2. carreiros editorial
outros carreiros
Neste número de Carreiros, imos máis alá. Máis
alá do mar da emigración. Iniciamos no exemplar
que tés nas mans unha serie na que trataremos
de coñecer as historias dos nosos emigrantes.
Foron moitas persoas, homes e mulleres que ao
longo do século pasado tiveron que buscar out-
ros camiños, outros carreiros, para poder levar
unha vida máis digna e mellor, aínda que sempre
con moito esforzo e sacrificio. Nesta ocasión
falamos con Manolo de Cabanas, ouzandés
namorado da súa terra, que un día, hai máis de
cincuenta anos, decidiu non vivir a súa mocidade
ou, cando menos, vivila en Ouzande. Viviu a
madureza adiantada, traballando e tratando de
mellorar nun Brasil que ao final algo lle devolveu.
Queremos que por estas páxinas sigan pasando
historias, historias vividas, lonxe no espazo,
preto do noso corazón. E han de pasar.
Elisa Tato Pintor veu a Ouzande a nos aprender
a facer cestos. Aprendemos. Correu camiños
desde Arzúa ata Guimarei. Un dos seus carreiros
pasou por Ouzande e nós acordámonos dela,
que seguirá tecendo cestos, noutros camiños.
Viñeron novas, con ganas, con xeito. E nós
felices de ter tres novas compañeiras no equipo
que fai posible Carreiros. Por moitos anos con
Noelia Bouzón, Sonia Chedas e Laura Rosende.
carreiros 01

3. colaboración manuel cabanas
a compaña Elautério foise tremendo de medo da “Compaña”, mesmo
acompañado do patrón. Cando chegaron debaixo da horta do
Pazo, el non quixo ir polo carreiro que pasava por diante da
A miña avoa, Encarnación Fandiño, nai do Sr. Ramón igrexa e do cemitério e dixo:
de Chedas do Formigueiro, avoa tamén do Afonso de Chedas, - ¡Non imos pasar diante do cemiterio, pois xa son as
di que tiña un irmán que se chamaba Elauterio e que por medo doce da noite e pode saírnos a “Compaña”!
da “compaña” xamais pasaba diante do cemiterio pola noite. E replicou o patrón:
Esta historia foi polos anos 1910 ou 1912, pois de acordo co - ¡A “Compaña” non existe!
que me dixo a miña avoa, o meu tío Ramón, que naceu en Elautério:
1898, tiña naquel tempo entre 12 e 14 anos. - ¡Bo...iso dilo ti! Mira, imos pola Aldea Debaixo, así
O meu tío avó Elauterio traballaba como axudante dun pasamos por detrás da igrexa e lonxe do cemiterio.
xastre que había no Redondo. Era costume nesta época cobrar Camiñaron polo carreiro pola beira da corredoira, que
o salario aos sábados e nun destes sábados, ademais de pasaba pola Aldea Debaixo, e cando foron baixar a escalera da
pagar o salario da semana, o patrón invitou Elauterio a tomar corredoira para atravesar e coller o carreiro do outro lado... hei
unha chiquita nunha taberna que había no Redondo. Chiquita que alí aparece A COMPAÑA!!! con luces pálidas tremendo, co
vai e chiquita vén, empezou a escurecer e dixo Elauterio ao seu caixón do defunto e todo.
patrón: Elauterio tomou tamaño susto que saiu correndo polo
- Marcho, porque xa está escurecendo e despois teño medio das Herbeiras, atravesou o regueiro cheo de silvas que
medo de pasar por diante do cemiterio. rasgaron toda a súa roupa e causaron feridas que sangraron
E díxolle o patrón: moito. Atravesou a Cabianca metendo os pés nas presas,
- Vamos tomar máis unha, despois acompáñote ata baixou polas Brañas, enterrouse ata os xeonllos, foi polo
pasar do cemiterio. campo de Ouzande e o Caeiro do Pozo, entrou na casa como
Elauterio aceptou, e non foi unha, foron moitas un lazarillo, cheo de lama mesturada co sangue que daba un
chiquitas; entón alá polas tantas cando a taberna pechou aspecto dunha momia estrazallada, con cortes das silvas por
carreiros 02

4. manuel cabanas colaboración
todos os lados.
A miña avoa quedou desesperada ao velo así, foi
horrible, ela choraba e gritaba chamando os veciños que
viñeron correndo, todos estaban moi asustados, querían saber
quén fixera todo aquilo co Elauterio.
Elautério non falaba, perdeu a voz con tamaño susto.
Coa cara chea de lama e sangue soamente se vían dous ollos
arregalados, a boca aberta e respiración cansa. De falar, nada...
ata que despois dalgún tempo naquel estado Elauterio di só
unha palabra:
- A COMPAÑA!!!
E desmaiou...
Cando todos os veciños se organizaban para uns
chamaren ao médico e outros á garda civil e tamén había os
que querían chamar o cura para exorcisar a Elauterio. Neste
momento chegou na casa do Formigueiro o xastre do Redondo
e di:
- Non vos preocupedes, non foi ningunha “Compaña” o
que Elauterio viu , o que pasou é que os da Somoza ían levando
o caixón daquel home que caeu do andamio na obra da Estrada
e os seus compañeiros levárono ao médico, pero non houbo
xeito de recuperación: faleceu polas dez da noite e ían co
caixón pola corredoira, pois polos carreiros non cabía e o
enterro é mañá ás cinco no cemiterio de Somoza.
carreiros 03

5. opinión manuel cabanas
Diríxome á direccion da revista Carreiros para propor unha homenaxe a
unha persoa que foi moi importante para a formación da xente de Ouzande dos
anos 40 e 50 que educou cos seus xeitos moi particulares de ensinar e orientar a
mocidade de ouzande da nosa época, pois intelixente como o era percibía que
nesa época pola pouca cultura que os nosos pais tiñan, pouco poderían pasar aos
seus fillos.
Eu, como alumno dela por algunhas horas diarias, aproximadamente dez
anos, podo ser testemuña que foi a nosa segunda nai, orientadora e conselleira
ensinando e sempre nos dando orentación con relación ao futuro. Ela non foi unha
simple profesora que nos ensinou a ler, escribir e saber canto son dous máis dous,
tamén nos ensinou como nos comportarmos diante da sociedade, dos nosos pais e
irmáns; e como non, diante do mundo.Á fin, foi a enciclopedia viva da nosa forma-
ción. Esta persoa é dona Consuelo Valcárcel Campos, profesora de Ouzande.
Na miña opinión, se fose posible, gustaríame que esta idea puidese ser sometida á
opinión da xente de Ouzande para prestarlle unha homenaxe, non coa intención de
pagar por todo que fixo, porque iso non se pagará nunca. É para que os
ouzandeses nunca se esquezan da importancia que Consuelito da
Casa Nova tivo para formación dunha xeración de Ouzande.
Gustaríame que lle desen o nome dela ao tramo da
rúa que sae da estrada Ouzande - Somoza ao fondo da
labrada ata o portal da casa de Elsa de Sueiro coa seguinte
placa:
R.Profª Consuelo Valcárcel Campos
“Consuelito”
ou outras homenaxes que o pobo de Ouzande queira
prestarlle.
Non quero con esta homenaxe a Consuelito desprezar
o labor que tamén fixeron na educación dos mozos de
Ouzande, persoas como Domingos de Camba,Carmen de
Xaquina, Lolita de Roque, Carmen de Pedro (monxa) e un señor da
casa de Xestoso que non me acordo o nome. O noso agradece-
mento a todos por tan prestimosa axuda na formación da moci-
dade de ouzande daqueles tempos idos.
Anticipadamente felicito o pobo de Ouzande por
este xesto nobre.
Sao Paulo, 12 de outubro de 2007
carreiros 04

6. senén campos maceiras colaboración
a tiranía dos crueis
Deberíamos de estar
delas todos namorados
pero hai algúns malvados
que só saben asoballar
que só saben facer chorar
a algunha sufrida muller
non tería que acontecer
pero hai maltratadores
que están a causar dores
que a moitas fanas morrer.
Xa se esquecen os amores
xa se esquecen as promesas
xa a moitas téñenas presas
eses crueis torturadores
os actuais inquisidores
moi fartos en tolería
eu quixese neste día
que volvese a tenrura
que quen teña a alma dura
non use a tiranía
carreiros 05

