Microsoft excel 2007
- 1. MICROSOFT EXCEL програмын тухай ерєнхий ойлголт
MICROSOFT EXCEL нь эрдэм шинжилгээ, эдийн засгийн тооцоо судалгааг
vр ашигтай боловсруулахад зориулагдсан W INDOWS системийн
хэрэглээний програм хангамжийн нэг юм.
MICROSOFT EXCEL програмыг ашиглан тоон болон текстэн мэдээлэл
боловсруулах, оруулах, хадгалах, тэдгээрт дvн шинжилгээ хийх,
тэдгээрийг график болон диаграммаар vзvvлэх, томьѐо болон функц
ашиглан зарим хялбар тооцоог хийх, мэдээллийн сан vvсгэх зэрэг
асуудлуудыг тун хялбар шийдэж болохын дээр W INDOWS-ийн бусад
програмуудтай зохицолдон ажилладаг.
MICROSOFT EXCEL програмын ажлын хуудас нь MICROSOFT WORD
програмын ажлын хуудаснаас дараах ялгаатай.
a) EXCEL-ийн ажлын хуудас нь WORKSHEET гэж нэрлэгддэг
доошоогоо тоогоор, хажуу тийшээгээ үсгээр тэмдэглэгдсэн мөр,
баганаас тогтох хүснэгт хэлбэртэй.
b) EXCEL-ийн ажлын хуудасны нүд буюу CELL-ийг харгалзах
багана, мөрийн тэмдэглэгээг ашиглан A1, D4, B3 г.м-ээр
тэмдэглэнэ.
Томъёо бичих мөр
A1 нүд
Ажлын хуудас
1
- 2. MICROSOFT WORD 2007 програмд ашиглагддаг ихэнх командууд
MICROSOFT EXCEL 2007 програмд мөн адилхан хэрэглэгдэнэ. Өөрөөр
хэлбэл ажлын хуудас үүсгэх, ажлын хуудсаа хадгалах, ажлын
хуудасны тохиргоог хийх, хэвлэх, засварлах, үсгийн хэлбэр, фонтыг
өөрчлөх, хуулах, зөөх г.м ихэнх командууд нь адилхан. Иймээс зарим
ялгаатай командууд болон командын хэрэгслүүдтэй танилцая.
EXCEL-ийн командын хэрэгслүүдээс:
1 2 3 4 5
1. Хүснэгтийн мөр, багана нэгтгэх, текстүүдийг босоо, налуу, дээшээ,
доошоо, голдоо шахаж бичих командууд
ALIGNMENT талбар -
мэдээллийн байршлыг
тодорхойлно.
TEXT ALIGNMENT талбарт
хэвтээ болон босоо
тэнхлэгийн хувьд текстийг
байрлуулах байршлыг зааж
өгнө.
HORIZONTAL - хэвтээ
тэнхлэгийн хувьд
VERTICAL - босоо тэнхлэгийн
хувьд
GENERAL - ердийн байдлаар
LEFT - мэдээллийг нvдний
зvvн тал руу шахаж бичнэ.
CENTER - мэдээллийг
голлуулна.
RIGHT - мэдээллийг нvдний
баруун тал руу шахаж бичнэ.
ORIENTATION- техтийг хэд градусын налуугаар бичихийг зааж өгнө.
WRAP TEXT- Тухайн нүдэн дэх утгыг нүдний хэмжээнд багтаана
MERGE CELLS- идэвхижүүлсэн нүдүүдийг нэгтгэх команд
SHRINK TO FIT- Тухайн нүдэн дэх утгын фонтын хэмжээг багасгах
замаар нүдний хэмжээнд багтаана
2
- 3. 2. NUMBER талбар - тоон утгуудын харагдах байдлыг тодорхойлно.
GENERAL - ямар нэгэн
загваргvйгээр буюу тоо нь
баруун, текст нь зvvн тал руу
шахагдаж бичигдэнэ.
NUMBER - 1000-тын орны зааг,
бутархай орны тоог
нэмэгдvvлэх эсвэл
хорогдуулах, сөрөг тооны
харагдах хэлбэрийг
тодорхойлно. CURRENCY,
ACCOUNTING - мөнгөн
тэмдэгтийн хэлбэрийг
тодорхойлно.
DATE - он,сар, өдрийн
харагдах хэлбэрийг сонгоно.
