1. Beroa eta tenperatura IRAKURGAIA ESKEMA BALIABIDEAK INTERNET

2. Lehen irakurgaia XVII. mendean, zientzialariek dagoeneko bazuten euren esperimentuetan tenperaturak zuen garrantziaren berri, baina artean termometroa ez zegoen asmatuta eta horrek tenperatura kontrolatzea zailtzen zuen. Orokorrean, tenperaturaren erregulazioa beharren arabera eta bero-iturri ezberdinak erabiliz egiten zen. Bero-iturri hauen eta euren ezaugarrien deskribapenik zehatzenetariko bat Martino Rulandok idatzi zuen, alkimista handia eta Alemaniako Rodolfo II.aren medikua, hark hamahiru iturri ezberdin zehaztu zituen, besteak beste: – Ignis seu calor fimi equini. Zaldi baten simaurrak sorturiko beroa. Berehala jaso behar zen, animalia beraren txizatan bustia. Bero gutxi sortzen zuen. – Ignis seu calor aeris. Gela bateko airea berotzen zuen iturri batek sorturiko beroa. “ Biguna” bezala kalifikatzen zuen. – Ignis seu calor lampadis. Pizturiko kandelen su zuzenak sorturiko beroa. Bere “indarra” kandela kopuruaren araberakoa zen. – Ignis seu balnei Maris. Maria bainutan sorturiko beroa. Bero “bizia” zen. – Ignis seu balnei cinerum. Errautsek sorturiko beroa. Bero “ahaltsua” zen. – Ignis nudus. Objektu baten gaineko su zuzenak sorturiko beroa. – Ignis reverberatorius. Labe itxi batean sorturiko beroa. Alkimista , David Tenier Gaztearen , obra.

3. Edukien eskema Beroa Ezaugarriak Eraginak Dilatazioa eta uzkurdura Egoera-aldaketak Izaki bizidunak Larruazala Neurriak Eskalak Termometroa Propagazioa Kondukzioa Konbekzioa Erradiazioa Eroaleak eta isolatzaileak Tenperatura Ezaugarriak Eraginak Fusioa eta irakitea Izaki bizidunak Tenperaturara moldatzea HASIERA

4. Unitatearen azalpenerako baliabideak HASIERA Zer da beroa? Tenperatura eta barne-energia Dilatazioa eta uzkurdura Egoera-aldaketak Fusio eta irakite tenperaturak Tenperaturaren neurria Termometroa Kondukzioa Konbekzioa Erradiazioa Eroale eta isolatzaile termikoak Larruazala Izaki bizidunen moldatzea tenperaturara Estekak

5. Bero transferentzia Zer da beroa? Joule 1 (J) 0,24 kaloriaren (kal) baliokidea da Beroa gorputz batetik bestera harremanetan eta tenperatura ezberdinetan daudenean transferitzen den energia da. IKUSI ANIMAZIOA

6. Bero transferentzia (energia termikoa) Zer da beroa? Beroa transferitzen da oreka termikora iritsi arte. Beroa burdinatik (tenperatura handiagoan) uretara (tenperatura txikiagoan) igarotzen da. Beroa gorputz batetik bestera harremanetan eta tenperatura ezberdinetan daudenean transferitzen den energia da. Joule 1 (J) 0,24 kaloriaren (kal) baliokidea da ITZULI

7. Tenperatura eta barne-energia Gorputzeko partikulen abiadura handitu egiten da energia jasotzean (beroa). Zenbat eta gorputzak bero gehiago jaso, orduan eta gehiago handitu. Zenbat eta gorputzeko partikula kopurua txikiagoa izan, orduan eta gehiago handitu. 100 ºC 600 ºC 100 ºC 1200 ºC 100 ºC 900 ºC Agitazio termikoa Partikula bakoitzak energia zinetikoa du ( E c ). Barne-energia kopurua neurtzen du E c -ren batuketa barne-energiaren baliokidea da. Sugarra biziagoa da Barra meheagoa da

8. Globoaren airea berotzean dilatatzen da Merkurioaren dilatazioak tenperatura neurtzen ahalbidetzen du Dilatazioa eta uzkurdura Partikulen arteko loturak ahulagoak dira. Solidoak baino gehiago dilatatzen dira. Partikulak oso banatuak daude. Asko dilatatzen dira berotzean. Partikula hertsiki lotuak. Gutxien dilatatzen direnak dira. Solidoak Likidoak Gasak Dilatazio-juntura ZER GERTATZEN DA UZKURTZEN DENEAN? ZER GERTATZEN DA DILATATZEN DENEAN?