7. patrimonio emilio xosé ínsua
as campás tamén “[...] - Son as campás que foi roubar
aquel dimuño de Almozor
cando Sant-Iago foi guaañar
badalan na poesía
e toda a vila derrubóu.
-¡Válame Deus!- escrama el Rei-
galega (II)
Lingoas do Ceo do Padrón,
Padrón sabido, as levaréi
a Compostela, de corazón.
Lombos de mouros van levar
Emilio Xosé Ínsua longo camiño, o morto son
das campaíñas, que han falar
en Compostela novo son.
Retomamos o noso percurso pola presenza da campá na
poesía galega, comezado no anterior número da revista que tes nas I el Rei Fernando veu loubar
mans, e batemos en primeiro termo co curioso eco literario dun cos- cabo Sant-Iago, o bon Padrón
tume bélico que tiña a campá como involuntaria protagonista. e oubir de novo outo soar
das campaíñas do perdón”.
Campás roubadas
Na época medieval, un dos xeitos que cristiáns e musulmáns Campás que non soan ben
enfrontados entre si tiñan de se humillar e escarnecer era a destruc- Algúns dos nosos poetas máis ilustres teñen dedicado ver-
ión, profanación ou saqueo dos seus respectivos lugares de culto: sos ás campás chocas, gastadas polo uso e polo tempo, desposuí-
catedrais, igrexas, santuarios e ermidas, nun caso; mesquitas, no das do harmonioso son que as caracterizaba, antes potentes e ledas,
outro. Un dos elementos litúrxico-materiais que invariabelmente agora laiantes e desafinadas.
destruían ou capturaban os mouros durante as súas razzias por ter- No seu primeiro poemario, No desterro, publicado na
ritorio infiel era, precisamente, a campá. Habana en 1913, o poeta cambadés Ramón Cabanillas insire a com-
Deste costume fica precioso testemuño literario no Capítulo posición “A campana choca”, que xira arredor do contraste entre os
390 da Crónica Geral de Espanha de 1344, intitulado “De como rebuldeiros tempos pasados, en que a campá chamaba para a festa
Almançor correo terra de cristaãos e chegou ataa Santiago e levou “como unha gaita / saudosa e tenra, / como unha avoa / rexoubadeira
ende as portas e as campaãs”. Cóntase aquí como o famoso coudel / e xuguetona”, e os morriñentos tempos presentes, logo de que un
árabe, durante unha das súas expedicións militares, chegou a raio a fendese nunha noite de treboada (“¡quedoulle á probe / traba-
Compostela a comezos do s. XI e profanou a tumba do Apóstolo,
da a léngoa!”), de maneira que
mandando cargar a ombros de prisioneiros cristiáns as portas e as
“Hoxe, doente
campás da catedral para as levar ata Córdoba, “por synal de venci-
por mor da fenda,
mento que avya feito” e usalas na mesquita desa capital como lám-
oces legrías
padas. No entanto, presos dunha maldición divina, Almanzor e a súa
xa non desperta;
tropa, segundo relata a citada Crónica, caeron enfermos dun mal
“que os fisicos chamã darrya [...] que he enno ventre, que rompe as cascada e choca,
entranhas e as tripas e faz nos hom?es menaçõ tam forte que mor- con voz de vella
rem della”. cansa e sin folgos
En tempos do rei castelán Don Fernando, Córdoba sería que dende a eira
conquistada e as campás reenviaríanse a Santiago. Inspirándose cunha veciña
neste episodio, o poeta Luís Iglesias de Souza escribiu no seu poe- berra que berra,
mario Vento antergo (A Coruña, 1975) un texto intitulado “As campás somentes tangue
de Compostela”, ao que pertencen estas estrofas: pola cuaresma
carreiros 06

8. emilio xosé ínsua patrimonio
cando o
abade,
dándolle presa,
doutrina e ovos de
pídelle á aldea!” Aires da miña terra (1881). O celanovés,
saudando a “Nosa Señora de Ferro” que trae Do mesmo
De ton aínda máis tébrego e tráxico consigo luz e progreso, apostrofa á catedral xeito, no seu poema “A
é o poema “A campana choca” que o escritor da cidade das Burgas, cominándoa do ermida”, pertencente ao
Álvaro de las Casas publicou en marzo de seguinte xeito: libro Terra Chá, Manuel
1919 no xornal ourensán O Tío Marcos da “Catedral, demagogo de pedra, María plasma os sentimen-
Portela. O son da campá choca esperta no dun pobo fanático erguida no medio, tos de tristura que lle pro-
espírito do poeta imaxes desacougantes e repinica esas chocas campanas duce a contemplación do
en sinal de alegría e contento. campanario baleiro dunha
sentimentos de arrepío e medo:
ermida chairega:
“Cando soas n-a noite pecha e fría Campás ausentes “¡Que orfa e que tris-
parecem’o teu son trist’e dörido, A ausencia da campá é identificada teira está
o lamento d’un can que foi ferido por moitos poetas como sinónimo de ruína, a ermida no monte
gardand’o gando y-o amo que durmía. de abandono, de despoboamento. O escritor solitario!
N-a noite escura a y-alma s’arripía ¡A min dáme moita señardá
pontevedrés Luís Amado Carballo, pouco
oíndo teu soar qu-é un alarido, ver sen campá o seu campanario!
un berro xordo de delor saído
antes de morrer, publicou en A Nosa Terra
d-unha curuxa ó lle morrer a cría. (nº 240, 1927) un poema intitulado
A chá. A ermida é algo alleo
Cuase me dan terror tuas bateladas “Mosteiro”, en que retrata a conquista que a
neste monte raso, carqueixeiro.
tocand’a morto n-as noites caladas natureza fixo do que noutrora fora edificio ¡Non sei que pregará ó ceo
en que me quento pretiño do lar; cenobita: o sitio da campá, oco e valeiro!”
antes inda gardabas armunía “As túas campás cantoras
hoxe parés a tórtola que pía fuxiron da capoeira
non alcontrando piño ond’aniñar”. a aniñar noutro clochel. Compañeira de meditación e tristuras
¿Voltarán coa primadeira? O son da campá resulta ás veces
propicio arranque ou inspiración para a med-
Noutras ocasións, a campá choca
Os paxaros cantan misa itación non exenta de tristura, como reflicte
non esperta a mágoa ou o medo do poeta, e as maus oxivais arrolan Rosalía de Castro no seu poema “En
senón a súa carraxe, na medida en que o os niños dependurados Cornes”, de Follas Novas (“Convidando a
instrumento simboliza o fanatismo relixioso, como lámpadas das bóvedas.
meditare, / soan de Conxo as campanas”),
o sectarismo e o inmobilismo ideolóxico. Así
Fuches denantes de Deus, en “Chirrar dos carros da ponte”, do mesmo
acontece no famoso poema “Na chegada a
agora és da natureza, libro (“tristes campanas de Herbón: / cando
Ourense da primeira locomotora”, de Curros
pois teu silenzo fuxiu vos oio partídesme / as cordas do corazón”)
Enríquez (1851-1908), incluído na 2ª edición e a vida prendeu na pedra”.
carreiros 07

