim twee uur
rond om de troep in de buurtparken van Gloucester op te ruimen.Ke-
ating zelf beweert positieve reacties te krijgen van de omwonenden.
“Er is zoveel afval, dus veel verschil zal het niet maken. Toch vinden
de mensen het fijn.”
Hierboven wordt de afbreekzone in het licht aageduid.
Er kunnen alleen woorden aan het einde van
een regel afgebroken worden, als "Woordaf-
breking" aangevinkt staat.

61
de volgende regel voldoende ruimte lijkt te zijn om het woord daar
te kunnen herbergen. Breng de woord “een” daarom over naar de
volgende regel.
Als je woorden naar de volgende regel overbrengt, doe je dat pas
aan het einde van het opmaken. Als je naderhand nog wijzigin-
gen in de tekst aanbrengt zoalshet veranderen van het corps of
de kolombreedte dan krijg je weer ongelijke of afgebroken regels
halverwege je tekst.
uuVrije regelval, rechts lijnend
Bij rechts lijnend zetsel lijnen de regels aan de achterkant, de rech-
terkantlijn. Een stuk tekst dat rechts uitlijnt, heeft een uitgespro-
ken voorkomen, zoals je hiernaast kunt zien.
De leesbaarheid is minder doordat de linkerrand, waar het oog naar
terugkeert om de volgende regel te lezen, niet consistent is. Je ogen
moeten telkens even zoeken waar de volgende regel begint.
Voor een korte tekst is dit niet zo’n probleem en het kan de moeite
waard zijn wat leesbaarheid op te offeren om een afzonderlijke
layout te kunnen realiseren.
Wanneer je tekst rechts laat lijnen om een bepaald visueel effect te
bereiken, probeer dat effect dan ook te benadrukken. Het is niet
goed om de linkerrand zo gelijkmatig mogelijk te maken.
De linkerrand kan bijna niet rafelig genoeg zijn.
Bij rechtslijnende tekst mogen er geen “weduwen en wezen” of
afgebrekingen voorkomen. Je kunt het regeleinde zelf bepalen en
aangezien deze methode vrijwel nooit gebruikt wordt voor lange
Ik durf wel te zeggen dat ik de
indruk heb, dat telkens wanneer
een nieuw stuk machinerie door de
deur naar binnen komt, een stuk
Als u de tekst rechts wilt laten uitlijnen, probeer dat dan niet te verbergen. Het is
moeilijk te zeggen of tekst hierboven nu rechtslijnend moest zijn, of niet.
Rechtslijnendzetselkan
gebruiktworden
alsbijschriftvooreenfoto
zoalsinditvoorbeeld.

Hierboven en op de rechterbladzijde: gecentreerd opgemaakt
Staat de titel centraal?
Deze tekst werd links uitgelijnd.
De titel boven het stukje staat mathematisch
in het midden van het tekstkader.
Maar is dit wel de juiste manier?
Het is veel beter de titel optisch te centreren
door wit te gebruiken. Knijp je ogen half dicht
om het resultaat te bekijken.
Staat de titel centraal?
Deze tekst werd gecentreerd.
De titel boven het stukje staat mathematisch
in het midden. Maar is dit wel de juiste manier?
Het is veel beter de titel optisch te centreren
door te krimpen of te spatiëren of door
een van de vele soorten wit te gebruiken.
Knijp je ogen half dicht om het resultaat te bekijken.

63
stukken tekst, kun je het verlies aan leesbaarheid compenseren
door de zin op een doordachte manier in stukken te hakken, zodat
vaste woordgroepen en zinsneden op één regel staan. Je kunt dan
meteen voorkomen dat woorden worden afgebroken.
uuGecentreerd zetsel
De gecentreerde regelval heeft een symmetrische vorm als resul-
taat. Alle regels worden gegroepeerd rond een denkbeeldige mid-
denas. Lang gecentreerde gezette teksten zijn niet prettig leesbaar
omdat het begin van de regel telkens verspringt en het oog het
vaste fixatiepunt van de linkerkantlijn mist.
Gecentreerde tekst leent zich eigenlijk alleen voor kortere teksten
of werk waarbij elke regel min of meer op zichzelf staat. (menu-
kaarten, uitnodigingen, geboortekaartjes).
Ook het centreren van tekst geeft de tekst een apart aanzien: een
meer formeel, bezadigd en mogelijk wat saai voorkomen. Beginnende
vormgevers hebben de neiging om alles maar te centreren, omdat ze
denken dat je daarmee weinig verkeerd kunt doen.
Het is symmetrisch, het vult ruimte en alles is automatsch in balans.
Een gecentreerde tekst ziet er echter ongelofelijk saai en amateuris-
tisch uit.
Kies je ervoor tekst te centreren, doe het dan ook weer grondig.
Laat duidelijk uitkomen dat de tekst gecentreerd is, en niet slecht
uitgelijnd.
Door de regellengte te laten variëren kunt je de pagina interessan-
ter maken. Ook in dit geval kun je woorden in logische groepen
hakken. Afbreken is ook hier taboe!