TIME - цаг хугацааны харагдах
хэлбэрийг сонгоно.
PERCENTAGE - тухайн идэвхтэй нvдэнд бичигдсэн тоог 100- гаар
vржvvлж, % тэмдгийг ард нь дvрсэлнэ.
CUSTOM-ыг сонгосны дараа баруун талын талбараас GENERAL гэдэг
vгийг олж, мөнгөн тэмдэгтээ тооныхоо өмнө нь эсвэл хойно нь дvрслэх
тохируулгаа хийж өгнө. Жишээ нь: $GENERAL гэж бичвэл тухайн нvдэнд
бичигдсэн тооны өмнө $ тэмдэг дvрслэгдэнэ.
3. Хүснэгтийн харагдах хэлбэр, дизайнуудыг энэ цэснээс сонгож болно.
4. Шинээр хүснэгтийн мөр, багана нэмэх, устгах үйлдэх хийх ба
хэлбэржүүлэх командыг сонгоно
3
- 4. 5. Бэлэн томъѐо болон эрэмблэх, хайлт хийх командуудыг сонгож
болно.
SUM- Тэмдэглэгдсэн нүднүүдэд байрлах
тоонуудын нийлбэрийг олно. Хэрэв ганц
нүд тэмдэглэгээтэй бол тухайн нүдэнд
SUM функцийг оруулна
AVERAGE-Тэмдэглэгдсэн нүднүүдэд
байрлах тоонуудын дундаж утгыг олно
COUNT NUMBERS- Тэмдэглэгдсэн нүднүүдэд
хэд тоо байгааг олно.
MAX- Тэмдэглэгдсэн нүднүүдэд байрлах
тоонуудын хамгийн их утгыг олно
MIN- Тэмдэглэгдсэн нүднүүдэд байрлах тоонуудын хамгийн бага утгыг
олно.
More Functions- бусад функцуудыг эндээс сонгож болно.
FORMULAS цэс
MICROSOFT EXCEL 2007 програм нь WORD 2007-оос FORMULAS гэсэн
шинэ цэсээрээ ялгаатай байдаг. Энэ цэсэнд Òºðºë á¿ðèéí ôóíêö¿¿ä
àøèãëàí õ¿ñíýãò äýõ òîîí ìýäýýëýëä òîîöîî õèéæ áîëíî. Ôóíêöèéã
òîìú¸îíû ìºð äýýð áè÷äýã. Õýðýãëýã÷ ººðºº ôóíêöýý áè÷èæ áîëîõîîñ
ãàäíà áýëýí áè÷èãëýëèéã àøèãëàæ áîëíî.
Томъёо оруулах
командууд
1. Автоматаар нийлбэр, дундаж олох функцууд-AUTOSUM
2. Хамгийн их ашигласан функцууд-RECENTLY USED
3. Ñàíõ¿¿ãèéí ôóíêö¿¿ä – FINANCIAL
4. Îí ñàð ºäºð, öàãèéí ôóíêö¿¿ä-DATE TIME
5. Ëîãèêèéí ôóíêö¿¿ä – LOGICAL
6. Òåêñòòýé àæèëëàõ ôóíêö¿¿ä – TEXT
7. Ìàòåìàòèê, òðèãîíîìåòðèéí ôóíêö¿¿ä - MATH &TRIG
8. Ëàâëàãàà õàðàõ ôóíêö¿¿ä - LOOKUP REFERENCE
9. Бусад функцууд – MORE FUNCTIONS гэж ангилäàã.
a. Ñòàòèñòèêèéí ôóíêö¿¿ä – STATISTIC
b. Ìýäýýëëèéí ôóíêö¿¿ä – INFORMATION
c. Инженерийн функцууд-ENGINEERING гэж ангилсан
байна.
4
- 5. Ìýäýýëëèéí ôóíêö¿¿äèéí æèøýý.
ISBLANK(öîíõíû õàÿã) - ªãºãäñºí õàÿã äàõü í¿äýíä ìýäýýëýë
áàéõã¿é áîë ¯íýí (TRUE), ìýäýýëýë áè÷èãäñýí áîë Õóäàë
(FALSE) óòãà áóöààíà. Æèøýý íü À2 í¿äýíä ìýäýýëýë áàéãàà
ýñýõèéã øàëãààä ¿ð ä¿íã Â2 í¿äýíä ãàðãàÿ. ¯¿íèé òóëä Â2
í¿äýý èäýâõèæ¿¿ëýýä =ISBLANK(A2) ãýæ áè÷íý.