9. patrimonio emilio xosé ínsua
ou no emblemático “Campanas de Bastabales”, Convento / oínte en soños tocar, / cuasi brinquei
do libro Cantares Gallegos (1863), ao que perten- de contento. / Tocabas á mañanciña; / despertei e
cen estas estrofas: estaba lonxe... / ¡Campaniña! ¡Campaniña!”. En
“Campanas de Bastabales, “Campanas da Guadalupe”, o poeta muxián
cando vos oio tocar, Xervasio Paz Lestón, emigrado e exiliado en
mórrome de soidades. Arxentina, rememora tamén, aínda que con dor,
Cando vos oio tocar,
algúns instantes indelébeis da súa infancia mar-
campaniñas, campaniñas, cados polo dobrar das campás:
“Campanas da Guadalupe,
sin querer torno a chorar.
cando ouso voso dobrar
nestes días que aos defuntos
Cando de lonxe vos oio,
lle dedica a cristiandá,
penso que por min chamades,
sinto no fondo do peito
e das entrañas me doio [...]
un afogante pesar
porque me ven a memoria
Tamén acontece que ese tanguer logre aquel tristeiro ven-van
expresar os sentimentos de saudade e mágoa que escoitei voiar de neno
que embargan o espírito dos namorados que se da torre da parroquial
saben mortais e efémeros, como acontece no cando co millo das ánimas,
poema “Campáns” de Emilio Álvarez Blázquez, na cediña da mañán,
eu iba todol-os anos
inserido no libro Poemas de ti e de min (1949):
cargado con meus hirmáns
“As campáns, lonxe, tocando
baixo a direución devota
por ti e máis eu, meu amor,
da santa de miña nai”.
que nos morreu esta tarde
de saudade o corazón.
Pola súa vez, Cabanillas, nun texto intit-
Teu corazón, unha pomba; ulado “Dos meus días de neno (prosa rimada)”,
meu corazón, coma un melro: explica como o son da campá esperta nel lem-
as campáns, lonxe tocando branzas que xa tiña case olvidadas: “Esta mañán,
por tí e máis eu, que morremos...”
ó abrente / o batelar do sino dunha ermida / abreu
o arcaz segredo en onde gardo / vagos recordos
Así mesmo, a campá que soa pode evo- de lonxanos días”. E o mesmo lle acontece, final-
car a infancia perdida ou instantes remotos da mente, a Rosalía no poema “O toque da alba”
propia existencia, que semellaban esquecidos. (Follas Novas):
Augusto María Casas, nun dos poemas do seu “Da catredal campana
Servidume da treva (Vigo, 1965), manifesta a grave, triste e sonora,
emoción de escoitar as campás do Ourense en cando ó raiar do día
que transcorreu a súa nenez: “¡Da saudade o o toque de alba tocas,
no espaço silencioso
senlleiro rechouchío, / ouh lonxanas campás de
soando malencónica,
Auria nativa! / Meu corazón, a folla fuxitiva, / sinte as túas bataladas
as campás no seu solpór sombrío”. O sacerdote non sei qué despertares me recordan”.
Crecente Vega, en “Campaniña do Convento”, Anunciadoras da morte e da outra vida
deixa testemuña da señardade dos seus tempos Podemos mesmo rexistrar textos da
de novicio que a campá, en soños, é quen de nosa literatura en que o toque da campá se pre-
espertar no seu espírito: “Campaniña do senta como unha especie de premonición da
carreiros 08

10. emilio xosé ínsua patrimonio
morte ou como un sinal de que chegou a e cos veciños en paz”. de emigrar vai enunciando despedidas a
hora para o descanso eterno. Así o poema todo canto ben quere e ten que deixar: ríos,
“Si a campá badala coma o vento”, do libro E na mesma perspectiva cabe colo- fontes, regatos pequenos, hortas, arboredas,
Vieiro de señardade (1987), de Tomás car os versos que publica, sen título, Amador prados, ríos, casas, camiños entre o millo...
Barros, ao que pertencen estes versos: Montenegro no quinto número do semanario e, por suposto, as “campaniñas trimbadoras /
“[...] si a campá badala coma o vento, lugués A Monteira, en 1889, pois sinalan que da igrexiña do lugar”, as mesmas que semel-
coma verba sin nome, as campás, cando dobran tristeiras, serven lan entender o seu desgarro en cada toque
é que xa estamos perto do final diste sono para nos lembrar o efémero desta vida e, ao que dan:
mesmo tempo, constitúen un recordatorio da “Xa se oien lonxe, moi lonxe,
que nos aferrolla e nos enleva,
vida mellor que presuntamente agarda a as campanas do Pomar;
é que espertamos a outra vida máis aló da morte, para min, ¡ai!, coitadiño,
é que espertamos a outra morte máis aló da vida”.
quen profese relixiosa esperanza no Alén:
“¡Ou que consô nunca máis han de tocar.
Tan grand’encerran
Así mesmo, en “As campanas de As campaíñas Xa se oien lonxe, máis lonxe...
Amiudal”, de Valentín Lamas Carvajal, o pro- D’as cen eirexas! cada balada é un dolor;
voume soio, sin arrimo...
tagonista, o petrucio Goriño de Andrade, C’o seu soído
Elas lle lembran Miña terra, ¡adiós, adiós!”
vello, enfermo e solitario, coida que o tanguer
das campás da súa aldea constitúe o sinal Que pronto rotas
Estas cadeas, Tamén Cabanillas, no seu “O cantar
que estaba agardando para poder ben mor-
Qu’as nosas y-almas do que se alexa”, inserido en Da Terra
rer: Reteñen presas,
“[...] E pensou... pensou nos ceos asoballada (1917), fai dicir ao mozo emi-
Que pronto libre grante, aquí con tons máis alegres e esper-
a onde as almas libres van:
D’ánseas e penas,
daquela repinicaban anzados cós presentes no anterior poema
N-o ceo a dicha
as campanas de Amiudal,
Terán compreta”.
rosaliano citado:
e nos seus sonos de angustias “Campaniña faladora
antoxóuselle pensar, da igrexa do meu lugar,
que o mesmo que si falasen Toques para non esquecer a Terra
non me chores como morto,
polas bocas de metal, Non poucos poetas reflectiron nos
decían no seu sonoro seus versos as moitas facianas do drama canta como no nadal.
e ledo repinicar, individual e colectivo da emigración, que con É certo que vou pra lonxe;
(estrevérase a xuralo): tanta forza xostregou inmisericordemente a pero teu meigo din-dan
Quen ten, val; quen ten, ten, val. alma de Galiza durante séculos. O galego zoando nos meus oídos,
Un Cristo que á beira tiña conmigo vai”.
obrigado a deixar os eidos nativos, o que
colleu coas convulsas mans,
os ollos cravou na imaxen, asentaba na ribeira transoceánica sen esper-
bicouna con ansiedá, anza certa de voltar, o que se vía consumido O mesmo consolo manifestaba o
e como si nos seus labios pola morriña e o que maldizoaba o seu des- daquela mozo Manuel María nalgún dos poe-
as campanas de Amiudal tino de transterrado encontraron na evo- mas do seu Terra Chá (1954):
repercutiran os ecos cación das campás da aldea e do seu repicar “¡Ouh campás da terra miña
do ledo repinicar, conmigo vos levarei!
un certo consolo espiritual.
a cada bico decía: ¡Campás de Santa Mariña,
Máis unha vez é a nosa cantora Bonxe e Outeiro de Rei!
quen ten, val; quen ten, ten, val.
nacional, Rosalía, a que acerta a expresar
Así se foi deste mundo
á rexión da eternidá,
mellor esta vertente temática, concretamente ¡Ouh campás da miña terra
así morreu aquel home nalgúns versos do seu coñecido poema de voz solemne e baril!
honrado a carta cabal, “Adiós, ríos; adiós, fontes” (Cantares ¡A vosa linguaxe encerra
que vivía a ben con Dios Gallegos), en que un mozo que está a piques verbas de son moi sutil!”
carreiros 09