9. Dilatazioa eta uzkurdura Partikula hertsiki lotuak. Gutxien dilatatzen direnak dira. Solidoak Dilatazio-juntura Gorputzak beroa botatzen du eta hoztu egiten da. Partikulak gutxiago mugitzen dira. Bolumena murrizten da, gorputza uzkurtzen da. 0 10 0 10 ITZULI

10. Airea dilatatzen denean, bere bolumena handitzen da eta tapoia saltarazten du. Merkurioaren dilatazioak tenperatura neurtzen uzten du Dilatazioa eta uzkurdura Partikulen arteko loturak ahulagoak dira. Solidoak baino gehiago dilatatzen dira. Partikula hertsiki lotuak. Gutxien dilatatzen direnak dira. Solidoak Likidoak Gasak Dilatazio-juntura ITZULI

11. Egoera-aldaketak Solidoa Likidoa Gasa Aurreranzko aldaketak Atzeranzko aldaketak Urtzea Solidotzea Sublimazioa Atzeranzko sublimazioa Baporizazioa Kondentsazioa

12. Fusio eta irakite tenperaturak Egoera solidoa Egoera likidoa Gas-egoera FUSIO TENPERATURA IRAKITE TENPERATURA

13. Tenperaturaren neurria ºF ºC K Fahrenheit (ºF) eskala Celsius (ºC) eskala Eskala absolutua edo Kelvin (K) 212 100 373 176 80 353 140 60 333 104 40 313 68 20 293 32 0 273

14. Alkohol termometroa Tenperatura atmosferikoa neurtzeko erabiltzen da Termometroa Merkurio termometroa Alkohol koloreztatua Merkurioa Gorputz-tenperatura neurtzeko erabiltzen da

15. Kondukzioa Kondukzio bidezko beroaren propagazioaren norabidea Partikulek energia zinetikoa handitzen dute. Solidoaren partikulak

16. Konbekzioa Gas partikulak Likido partikulak Konbekzio-korronteak

17. Zenbat eta tenperatura handiagoa izan, orduan eta handiagoa igorririko energia erradiatzailea Negutegia Erradiazioa Eguzki-erradiazioa Landareek igorririko erradiazioa IKUS DAITEKE ERRADIAZIOA?

18. Zenbat eta tenperatura handiagoa izan, orduan eta handiagoa igorririko energia erradiatzailea Negutegia Erradiazioa Eguzki-erradiazioa Landareek igorririko erradiazioa Energia erradiatzaile igorpena argi gorri forman ITZULI

19. Egurra Metalak Beroa ondo eroaten dute Eroaleak eta isolatzaileak Eroale termikoak Isolatzaile termikoak Beroa ez dute ondo eroaten Airea Beira bikoitzeko leihoak

20. Larruazala beroaren pertzepzio organo gisa Larruazalaren egitura Termo-hartzaileak Bat-bateko tenperatura aldaketak detektatzen dituzte, gure gorputzarenak baino handiagoak edo txikiagoak LUPEK IRUDIAK HANDITZEN DITUZTE Epidermisa Ileak

21. Larruazala beroaren pertzepzio organo gisa Larruazalaren egitura Ruffiniren korpuskuloa Epidermisa Ileak Bero-sentsazioak detektatzen ditu ITZULI

22. Larruazala beroaren pertzepzio organo gisa Larruazalaren egitura Krauseren korpuskuloa Epidermisa Ileak Hotz-sentsazioak detektatzen ditu ITZULI

23. Izaki bizidunen moldaketak tenperaturara Beroa hozteko apendizeak Bero-ekoizpen iraunkorra Letargia faseak Ur-lurrunketaren bidezko hozketa Tenperatura aldaketa Beroa Forma borobilduak eta garaiera gutxi Hotza Ura metatzen duten arantza eta zurtoin formadun hostoak Taldeak Ezkutalekuak edo babesguneak Hotz-garaietan hosto-galera

24. Esteka interesgarriak HASIERA Beroa eta tenperatura WEB GUNE HONETARA JOAN Beroa eta tenperatura WEB GUNE HONETARA JOAN