ISNONTEXT – Í¿äýíä áè÷èãäñýí ìýäýýëýë òåêñò áèø áîë TRUE
óòãà áóöààíà.
ISLOGICAL - Í¿äýíä áè÷èãäñýí ìýäýýëýë ëîãèê õàðüöóóëàõ
¿éëäýë áîë True óòãà áóöààíà.
ISTEXT - Í¿äýíä áè÷èãäñýí ìýäýýëýë òåêñò áîë TRUE óòãà
áóöààíà.
ISNUMBER - Í¿äýíä áè÷èãäñýí ìýäýýëýë òîî áîë TRUE óòãà
áóöààíà.
Ìàòåìàòèê , òðèãîíîìåòðèéí ôóíêö¿¿ä
POWER (A,B)– a òîîã ºãºãäñºí â çýðýãò äýâø¿¿ëíý.
PRODUCT (A,B) - ¯ðæâýð ãàðãàíà.
INT (A)– A áóòàðõàé òîîíû á¿õýë õýñãèéã ãàðãàíà.
LN – Íàòóðàë ëîãàðèôì áîäíî.
ROUNDUP (A, B) – a áóòàðõàé òîîã òàñëàëààñ õîéø b
îðîíòîéãîîð äýýø äýâø¿¿ëæ òîéìëîíî. Æèøýý íü: à=28.364
ãýæ ºãñºí áàéõàä ROUNDUP(A,1) ãýâýë ¿ð ä¿í íü 28.4 ãàðíà.
ROUNDDOWN(A, B) – a áóòàðõàé òîîã òàñëàëààñ õîéø b
îðîíòîéãîîð äîîø òîéìëîíî.
TRUNC(A) – a áóòàðõàé òîîíû á¿õýë îðíûã õàðóóëíà.
Îí ñàð ºäºð, öàãèéí ôóíêö
HOUR – Õàðãàëçàõ öàãèéã ãàðãàíà. AM-¯äýýñ ºìíº, PM - ¯äýýñ
õîéø. HOUR(1:00PM) ãýâýë 13 ãýñýí óòãà áóöààíà. ̺í í¿äíèé
õàÿã áè÷èæ áîëäîã. Òýãâýë óã í¿äýíä áàéãàà ìýäýýëýë öàãèéã
èëýðõèéëñýí áàéõ ¸ñòîé.
MONTH (DATE)– Îí ñàð ºäºð ºãñºí òîõèîëäîëä õàðãàëçàõ
ñàðûí óòãûã áóöààíà.
NOW () - Îäîî õýäýí ñàðûí õýäíèé ºäºð, õýäýí öàã áîëæ
áàéãààã õàðóóëíà.
TIME( HOUR, MINUTE, SECOND) – õàðãàëçàõ öàãèéã ãàðãàíà.
TODAY() - ºíººäðèéí îí, ñàð, ºäðèéã ãàðãàíà.
WEEKDAY – 7 õîíîãèéí õýä äýõ ºäºð áîëîõûã õàðóóëñàí 0 ,, 7
õîîðîíäîõ óòãà áóöààíà.
YEAR - ªãºãäñºí îí, ñàð, ºäðººñ îíûã ÿëãàí õàðóóëíà.
DAYS360- он сарын ялгаварыг олох функц
5
- 6. Òåêñòòýé àæèëëàõ ôóíêö
CHAR(A) - à êîäîä õàðãàëçàõ òýìäýãòèéã ãàðãàíà.
CLEAN(ÒÅÊÑÒ) – òåêñòýýñ õýâëýãäýõã¿é òýìäýãòèéã àðèëãàíà.
DOLLAR(A,B) – à òîîã, â áóòàðõàé îðíû òîîòîéãîîð ìºíãºíèé
õýëáýðýýð õàðóóëíà.
FIND(FTEXT, WTEXT, NUM) – FTEXT òåêñòèéã ºãºãäñºí W TEXT-
ýýñ õýä äýõ òýìäýãòýýñ ýõëýí õàéõûã çààíà. Õýðýâ îëäâîë õýä
äýõ áàéðëàëààñ ýõëýæ áàéãàà òîîã áóöààíà.