11. patrimonio emilio xosé ínsua
cicaes de pena, porque non pode
E Pondal, no primeiro poema que Campana, se polo vran ver os destelos d’o sol que brila
ves lumiar na Ponte-Ceso con fogo d’ouro n-os hourizontes;
escribiu en galego, “A campana de Anllóns”
a cachela de San Joán, cicaes de gozo, porque ós seus lares,
(1861), condensa a forza evocadora do noso dille a todos que estou preso â sua terriña de novo volve”
instrumento en versos como os que seguen, nos calabozos d’Orán”.
postos en boca dun mozo bergantiñán solda-
E o mesmo vemos reflectido no poema
do que está preso nos cárceres de Orán: Escritos desde a perspectiva do “Campás”, de Xosé Neira Vilas, pertencente
“E ti, campana d’Anllóns, emigrado, conmóvennos estes versos do
que, vagamente tocando, ao seu libro Dende Gres (2004):
poema “A campana da soidade”, de Antón
derramas nos corazóns “Volvo ó recanto orixinario,
Zapata García, pertencentes ao seu libro A aquí estou
un bálsamo triste e brando
de pasadas ilusións.
roseira da soidade (1954) e escritos a tras longo canear,
propósito do badalar da Berenguela com- e saúdame o latexo das campás
Alá nos pasados ventos, postelá: (fundidas en Arcos da Condesa),
primeiros da miña vida, “¡Cómo choramos, campán, as do meu alborexo,
oio os teus vagos concertos, ao sentila tua vos, de cando era un naipelo, unha burbulla
reló dos tristes momentos chamándonos que ollaba dende o berce con asombro;
da miña patria querida. falándonos as mesmas que badalei
agarimándonos, nos anos de imberbe sancristán;
¡Cantas veces te lembrou a través do mar Atrán as da festa,
o que marchou para a guerra e da soidade do Alem, do incendio,
cando a súa nai deixou, que, na América, tamén da morte ou cabodano.
e partindo a estraña terra nos sostén O mesmo vello son
de Baneira t’escuitou! sen ir a pique!: recuperado”.
¡ Que por sempre repenique Motivo e anunciación de festa
¡Cantas, do mar africano a redenzón de outro ben!: En contraste con estas visións de
cautivo bergantiñán, ¡Pra que retornemos nós! ton negativo e triste ás que acabamos de
oío nun soño tirano chamándonos,
aludir, a campá aparece asociada en moitos
o teu tocar soberano alándonos,
agarimándonos...
outros autores á ledicia. O seu son forte e
aló nas tardes do vran!.
rebuldeiro identifícase co anuncio da festa,
¡ AMEN!”
Cando te sinto tocar, co convite ao pracer e coa expectativa do
Elementos acolledores para quen retorna
campana d’Anllóns doente, merecido descanso. O xa citado Ramón
Igual que a lembranza do seu toque
nunha nuite de lunar... Cabanillas evocaba a súa infancia no poema
avivaba a morriña do emigrante ou o seu
rompo triste a suspirar “O sábado na escola”, incluído en Vento
por cousas dun mal ausente.
cantar na aldea se convertía nun elemento
mareiro (1915), salientando como era pre-
máis para estrañar no momento da marcha,
cisamente o tanguer das campás o que
Cando doída tocabas a campá é nalgúns textos sinónimo de voz
acolledora que recibe, antes ca ninguén, ao espertaba nel a ilusión do festivo:
polas tardes á oración,
campana, sempre falabas retornado ou ao indixente. “¡Ou soído das campanas
palabras con que cortabas Tal acontece no poema “Amor d’a que dende a veciña igrexa
as cordas do corazón. Pátria”, de Valentín Lamas Carvajal, inserido viña a decirnos: ¡Mañán
en Saudades Gallegas (Ourense, 1880), no non hai escola, que é festa!”
Estabas contando ós ventos
que un cego que regresa á súa terra
cousas do meu mal presente, A dotación de campá nova na igrexa
“[...] cando preto d’aldea
os meus futuros tormentos, do lugar constituía un motivo de festa per se,
que dabas con sentimentos soar as ledas campanas oye,
estremecido deténse..., e chora..., como testemuña o poema “A Campana
según tocabas doente.
carreiros 10

12. emilio xosé ínsua patrimonio
Nova”, de Xosé Crecente Vega (1896-1948): da independenza. des,
“O domingo acudeu correndo ó adro Tocade a fogo namentras ardan e caen dos teitos escuros líquidos,
cuase toda a parroquia. en gran fogueira pingas luixadas de humidade,
Era un día moi grande pra os de Outeiro: as casas todas dos qu’escravizan i é máis dura a miseria,
chegara un carro coa campana nova. nosa terra. vai o campaneiro.
Tocade mainas, tocade quedas;
É unha campana grande. tocade tristes pol-os qu’emigran Pasa berrando o seu pregón pol-a aldea;
Oise máis de dúas leguas á redonda. para as Américas, ao traveso do maino orvallo
Ten de boca unha vara buscando os aires da liberdade no que síntense pechados outros homes,
e pesa vinte arrobas. qu’eiquí lles negan. húmidos e viles como lamáchegas.
Tanguede sempre, sempre espertando De unha a outra aldea, ano tras ano,
“¡A ver quen a ergue en peso!” nosas arelas, vai o campaneiro.
- dixeron - i acercáronse os valentes, e as esperanzas e as rebeldías
e cuspiñando as maos, qu’en nós latexan; Onte foi o arranxamento da campá
pisando firme i apretando os dentes, até que un día –ise gran día de unha senlleira ermida montañesa.
qu’os bós esperan- Unha e cento dende fai moitos anos.
houbo catro que a ergueron cuase un furco: toquedes fortes, con sons bravíos, Oxe é a nova do Hospital de San Roque.
Antón do Castañal, Pepe da Veiga, e nos chamedes con voz de guerra. Eiquí detívose. Xeme a campá
Ramón de Villarede, Entón tocade dobrando tristes Funde pezas. Entea o lume,
e Sidro de Grandela. pol-os que caian na loita fera; a campá xeme, ri, prega, chora.
e cando libre nosa Galicia Foise o campaneiro.
Logo despois atáronlle o badal. com’unha rosa que se abre, s’êrga,
E n´houbo máis que un par de puños de home campaniñas, campanas, Volta aos camiños
que da terra a poidesen destetar. repinicade rebuldeiras, antre moinantes desfarrapados,
E foron os dous puños tocade fortes, tocade mainas, abafados, eibados e feirantes.
de Antón do Castañal”. tocade ledas, Xunto ao crego sin parroquia,
como tocades nos mais groriosos á beira do soldado sin pendón,
dias de festa”. o campaneiro"
Sons de loita
A campá aparece tamén reflectida
nalgún poema como elemento que convoca Construtores e tanguedores de campás
á loita e que chora polos caídos no combate. Non queremos rematar este traballo
Antón Chao, membro da Irmandade da Fala sen mencionarmos algún texto que home-
coruñesa e cuñado dos Villar Ponte, morto naxea explicitamente os artesáns que fabri-
moi novo, é o autor dun texto dado a coñecer can as campás e as fan badalar con mestría.
en A Nosa Terra (nº 20, 30.5.1917) que di Do artista e poeta de Luís Seoane, tomado
así: do seu libro Na brétema, Sant-iago (1956) é
.................................. este poema “O campaneiro”:
Campaniñas, campanas,
Bocas de bronce con lingua férrea “Roldándolle a miseria,
Qu’en herdo tendes os sons guerreiros vagando de logar en logar
Que até nós chegan, dos rudos celtas; antre sinestros árbores sin follas,
Qu’a paz decides dende as outuras a capacha e as ferramentas ao lombo,
Onde está, ôs ceos, a crus aberta caldeiros e cobre sobor da besta,
Como apreixare querendo ôs homes, vai o campaneiro.
Com’ô aloumiño d’unha promesa.
Soade fortes, Pol-os rueiros dos bairros,
soade recias; onde a lama escala as casas probes
falade âs almas de liberdade, deixando amósegas verticaes nas pare-
carreiros 11

13. memorias da emigración
sen ouzande, non hai manolo de cabanas
Manuel Rosende Torres
a fortaleceu ao unirse súa tía ao coidado dos irmáns, quen
A grandeza dunha parroquia non remata nas súas acabou casando con seu pai. Manolo fálanos dos paxariños, de
estremas, senón que ten unha dimensión especial que a trans- ir coas vacas ao monte, dos grandes amigos cos que se criará
porta mesmo alén dos mares, tal é o caso de Manolo de polos carreiros e camiños da parroquia, coma Manolo da
Cabanas quen en 1953 marchou para o Brasil e, dende aque- Taberna... O primeiro oficio que desenvolveu foi con tan só dez
la, non fai máis que viaxar mentalmente dende a cidade de Sao aniños na construcción da casa de Xacobe, como peón.
Paulo para chegar unha e outra vez a Ouzande. Recorda a conversa que tivo con Dolores de Xacobe:
Este verán Manolo tomou un avión en acompaña da
súa familia para visitar o seu lugar de nacemento; unha casa do -“Oh, meu filliño! Cantos aniños tes?”
Formigueiro, aínda que cun ano de vida pasaría a outra do -“once”.
Topete, onde realmente iría tomando consciencia da súa exis- -“E de quen es?
tencia. Era para chamarlle Ramón por seu padriño, pero -“de Cabanas”,
acabou sendo Manuel por un irmán que non saiu adiante. -“Ah Cabanas, Cabanas! (dirixíndose ao pai de Manolo)
A nosa parroquia ten, dende o Brasil, unha cor de infan- este rapaciño é moi novo para traballar!”
cia un tanto bucólica a pesar de seren anos de fame e de tra- -(o pai) “Ah, e ten que comezar cedo!”.
ballos duros. Ata a maioría de idade Manolo vivirá en
Ouzande, un período feliz non exento de condicionantes; con Aínda que quería ser escultor e foi traballar a unha mar-
seis anos morre súa nai dunha doenza que hoxe tería fácil molería dous anos, non fixo máis que actividades mecánicas,
remedio. Isto influíu na vida dunha familia humilde pero tamén ao igual que cando estivo na carpintería dos Tasqueiros, na
carreiros 12