A Manhattan shopaholic (Isla Fisher) whose
buying sprees have buried her in immense
debt lands a columnist gig dishing out finan-
cial advice in this Touchstone comedy based
on Sophie Kinsella’s series of books. P.J. Hogan
(My Best Friend’s Wedding) directs, with
producing duties being handled by Jerry Bruck-
heimer. Rebecca Bloomwood (Fisher) can’t seem
to break her habit for making impulsive purchases,
and while she’s always decked out in the latest styles,
her credit card bills are as thick as a telephone book. If Re-
becca could somehow manage to land her dream job at a high-
profile fashion magazine, perhaps she could transform what is
now a simple addiction into something that could really benefit
her professionally. When Rebecca becomes an advice columnist at a
financial magazine published by the same company as her favorite
fashion magazine, her fresh approach strikes a chord with readers and
she quickly becomes the toast of the town. Meanwhile, her bank account
is still bone dry, wreaking havoc on her love life and placing her career
in jeopardy. As Rebecca teeters on the brink of bankruptcy, she gradually
begins to reassess her priorities in life. Joan Cusack, John Goodman,
Hugh Dancy, and Krysten Ritter co-star in the Touchstone Pictures
production.
Spelen met letters
Vormregelval: de tekst loopt rond de contouren van de foto. Het beeld moet
een pad of een alfakanaal bevatten. InDesign laat de tekst met een ingege-
ven afstand rond het beeld lopen.

65
uuVormregelval
Het zetwerk wordt rond een afbeelding geplaatst. Het volgt de
contouren ervan. Tussen tekst en afbeelding zit een vaste witruimte.
Soms symboliseert de vorm van het zetwerk een sfeer of een emotie.
De leesbaarheid van de tekst is dan niet van essentieel belang. Bij
vormregelval zullen de regels uitgevuld moeten worden. Door de
soms grillige vorm van de afbeelding kan dit voor problemen zorgen.
DD Soorten (afbreek)streepjes
uuKwart kastlijn of divisie
In de typografie is er geen verschil tussen het koppelteken, het
weglatingsstreepje en het afbreekstreepje en worden deze met
hetzelfde teken (-) weergegeven. Dit is een kwart kastlijn.
• Een weglatingsteken geeft dat een deel van het woord weer dat is
weggelaten. Het streepje kan zowel het eerste als het laatste deel
van het woord vervangen.
• Het afbreekstreepje wordt gebruikt om woorden aan het einde
van de regel af te breken (hyphenation).
• Het liggend streepje of koppelteken (officiële benaming sinds de
nieuwe spelling van 1995) koppelt twee of meer woorden aan el-
kaar of het scheidt twee woorden bij het samentreffen van gelijke
of een tweeklank vormende klinkers die niet tot hetzelfde woord
behoren.
uuEn-streepje (halve kastlijn)
• Wordt gebruikt als gedachtestreepje. Een gedachtestreepje
geeft een rust aan en omsluiten een verklaring of toevoeging.
Creatief gebruik van vormregelval in een advertentie.

1940–1945
September–oktober
Vlucht Brussel–Athene
100 000,–
Opeens – we waren net
ingestapt – barstte de hel los.
3 – 1 = 2
– Leef je nog? vroeg ze.
– Ja natuurlijk!
– Ben je zeker?
Morgen zal er om drie uur …
ach, nu had ik de verrassing
bijna verklapt.
auto-ongeluk; massa-artikel
De arts ging met zijn dienst-
auto op bezoek bij de patiënt.
Zomer- en wintersolden;
Hierboven: voorbeelden van het gebruik van
een divisie bij als koppelteken, afbreekteken
en weglatingsteken
Gebruik van het beletselteken
Voorbeelden waarbij een half kastlijntje of En-streepje wordt gebruikt.