TRIM (ÒÅÊÑÒ) – 2 ¿ãèéí õîîðîíä 1 õîîñîí òýìäýãò ¿ëäýýæ áóñàä
õîîñîí òýìäýãòèéã çàéëóóëíà.
UPPER(ÒÅÊÑÒ) – òåêñòèéí ¿ñãèéã òîì ¿ñýã ð¿¿ øèëæ¿¿ëíý.
Ñòàòèñòèêèéí ôóíêö¿¿ä
COUNT(öîíõíû õàÿã) - ºãºãäñºí öîíõíóóä õýä íü òîîí óòãà àãóóëæ
áàéãààã òîîëíî.
COUNTIF(öîíõíû õàÿã, íºõöºë) - ºãñºí íºõöëèéã õàíãàõ óòãûã
òîîëíî.
Ëîãèê ôóíêö¿¿ä
AND – 2 ¿éëäýë áèåëýõ ¿åä õýðýãëýíý.
FALSE() – õóäàë ãýñýí óòãà áóöààíà.
IF – нөхцөл шалгах үед хэрэглэнэ. =If(A1>95;”A”;if(A1>90;B))
NOT – Ýñðýã òîõèîëäîëä ãýñýí óòãà èëýðõèéëíý.
OR – 2 íºõöëèéí àëü íýã áèåëýõ ¿åä õýðýãëýíý.
TRUE() - ¯íýí ãýñýí óòãà áóöààíà.
Ôóíêö áè÷èõ í¿äýý èäýâõèæ¿¿ëýýä = òàâèíà. Äàðàà íü øààðäëàãàòàé
ôóíêöýý áè÷íý. Øóóä áýëýí áè÷èãëýë àøèãëàõäàà FORMULAS-INSERT
FUNCTIONS òîâ÷ äàðíà.
1. Ãàðñàí öîíõíîîñ øààðäëàãàòàé ôóíêöýý ñîíãîíî.(Нээгдсэн
INSERT FUNCTION ЦОНХНООС SELECT A CATEGORY хэсэгээс
функцийн төрлийг сонгож, SELECT A FUNCTION хэсгээс тухайн
төрөлд хамрагдах функцийг сонгоно)
2. NEXT òîâ÷ äàðæ äàðààãèéí àëõàì ðóó øèëæèíý. CANCEL òîâ÷
äàðæ õèéæ áàéãàà ¿éëäëèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîíî. Help òîâ÷
äàðæ òóñëàõ ìýäýýëýë õàðíà.
3. Ôóíêö õýðýãëýõ í¿äíèé óòãóóäàà çààæ ºãíº. Ôóíêöýý ººð÷ëºõ
øààðäëàãà ãàðâàë BACK òîâ÷îîð ºìíºõ ñîíãîëò ðóó øèëæèæ
áîëíî. FINISH òîâ÷îîð àæèëëàãààã äóóñãàíà.
6
- 7. Ôóíêöèéí áýëýí áè÷èãëýë àøèãëàõ öîíõ
Хүснэгт дахь энгийн математик үйлдлүүдийг гүйцэтгэхэд томъѐог
ашиглана. Томъѐонуудаар голдуу арифметик үйлдлүүдийг гүйцэтгэнэ.
Ингэхдээ бодож дүн гаргах нүдэндээ аль нүдний утгуудыг ямар
үйлдлээр гаргаж авах томъѐогоо оруулж өгдөг. Томъѐогоо тухайн
нүдэндээ очин мэдээлэл оруулахтай адилаар оруулдаг, тэр нь
хяналтын шугамд харагддаг, харин түүний дүн нь тухайн нүдэн дээр
харагдана.
Томъѐог оруулахдаа:
1. Томъѐо оруулах нүдийг идэвхижүүлнэ.
2. Тэнцүүгийн тэмдэгийг тавина.