14. manuel rosende memorias da emigración
Estrada. O tempo libre era moi ben aproveitado polo noso pro- eunha vez instalado alí facilitou a viaxe doutros dous veciños
tagonista, xa que se dedicaba a xogar ao fútbol, moitos coñe- (Camilo de Felipe e Serafín do Castro), daquela Manolo de
ceráno por ser o porteiro da aldea, mesmo chegou a xogar no Cabanas andaba argallando marchar á emigración polo que se
Xuvenil da Estrada, un equipo controlado pola Falanxe e que uniu a eles: “eu fun de contrapeso! he he!”, “realmente eu non
reunía aos rapaces na Escola do Traballo (onde agora é a sabía nada do Brasil, da Arxentina si porque tiña máis contac-
Casa da Cultura): “tiñamos de todo, uniformes, os domingos tos”.
había aulas teóricas de política … eu o que quería era xogar ao Recorda perfectamente como levaron o baúl polos
fútbol…” camiños de Alemparte ata onde comezaba a estrada onda a
O motivo que había levar a Manolo camiño de Sao igrexa. Ao ir co carro por aquel camiño, pasou por diante da
Paulo non ten que ver só coa miseria da posguerra senón veiga de Souto, Alsira e Josefa estaban sachando no millo.
tamén co destino. Outros ouzandeses tiñan marchado para Berráronlle: “Ah, Manolo! Marchas! Adeus! Adeus!” E Manolo
Buenos Aires e Manolo quería ir para aló pero as cousas non marchou sen diñeiro: “Marchei cunha pesetiña,xa tiña gastado
estaban fáciles para conseguir a documentación precisa, tam- parte desa peseta cando quixen beber. No barco só había a
pouco o tiña doado na casa posto que seu pai, sabedor dos posibilidade de mercar un refresco e como non me chegaba
destinos do emigrante, non quería que marchara. Será súa subín á cuberta, encontrei uns rapaces xogando e apostei os
madriña a que anime ao pai para que permitise a marcha de céntimos que me quedaban. Unha tolería, pero gañei e os
Manolo. Tivo que pedir 9000 pesetas da época para poder rapaces querían que volvera a xogar pero eu fun pola bebida e,
facer a viaxe. Cóntanos que “meu pai tiña pedido un carro de velaí a miseria da que viñamos, que me preguntaron se a
carrexar leña para levar o baúl ata a estradense”. Esa longa quería fría ou do tempo, eu tomei o refresco frío; nunca tiña
travesía habíao sacar dunha situación que nos define dicindo tomado unha bebida fría na miña vida e xa non sabía como
que “Eu son da raza da fame, nacido no 35, marchei cun peso beber aquelo”.
de 51 quilos. O meu corpo aínda era o dun neno, será no Brasil Unha vez chegados a Santos, Manolo de Cabanas,
onde me desenvolva”. Camilo de Felipe e Serafín do Castro foron recibidos por Pepe
Pepe de Xacobe foi o primeiro en viaxar para Santos, de Xacobe. Dirixíronse á casa dun matrimonio (Maruja e Pepe,
carreiros 13

15. memorias da emigración manuel rosende
que eran de Redondela) onde se ían hospedar os dous últimos. nenos pequenos. Compramos un terreo pequeno para unha
Posto que Manolo se incorporara máis tarde á viaxe, Pepe casa e querían que o vendera para financiarme como socio.
buscáralle unha “pensión española” rexentada por xentes de Non conseguín vender o terreo e... menos mal! Posto que todo
Guimarei, da familia Goldar. Alí “non tiña que pagar, pactamos o que invertira no restaurante... perdino! ao se tratar dunha
que xa pagaría cando gañase diñeiro, recordo o primeiro almor- fraude. Fun enganado, estaba todo enbargado, perdin algun
zo; era todo abundancia, tan afeitiños como viñamos nós da diñeiro menos mal que o terreo quedou salvo. Logrei cambiar o
fame”. Ata decembro dese ano traballou nunha marmolería e terreo por un bar pequeno e puxémonos a traballar duro para ir
en xaneiro xa marchou probar sorte a Sao Paulo, motivado por ampliando, comprando e traspasando e mercando finalmente o
ser esa unha cidade grande. Aló comezou unha nova vida lab- edificio.... pasado o tempo cheguei a montar a empresa que
oral probando sorte mesmo no mundo da canción ou como teño agora e que é de publicidade, aló chamámoslle de comu-
actor. nicación visual. Dedícase á rotulación de vehículos para a iden-
Manolo recibiu a outro veciño de Ouzande en terras tificación visual. Temos como clientes á policía militar de moitos
brasileiras, neste caso o novo emigrante será Manolo de dos estados brasileiros: Sao Paulo, Paraná, Amazonas...
Chedas. Mentres o primeiro namorou cunha moza trasmon- A valoración que fai desta vida emigrante lévao a peri-
tana, de Mazedo dos Cabaleiros (Braganza), o de Cabanas fixo odizar. Os primeiros dezaoito anos serán, para el, os máis
o mesmo coa irmá desta e que hoxe é a súa muller. Logo de felices; sen Ouzande, non hai Manolo de Cabanas: “Gústame
botaren cinco anos de mozos, Manolo foi desistindo da idea de moito A Estrada, pero eu amo Ouzande profundamente, para
volver a Ouzande e decidiu facer definitivamente a súa vida min é a capital” . Dende aquela e ata que formou unha familia
aló. Canso de traballar por conta allea “o empregado nunca fai foi unha época que nos define como: “unha parte da miña vida
economía”, montou unha empresiña de lápidas para esculpilas perdida, faltábame un anaco, quedou interrompida desde que
e instalar cruces nos camposantos. Segundo Manolo “com- marchei ata que casei. Despois de casar, e tendo xa a miña
pramos unha empresa de floricultura que non funcionou porque familia, creo que volvín a vivir!”.
nós non sabiamos diso, optei por volver a ser empregado tres Logo dunha vida de sacrificios e de loita, Manolo viviu
anos e conseguín ir de socio a un restaurante. Tiñamos os un momento de recoñecemento “se a vaidade é pecado... eu
carreiros 14

16. manuel rosende memorias da emigración
creo que pequei” comenta dende unha emotiva humildade: “hai “Gústame moito A Estrada,
uns anos pasoume algo moi emocionante, despois de traballar
mesmo altruistamente para a policía militar do Brasil, facendo
pero eu amo Ouzande pro-
arranxos na rotulación de coches ou o que se precisara... fundamente, para min é a
déronme a medalla máis importante que un civil pode recibir da capital”
policía, fixéronme unha festa con desfiles e autoridades.
Orgullo? Non! tiven vergoña de ter vaidade. Sobre todo logo de sufrir a fame, o frío,
a chuvia coas vacas no monte... estas cousas ennobrecen... creo que iso non é ser
vaidoso!”
Conta Manolo que cada vez que volve retorna novo para o Brasil, vivir en
Ouzande sería un gran soño ao que se achega coas visitas que ten feito nos últi-
mos anos; destaca a de 1979, logo de 21 anos na diáspora, volveu á súa terra en
compaña da súa esposa e cos fillos pequenos. De regreso a Sao Paulo ten a posi-
bilidade de reunirse con outro ouzandés, Florentino do Rubio, para rememorar
vivencias, espazos, persoas...
Manolo de Cabanas despídese de nós ata outra nova visita a Ouzande,
dicíndonos que “O traballo que estades facendo pola parroquia é moi importante,
ao mellor hai xente que non o ve, pero por fortuna este labor vano a desfrutar os
fillos. Eles daránse conta de que todo isto é moi bo, non só para a aldea, senón
para o futuro porque é así como se constrúe unha sociedade.Parabéns!”
Agradecémoslle a Manolo a súa entrevista, grazas a el puidemos achegar-
nos a esa magnitude especial que ten a parroquia dende o Brasil, agardamos que
os nosos carreiros se alonguen e continúen comunicando as dimensións máis
estremeiras de Ouzande.
carreiros 15