67
Gedachtenstreepjes zijn iets langer dan een ‘gewoon’ koppeltel-
teken. Voor en na het gedachtenstreepje staat een spatie. Meestal
worden halve kastlijnen gebruikt, dit is ongeveer even breed als
de onderkastletter 'n'
• Dit streepje wordt ook gebruikt in een bereik
• Vervangt het woord “tot’
• In een bedrag afgerond op hele euro’s
• als minteken
• ter inleiding van een directe rede, in plaats van aanhalingstekens.
Dit is niet de gebruikelijke vorm; hij wordt meestal toegepast in
romans met veel dialogen
• ter aanduiding van een tijdsperiode
• bij sportuitslagen
uuEm-streepje (kastlijn)
• Dit is een vrij lange horizontale lijn. Even breed als de kapitaal M
• Als aandachtstreepje met spaties voor en na
• Een bedrag afgerond op hele euro’s voor het vervangen van 2
cijfers
uubeletselteken
Hoort eigenlijk niet in deze lijst thuis, maar is ter introductie van
een voor velen onbekende term. Het beletselteken wordt gebruikt
als een woord of gedachte plots wordt afgebroken. Verder kan
hiermee ook worden duidelijk gemaakt dat een deel van een citaat
is weggelaten. Het bestaat uit 3 puntjes met vóór en na een spatie.
—
–
-
EM-streepje
En-streepje
Gewoon afbreekstreepje
Om een specifiek af-
breekstreepje in te voe-
gen, ga je naar "Tekst" >
"Speciale tekens invoe-
gen" > "Afbreekstreepjes
en streepjes".

Voorbeeld van een opsomming met insprong
• Bitisim laborit, solores pratiat endebitia dolorer fere-
pre pratem velesequae voluptium doluptate providic
tem quisci raectur, sam Dam, cor soloris dicipsunt,
optatur ad et is qui re nistrum fugitam eum essimolut
amus.
• Lantorro eium fuga. Cestiscium fuga.
Itatecab in re qui ratem dolorrovit vent.
• Aliquat enim volorro estrum volendia illor
moluptaquis eres etur? Icature henihil imagnitemque
volupta aut et lant il illores tibusa volendi onsequas
eos ullab im verisque pligent que conseque
Een opsommingstekens maken
met het venster
"Opsommingsteken en Nummering"
Ga naar Alinea's en selecteer bij de opties
het venster "Opsommingsteken s en num-
mering" of alt+klik op het icoon op het re-
gelpaneel. Het venster hiernaast gaat open.
Selecteer of je een nummering gebruikt
of een opsommingsteken ❶. Selecteer een
opsommingsteken in het grid ❷ of voeg er
zelf één toe via de knop "toevoegen".Selec-
teer welke spatie er na de opsomming moet
komen bij "Tekst na" ❸. Pas eventueel een
tekenstijl toe op het opsommingsteken ❹.
Positioneer het opsommingsteken met een
uitlijning, links inspringen en eerste regel
inspringen ❺ of kies een tabpositie ❻.
❶
❷
❸
❹
❺
❻
Een bullet typen op een
Mac? Gebruik de combinatie
van de toetsen ALT + @

69
DD Inspringen
uuOpsomming met bullets
Je kan een opsomming maken met bullets door de alinea te laten
inspringen (positieve waarde) en de eerste regel met een negatieve
waarde laten inspringen (zelfde waarde geven, maar dan negatief).
Deze wijze van inspringen maak je in het regelpaneel of in het ven-
ster "Alinea's". Je kan ook "opsommingstekens en nummering" als
onderdeel van een alineastijl of als optie bij alinea's gebruiken (zie
blz hiernaast). De opsomming toepassen kan via een knop in het
regelpaneel.
uuEerste regel inspringen
De alinea springt in vanaf de linkerkantlijn. De afstand die je
insringt, bepaal je zelf. Je kan inspringen met een afstand die even
groot is als het corps of je kan inspringen met een Em-spatie.
uuEerste regel uitspringen (hanging intent)
De volledige alinea springt in vanaf de linkerkantlijn, de eerste lijn
springt niet in, of krijgt een negatieve waarde.
uuRechts en links inspringen (running intent)
Zowel rechts als links wordt er met ingesprongen zodat de tekst
smaller is en inspringt in de rest van de tekst(kolom). Dit wordt bv
gebruikt als "quote".
Instellingen voor het maken van een
opsomming.
Eerste regel uitspringen
Ed qui solor rest, occust, ulparum eribus di quis
eos aut etur? Abo. Ut laccatibus, aut et endi-
cipsam aut earumqui dolorio il ilictur empos-
tius exceperrorat enet molorru ptatquostet ea-
rum necaecte apienimperum etur simagnam,
conseque si tem rem et, officiento enihili geni-
bercilla plaborest que nos as et vernat.
Ehendesecta consequodi
bea vendiossequo quibuscium
ipsam, que nectotas eveleni
natius. Ducia cus audaeca
teceaquis doluptiaecus sum
nimil ini de et vendae eostiae
nienecto ipientur sum quis.
Eerste regel uitspringen

Typografie voor de grafische vormgever

Typografie voor de grafische vormgever

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (12)

Viewers also liked

Viewers also liked (8)

Typografie voor de grafische vormgever