3. Томъѐог оруулна
4. ENTER дарна.
Æèøýý нь:
Í¿äýíä áàéãàà óòãóóä Æèøýý ¯ð
ä¿í
B3 = 2, Â4 = 4, Â5 = 6 =AVERAGE(B3,B4,B5) 4
B3 = 2, Â4 = 4, Â5 = 6 =PRODUCT(B3,B4,B5) 48
B3 = 2, Â4 = 4, Â5 = 6 =COUNT(B3:Â5) 3
B1 = 2, C1 = 4, D1 = 6 =SUM(B1,C1,D1) 12
B1 = 2, C1 = 4, D1 = 6 =MAX(B1,C1,D1) 6
B1 = 2, Ñ1= 10,D1 = 6 =MIN(B1:D1) 2
SUMIF (íºõöºë øàëãàõ
öîíõ,íºõöºë, íèéëáýð îëîõ =SUMIF(A1:A5;”>10”) 36
öîíõ)
À1=2, A2=15, A3=4, A4=8,
A5=21
7
- 8. MICROSOFT EXCEL 2007 ПРОГРАМЫГ АШИГЛАН ГРАФИК
БАЙГУУЛАХ
MICROSOFT EXCEL 2007 програмын өөр нэг өргөн хэрэглэгддэг
хэрэглэгээ болох график хэрхэн байгуулах талаар үзье.
1. Эхлээд график байгуулахад шаардлагатай өгөгдлийг оруулна.
2. Дараа нь энэхүү өгөгдлөө идэвхижүүлэх замаар тэмдэглээд
INSERT-CHART хэрэгслийг дарна.
8
- 9. 3. Графикийн төрлийг сонгоно. Өөрт шаардлагатай графикийн
төрлийг сонгосны эцэст ОК товчлуурыг дарна.
4. Дараах хэлбэртэй график таны ажлын хуудас дээр нээгдэнэ. Энэ
үед шинээр DESIGN гэсэн нэртэй цэс нэмэгдэж гарч ирнэ. DESIGN
цэснээс графикийн харагдах хэлбэр хэмжээг тохируулж болно.
9
- 10. Design цэсний командуудыг авч үзье
1 2 3 4 5
1. CHANGE CHART TYPE командыг сонгож та графикийн хэлбэрийг
өөрчилж болно.
2. SELECT DATA командыг ашиглаж графикийн өгөгдлүүдийг өөрчилж
болно. Үүнд
ADD-шинээр
өгөгдөл нэмэхийн
бол энэ командыг
сонгоно.
EDIT-засвар
хийхийн бол энэ
командыг
ашиглана. Бид энэ
командыг ашиглаж
SERIES1 гэсэн үгийг
үзүүлэлт гэсэн
нэртэй болгосон.
ADD командыг сонгоход даарах
цонх гарч ирнэ.
SERIES NAME –тухайн оруулах гэж
байгаа өгөгдлийн нэрийг бичнэ
SERIES X VALUES- улаан
сумтай дүрслэлийг дарж х
тэнхлэгийн өгөгдлүүдийг
идэвхижүүлээд ENTER товчийг
дарна.
SERIES У VALUES – командаар у тэнхлэгийн утгуудыг идэвхижүүлээд
ENTER товчийг дарна. Ингэхэд таны график дээр шинээр нэг үзүүлэлт
нэмэгдэх болно.
10
- 11. 3. QUICK LAYOUT-цонхноос графикийн ерөнхий харагдах хэлбэрийг
сонгоно. (a зураг )
4. CHART STYLE –цонхноос графикийн хэлбэрүүдийг сонгоно.(b зураг)
а ) зураг b) зураг
5. MOVIE CHART-команд нь Графикийг тусад нь ажлын хуудас үүсгэж
байгуулах уу, өгөгдөл байрлах хуудсан дээрээ байгуулах уу гэдгийг
сонгоод OK товчлуурыг дарж графикийг байгуулна. Бид ингээд
график харагдах хэлбэрүүдтэй танилцлаа.
LAYOUT цэс
Графиктай ажиллаж байх үед шинээр LAYOUT цэс нэмэгдэж гарч ирэх
болно. Энэ цэснээс графикийн харагдах байдлыг нарийн судлаж
болно.
1 2 3 4 5 6
11
- 12. 1. Графикийн хэлбэрүүдийн өнгийг өөрчилж болно.
2. зураг оруулах команд
3. Графикийн гарчиг, тэнхлэгүүдийн гарчиг, утга зэргийг харуулдаг
4. AXES тэнхлэгийн нэрийг бичнэ.
5. Арын дэвсгэрт өнгө оруулна.
6. Автоматаар анализ хийнэ.