17. memoria
cando o río soa...é Lémbrase con moita ilusión o motivo da festa: a traí-
da da auga, por que foi a primeira, por que se fixo toda a
man..... pero o mellor recordo de todos é a preparación e
que o coro canta realización do festexo, e iso é precisamente o que nos con-
tou Mª do Pila Canabal.
Lembra que foi D. Manuel, que sempre estivo moi
Sonia Chedas Camba
presente en todo este tema, o que os foi levando, xa .
Semanas antes da festa os nosos bailaríns, ensaiaron os
No ano 1970, con motivo da inauguración da 1ª traí-
seus propios pasos “naqueles tempos xa se sabía bailar,
da de auga en Ouzande e coincidindo co día de San
aprendiamos das nosas nais”, ensaiaban no garaxe de
Lourenzo, 10 de agosto, organizouse unha comida, e foi
Roberto, ían tódolos días a noite, despois de traballar, de
precisamente da preparación desta de onde naceu o coro
facer os labores da casa, de atender os animais.....”facías
protagonista da nosa historia, formado por: Pepe de Carlota,
un bocadillo e marchabas” para botar alí, moitos dos días,
Carlos da Aldea de abaixo, Ana das Cachopas, Maruja de
ata as dúas da mañá. Mª do Pilar incluso tivo que levar os
Topete, Lolita da Costa, Carmiña de Penedo, Pepe de frei,
pés vendados de tanto que bailaban; xa que se non foron
Conchita de Xestoso, Mª Pilar, Lolita de Penedo, José Mª da
moitos días de ensaio, resolveuse coa intensidade deste.
Campesa, Manolo do Civil, Mª José de Frey, Mª José da
Este feito propiciou que o primeiro disco, mercado por eles
Casa Nova, Charo, Lolita do Civil, Melucha de Durán, Mª
mesmos en Pontevedra, se raiara de tanto dar voltas no
Carmen da Costa; dos cales ademais bailaban: Manolo do
vello xiradiscos que tiñan e tiveran que mercar outro, xa que
Civil, Pepe de Carlota, Carlos da Aldea de abaixo, José Mª
esa era a súa música, a que ían empregar o día da festa;
da Campesa, Mª Pilar, Ana das Cachopas, Lolita de Penedo
pese a todo recordan que o pasaron moi ben.
e Lolita da Costa.
carreiros 16

18. sonia chedas memoria
Mentres tanto, o coro foi ensaiado por un coadxutor pouca xente probara a carne, quero dicir, todo o viño que
que estaba aquí nesa época, Andrés Castro Ces, que lles bebeu “O Pibe” xusto antes de decidir que
preparou, sendo esa a primeira vez, os cantos da misa en el marchaba sen asar os carneiros. De
galego, incluso prepararon tamén o himno galego.Había feito tivo que ir na súa busca o alcalde
coro,había cancións, había grupo de baile e había bailes, da estrada, Mario Blanco, que tamén
que faltaba? Os traxes! non tiñan traxes, así que alá se foron estaba na festa.
con D. Manuel pola Estrada petando de porta en porta para En fin, despois de deixar todo
conseguilos, ao final, grazas á xente que estaba nesa época preparado, chegou a hora da misa,
na masa coral estradense: os de Casagrande, Portiño e var- polo que foron poñer os seus trax-
ios mais. es prestados para poder ir can-
Os nosos coristas non só cantaban, a súa encomen- tala, como lle correspondía.
da foi ir á mañá cedo a preparar as cousas para a festa: car- Ao final, como estaba
garon os oito carneiros que se ían asar para a Labrada, ensaiado, cantaron o
onde máis tarde os comerían, fixeron cachelos entre himno galego; foron os
todos..., aínda que había moita mais comida: polbo, encargados tamén de
sardiñas, pan de millo..... levar os santos na
Mª Pilar recorda que as de Tosar, por exemplo, e procesión, e por fin
outra xente mais maior que eles axudaron moito a preparar á saída da misa,
a comida, aínda que a “voz cantante” (nunca mellor dito) a bailaron no campo
levaron eles. O encargado de asar os carneiros foi Pedro o que tanto tempo
Sande “O Pibe”. Porén, foi quizais o viño o que fixo que ensaiaran.
carreiros 17

19. memoria sonia chedas
De seguido cambiáronse para non estragar os traxes e... escola. Ademais de cantar na igrexa, saíron pola
todos a comer! Botaron o resto do día na Labrada, foi moita xente e parroquia, e así dando a coñecer as súas cancións
pasárono en grande, eles lémbrano así. casa por casa como se cada un fora quedando na
Como bos veciños, leváronlle comida as casas dos que, por súa, desfíxose o coro e non volveron a cantar mais
unha cousa ou por outra, non puideran asistir. ata a data. Pero..... ¡ánimo! Que nunca e tarde se a
Despois desta festa, e resistíndose a que o coro desapare- dita e boa.
cera, D. Manuel quixo recuperalo con motivo doutra misa, esta vez
tratábase da inauguración do palco, dos farois, do cambio do cru-
ceiro, da restauración do S. Lourenzo, que estreaba traxe novo.....
Desta volta ensaioulles Rosende (Manoliño) unha canción
feita por Pepe de Xestoso e Senra, a canción era moi longa e falaba
de todo un pouco: dos farois, do novo traxe, do campo, do palco e
mesmo das duchas; ademais desa canción tamén prepararon algun-
has outras para a misa, e aí acabou a súa actuación ese día, xa que
non houbo comida despois como da outra vez.
Tal que se falásemos dun bo turrón, volveron no Nadal.
Ensaiaron para cantar os reis na casa de Cabanas do Redondo, na
carreiros 18

20. festa da auga e festa na carballeira de cabanas memoria fotogrçafica
carreiros 19

21. crónica
retrouso
Noelia Bouzón Docampo todo aquilo era irreal
Retrouso cumpre xa dous anos. Neste tempo, aínda que pode - ¡Un aplauso para o Cuarteto da Fervenza! – dixo a presenta-
parecer ben pouco, temos reunido algunhas experiencias dora. “Dios, que silencio!”
desas que “quedan prá vida” e que dificilmente se esquecen. Entramos no escenario coma se nos fosen xulgar por asasina-
A primeira, e creo que unha das mellores vivencias con to. Empezamos a tocar, e os nervios entraron de novo en
Retrouso, foi precisamente a actuación pola que se creou o acción facéndonos empezar as pezas ao dobre da velocidade
grupo. Animados por Marcos (o noso profe de gaita),César, que debía ser. A pesar disto, todo ía máis ou menos ben ata
Alex, Rubén e máis eu decidimos formar un grupo para partic- que se me ocorreu botarlle unha ollada ao xurado, que estaba
ipar no concurso de “Cuartetos Tradicionais de Ponteareas”, en nun lateral do escenario. Un deles estaba a nos mirar fixa-
Setembro de 2005. O nome de Retrouso aínda non se nos mente, tradeádonos cos ollos para detectar o máis mínimo erro
ocorrera, así que lle puxemos un bastante representativo: O (ben, os nervios quizais me fixeron dramatizar un pouco).
Cuarteto da Fervenza, en referencia á Asociación, xa que o Entón, o medo a fallar inundoume, e mirei para os demais:
grupo naceu no seo desta. César suaba aínda máis que antes, coa calor dos focos; Alex
Un verán enteiro de ensaios, e alá imos todos a Ponteareas. era o que mellor o levaba, xa que aínda podía moverse un
Para o recén nacido grupo, era a primeira actuación seria e “ofi- pouco. Rubén estaba.... ben, realmente non sei se estaba de
cial”, por así dicilo, o que explicaba o tremer das pernas colec- todo presente.
tivo (e algún que outro arrebato histérico por parte de miña nai Ao rematar foi como sacar un peso enorme de enriba. A pesar
e o seu típico: ¡Nena, non te poñas tan seria! ¡Ri un pouco!) dalgúns falliños (“nada, nada, a culpa foi toda do xurado”), era
Minutos antes de tocar, lembro que a situación era crítica. un moi bo comezo, polo que todos nos sentimos orgullosos e
Entón xa non só tremiamos: César suaba, Alex e Rubén satisfeitos. Ademais, coa afección ouzandesa que levabamos
palidecían por momentos e eu tiña a estraña sensación de que con nós,quén non se ía sentir feliz?
carreiros 20

22. noelia bouzón crónica
E daquela, volta a ensaiar. Despois de Ponteareas, ao tempo que estreamos
o nome de Retrouso, continuamos traballando duro para as actuacións que
fomos tendo : as festas de Ouzande (nas que ademais contamos con Manu e
Fon como gaiteiros), a actuación na Sala Nasa, tanto en 2005 coma no 2006,
as festas do barrio de San Pedro en Santiago, na Taberna do Ferrador en
Sarandón...
Un dos momentos de maior orgullo foi cando a Asociación nos propuxo tocar
no festival Músicas da Terra de Ouzande, no 2006. “Tocar na casa!”. E por riba
á beira de grupos tan bos coma Serralhe-aí, Galegoz e tamén Vaivén, o que
fai que te deas conta realmente de que estás a facer algo; é dicir, que se estás
a tocar ao lado de músicos de calidade, quere dicir que xa levas un traballo
como para poder facelo. Pouco antes deste acontecemento, o noso bombeiro,
Rubén, abandonou o grupo por motivos persoais. Foi unha perda importante,
pero o grupo logrou repoñerse grazas a David, un amigo e tamén gaiteiro que
accedeu a facer de bombeiro para nós no festival. Con el, e tamén coa parti-
cipación de Manu, a actuación en Ouzande resultou espléndida (a pesar da
chuvia).
No comezo do ano 2007 aumentou a “plantilla” nas clases de gaita. Como a
cousa xa ía collendo forma, tanto a Asociación coma Marcos decidiron crear
un novo conxunto formado por tódolos gaiteiros e gaiteiras das clases. E así
inscribímonos no circuíto da Deputación, para ir tocar nas festas das parro-
quias dos arredores. Temos tocado xa en lugares como Cuntis, Arca, Nigoi,
Liripio, Sarandón, Barro, San Xulián de Sales e, como non, en Ouzande.
Por outro lado, Retrouso continuou a traballar e a buscar novas propostas. Os
seráns e as festas foron as ocupacións principais (en Sarandón, Rois... ), pero
tamén houbo actuacións moi especiais coma o concerto que tivemos no café
A Farola, que, para min, foi das máis bonitas.
E para non rompe-la racha, este ano volvemos tocar no festival de OU. Nesta
ocasión, ademais, tamén actuou o grupo de gaiteiros e gaiteiras das clases. E
creo que, xa que non o fixen antes, vai chegando a hora de agradecerlle á
Asociación esta oportunidade que nos vén dando dende hai xa dous anos.
Despois do Festival os ensaios intensificáronse notablemente, xa que
botabamos de menos a tensión do concurso de Ponteareas (isto é unha
grande ironía!) e por iso decidimos volver tamén este ano a probar sorte.
Xa vai alá un mes dende aquilo. Moi contentos de todo o feito ata agora,
seguimos a buscar actuacións e proxectos novos, pero sobre todo, coa
decisión de continuar traballando duro e pasándoo moi ben coa música.
Dous anos xa. E por min, cen máis.
carreiros 21

23. crónica carreiros
cursos, festa e lume
As fins de semana de Ouzande estiveron cheas de música
e baile grazas aos cursos de pandeireta, gaita e danza tradicional.
Un número considerable de alumnado asistiu durante todo o inver-
no ás clases de Marcos Varela (gaita) e Lorena (pandeireta e
baile).
No mes de xuño fíxose unha festa de despedida destes
cursos, coincidindo co lumeiro de Ouzande. Así, o 23 de xuño
Ouzande encheuse de festa a partir das oito da tarde. Logo das
correspondentes demostracións de todo o aprendido no ano, prin-
cipiou o Lumeiro.
Preparamos a auga do San Xoan; a morea con ramas,
cañotos, herba... e papeis para escribir todas as cousas negativas
que quixemos botar ao lume. Chegada a medianoite apareceu no
Campo da Festa un vello coñecido da parroquia; o Home do Saco.
A procesión que o acompañou fixo calar a concurrencia e mesmo
a puxo ás escuras para dirixirse cara á fogueira que abraiou ao
público. Logo da queima, todos a saltar o lume!
carreiros 22

24. carreiros crónica
carreiros 23

25. crónica carreiros
II ruta das letras
O 17 de maio fomos andar outra vez. Un nutrido grupo
de persoas, máis de trinta, acudiu á nosa iniciativa de
xuntar o pracer de andar e o de ler. Nunha fermosa e
soleada mañá de domingo fixemos un traxecto duns dez
quilómetros percorrendo os montes da Somoza e
Ouzande. O paseo, nesta ocasión tivo o aliciente de
poder coñecer de perto as instalacións da Cooperativa
Monte Cabalar que desde hai case dous anos está a
recuperar extensas áreas do monte da Somoza e Arca,
con explotación gandeira incluída. Puidemos ver fer-
mosos exemplares de vacas de raza caldelá, autóctona
de Galicia, rubias galegas, bestas, e moitas cabras e as
súas crías. O pastor encargado, Esteban, e o respons-
able da Cooperativa, Fuco, mostraron as súas insta-
lacións e explicaron o funcionamento da mesma.
Despois dun merecido descanso no fermoso paraxe da
Freixa, na Somoza, emprendemos camiño de regreso a
Ouzande, onde lestaba agardando o agasallo prometido:
libros para todos os participantes cedidos polas
Editoriais Fervenza e A Nosa Terra. Ao final, cansos,
pero contentos, fomos co noso libro nas mans, con
ganas de ler.
carreiros 24

26. carreiros crónica
excursión
O tres de xuño de
2007 foi a data marcada para
celebrar a excursión anual da
asociación. O destino, a
comarca ourensá do Ribeiro.
Saímos ben cedo de
Ouzande para tomar rumbo a
Pazos de Arenteiro, unha
pequena vila medieval ubica-
da entre os ríos Arenteiro e
Avia. Paseamos polas ruelas
empedradas entre os
numerosos pazos. Neste fer-
moso punto deu comezo a
ruta de sendeirismo que nos
había levar ata a área recreati-
va de Leiro, de camiño tive-
mos a oportunidade de des-
cubrir, entre outras cousas,
unha aldea abandonada. Xa
en Leiro dispuxémonos para
xantar nun merendeiro á beira
do río.
Logo de compartir
mantel, café e de repousar á
sombra dos ameneiros e á
beira do Río Avia empren-
demos camiño ao Mosteiro de
Leiro onde sacamos a foto de
grupo.
Foi un día de moi bo
tempo que completamos pola
tarde coa visita á vila medieval
de Ribadavia. Levamos moi
bo recordo destas terras
cubertas de emparrados, as
do Ribeiro.
o ribeiro
carreiros 25

27. crónica carreiros
tecer cestos
No pasado mes de maio a Asociación organizou unha
actividade que levaba perseguindo bastante tempo. Coa
idea de recuperar ocupacións e oficios tradicionais, bus-
camos e atopamos unha persoa que lle aprendese á
xente a facer cestos, como sempre se fixeron. Atopamos
a Elisa Tato Pintor ben perto, na veciña parroquia de
Guimarei. Compartiu dúas tardes de primavera con unha
ducia de aplicados discípulos, que conseguiron levar
para casa cadanseu cesto, grande ou pequeno.
Ademais das precisas ensinanzas de Elisa, deixounos
moitos momentos inesquecibles coas súas historias, co
seu bo humor e coas súas cantigas. No mes de setem-
bro, Elisa, a cesteira de Guimarei, deixounos un pouqui-
ño. Non nos deixou de todo, porque con nós quedará o
seu recordo imborrable. Sirvan estas letras e estas ima-
xes como a nosa máis sincera homenaxe.
días de nadal
É tempo de xuntanza e de lecer. Neste
pasado Nadal tivemos ocasión de xuntar-
nos en dúas ocasións. A primeira tivo
como motivo a celebración da tradicional
cea coas persoas que colaboraron na
organización do festival. Coma sempre,
moi bo ambiente, moita camaradería e
ganas de pasalo ben. Tamén houbo festa,
e rachada, a noite do fin de ano, na que
nos xuntamos para despedir o 2006 e
recibir o 2007 como se merecía. Xolda
ata altas horas, entre outras cousas, por-
que o DJ titular (Adán) chegou ben empe-
zada a festa, despois dos seus bolos por
Forcarei.
carreiros 26