Координатын муж ба тэнхлэгийн нэрийг оруулах
1. CHART TITLE командын хэрэглүүр
дээр дарж координатын мужийн
нэрийг байрлуулах сонголтыг
хийнэ. Нэрийн дүрсийг
форматлах тохиолдолд MORE
TITLE OPTIONS командыг сонгоно.
CHART TITLE гэж гарч ирсэн текстийн
оронд тухайн графикийн нэрийг
бичиж өгнө. Жишээ нь:
Хичээлийн үзүүлэлт
2. AXIS TITLES- командын хэрэглүүр
дээр дарахад нээгдэх хэвтээ
буюу Х тэнхлэгийн нэрийг
оруулах тохиолдолд PRIMARY
HORIZANTAL AXIS TITLE, босоо
буюу Ү тэнхлэгийн нэрийг
оруулах тохиолдолд PRIMARY
VERTICAL AXIS TITLE сонгож,
нээгдэх дэд цэсээс сонголтыг
хийнэ. (Төрлөөс хамаарч өөр
байж болно)
12
- 13. 3. LEGEND-нээгдэх цэсээс
тайлбарын объектын
байрлалыг сонгоно.
a. Графикийн
тайлбарыг баруун,
зүүн, доод, дээд
талд байрлуулах
командыг сонгож
болно.
b. Илүү нарийн
сонголт хийх
тохиолдолд MORE
LEGEND OPTIONS
командыг сонгоно.
Нээгдэх FORMAT
LEGEND харилцах цонхны зүүн хэсгээс хавтасны нэрийг сонгож,
харилцах цонхонд дэлгэгдэх хавтасны баруун хэсгээс
тайлбарын байрлал ба тайлбарын объектын форматыг
гүйцэтгэнэ.
4. DATA LABELS командын
хэрэглүүр дээр дарж,
график дээрх тухайн
цэгийн утгыг хаана
байрлуулах сонголтыг
хийнэ.
5. DATA TABLE- хүснэгтийг таны сонголтын дагуу хэвтээ босоо
байрлалаар байрлуулж болно. Дээрх цэснүүдтэй ажилласаны үр
дүнд графикийг дараах хэлбэрт оруулаж болно
13
- 14. 6. Нэгэнт байгуулсан графикийн хувьд CHART-ийг ашиглан
түүнийгээ засаж, янзлах боломжтой. Үүний тулд тухайн график
дээр хулганаа аваачин хоѐр дарахад графикийг засах горимд
шилжинэ.
Нэг нэгжээр торны шугамыг татах эсэхдээ
1. CHART TOOLS дэх
LAYOUT-AXES
бүлгийн GRIDLINES
командын хэрэглүүр
дээр дарна.
2. Нээгдэх цэс (
графикийн төрөл ба
хэмжээсээс
хамаарч бага
зэргийн ялгаатай)-
ээс тор татах
тэнхлэгийг сонгоно.
Хөндлөн
тэнхлэгийг сонгох бол PRIMARY HORIZONTAL AXIS
Босоо тэнхлэгийг сонгох бол PRIMARY VERTICAL AXIS
3. Дэд цэсээс шаардлагатай командыг сонгоно. Үүнд
NONE команд нь торны шугамыг арилгана.
14
- 15. MAJOR GRIDLINES команд нь тухайн тэнхлэгийн нэгжийн
зайтайгаар торны гол шугамыг татна.
MINOR GRIDLINES-команд нь тухайн тэнхлэгийн дэд нэгжийн
зайтайгаар торны гол биш шугамыг татна.
MAJOR & MINOR GRIDLINES команд нь тухайн тэнхлэгийн
дэд нэгжийн зайтайгаар торны гол ба гол биш шугамыг
татна.
MORE … GRIDLINES OPTIONS команд нь торны шугамын
өнгө, хэлбэр, сүүдэр оруулна.
Chart Tools дэх layout-Analysis бүлгийн Trendline командын хэрэглүүр
дээр дарна.
Энэ командуудаас шугамын, логарифим, ехпотенциал гэх мэт
функцүүдээр графикт хамгийн ойр цэгүүдээр давхар график татаж
болно. Мөн тэр графикийн функцийн бичлэгийн харуулж болно.
More trendline options-хэсгээс шинээр үүссэн шугамд өнгө, хэлбэр,
томъѐог оруулна.
15