28. carreiros crónica
arriba o pano
No ano 2007 houbo que abrir o telón en tres ocasións para poder
gozar coa maxia do MAGO TOÑO, co humor teatral dos SETE MAGNÍFICOS
MÁIS UN e co monólogo cómico de PEDRO BRANDARIZ.
A primeira destas actividades celebrouse o 19 xaneiro no local social
que se converteu por un día no ambulatorio parroquial. Os culpables foron os
actores da compañía Os Sete Magníficos máis un coa peza teatral O Gordo
e o Calvo van ao Médico. Foi unha divertida parodia do que nos podería
pasar se fosemos a consulta nun centro médico moi peculiar: A Nosa Señora
das Dores de Ouzande. Os sete magníficos fixeron rir a cachón á moitísima
xente que se achegou ata o local.
O seguinte espectáculo que se celebrou en Ouzande foi de maxia, o
24 de marzo ás nove da noite. O artista convidado foi o MAGO TOÑO. Este
veciño da Estrada xa leva anos no mundo da maxia e tiña actuado en distin-
tos puntos de Galicia, pero aínda non debutara na súa terra. Así foi que o
local ouzandés estaba cheo de xente desexosa de ver en acción a Toño. Foi
un espectáculo moi aplaudido xa que levantou a espectación do público
pasando de sorrisos á risa e da sorpresa á admiración. Foron distintos xogos
e trucos nos que participaron os asistentes, pasando unha velada moi agrad-
able.
Pedro Brandariz foi o noso convidado para o día do Socorro; o
domingo 23 de setembro, logo da poxa e do xantar xuntámonos ás 6.30 da
tarde no campo da festa vello para escoitar o espectáculo P.G.U. monólogo
cómico para todos os públicos. Comezou Pedro con dous contos que fixeron
as delicias dos máis pequenos. O terceiro sería para os adultos e consistiu
nun monólogo cómico sobre as vantaxes e dificultades de “ser gordo”, entre
dietas e aparellos para adelgazar púxonos a rir demostrándonos o ridículos
que chegamos a ser por cuestión da presión social.
carreiros 27

29. crónica carreiros
antroido
Este ano vestimos o tractor de violeta. Montamos nel e per-
corremos todos os lugares da parroquia acompañando os
cegos e os seus cantares. Mellor dito, ao cego e a cega
que se bateron en intensa competencia para ver quen
entoaba mellor as coplas. Ao final gañaron os dous e
gañamos todos, nunha tarde de sábado de antroido, na
que ata o tempo foi clemente coa comparsa. Achegámonos
mesmo á taberna da Somoza, onde como noutras
ocasións, os veciños que alí estaban recibiron con entu-
siasmo os disfraces de Ouzande. Para rematar, aínda
fomos para o local, repoñer forzas cunha merecida meren-
da e ... máis festa. Alí, o mundo ao revés: gaiteiras xapone-
sas, indios bailando a muiñeira, chinos e meigas pan-
dereteiras e Harry Potter de bombeiro. Que máis se pode
pedir? Xa sabes festa e non esquecer
Meus veciños da parroquia
os cegos han voltar
se en algo vos faltamos
non será por vos molestar.
carreiros 28

30. carreiros crónica
unha noite no muíño
Ouzande. 25 de agosto de 2007.
Dez da noite. Ameaza de choiva. Muíño
do Rubio. Numerosos veciños acoden coa
súa cea. Medo polo que poida pasar.
Préndense as luces. Énchese o lugar de
xente. Comeza a festa.
Unha noite no muíño non é nada e
por iso este ano repetimos a experiencia,
a Fervenza de Ouzande foi o escenario da
sexta edición desta muiñada. A música e a
queimada completaron unha noite máxica
e bucólica na que os carballos nos pro-
texeron das desafiantes pingueiras.
carreiros 29

31. crónica carreiros
mdt9 puido disfrutar coa Caixa de Roseira, ou o Querido, e xa se ani-
mou de vez cantando coas mozas de Pontedeume o Sun Sun.
Retrouso encargouse, unha vez máis, de abrir o festival e
comezar a animar a xente. Morgan, Alex, César e Noelia,
Este ano o festival tamén foi violeta. As fermosas camisolas mostraron unha envexable compenetración, fechando unha
desta cor xa se deixaron ver por Ouzande e “arredores” nas actuación moi aplaudida polo seu público. Con
semanas anteriores á festa. Por suposto o propio día eles actuou un dos grupos revelación deste
todo era desta cor: a xente coas camisolas, o cartel, ano, trátase de Lúa de Fouce de
ata os caldeiros do lixo e os valados foron violetas Santiago, que este mesmo ano par-
tamén. Foi o festival de mozas, comezando pola ticipou na final do concurso folk de
rapaza festeira e musical que ata rematou Radio Obradoiro e gañou o Terra e
tendo chapa propia. E as mulleres no esce- Lingua no mes de xullo deste 2007.
nario, que nesta novena edición houbo A pregunta do festival foi: “pero de
moitas. As máis famosas, Faltriqueira, non onde sacastes este grupo?”. A orix-
decepcionaron. En Ouzande tivemos este inal proposta dos Santiagueses,
ano o grupo galego de música do país coa impresionante voz de Jara
con máis proxección e recoñecemento Ortiz, cautivou ao público ouzandés.
internacional. De feito, despois de triun- O bo facer de Marcos co acordeón, a
far no noso festival, arrancaron para o extraordinaria percusión de Arantxa e o
Popkomm, que é un certame de músicas toque orixinal de Chema coa guitarra,
do mundo no que representaban a música conformou unha actuación dun grupo
galega, obtendo un gran éxito de público e crítica xunto chamado a ter un lugar privilexiado no panora-
con grupos como Berrogüeto ou Lamatumbá (que por certo ma musical do noso país. Para o final, gran festa cunha gran
tivemos tamén con nós hai dous anos). O público do MDT
carreiros 30

32. carreiros crónica
banda. Co vendaval do
Rosal e Manolo arreando e
co gaiteiro e percusionista
lesionado e arreando tamén,
en poucos minutos os
Potemkin meteran o público
no peto. A xente non deixou
de bailar ata o final coa
Kalindra Xida, a canción dos
dous últimos veráns nos fes-
tivais do país, e o resto das
súas animadas pezas. Un
gran día de festa. Ata o
tempo foi benévolo e nesta
ocasión quixo premiar o
noso traballo co mellor día e
a mellor noite de todo o mes
de agosto. E como este era
un festival de mulleres, tive-
mos a mellor presentadora,
a nosa veciña e locutora de
Radio Estrada, Isa Durán.
carreiros 31

33. carreiros
consello de redacción
laura de topete
(revisión lingüística))
sonia de chedas
xabier de camba
manuel de topete
noelia bouzón
rosa de cabanas
(deseño e maquetación)
Agradecemos as colaboracións de Emilio Ínsua e Senén
Campos. Tamén queremos agradecer a participación de Mª Pilar
Canabal, D. Manuel Castiñeira, Conchita de Xestoso, Manolo do
Civil e Pepe de Frei. Grazas polas fotos antigas a: Conchita de
Xestoso, Mª Pilar Canabal, Manolo do Civil, e Manuel Pereira;
Carreiros agradece moi especialmente a colaboración de Manolo
de Cabanas, emigrante en Sao Paulo.
subvencionado pola Presidencia da Xunta de Galicia
Secretaría Xeral de Política Lingüística
publicación promovida pola ac a fervenza de ouzande
ouzande a estrada
www.carreiros.blogspot.com
carreirosouzande@gmail.com
carreiros 32