1. GIẢI PHẪU – SINH LÝ
Mục tiêu môn học: Sau khi học xong học viên có khả năng:
-Có kiến thức cơ bản về cấu tạo hình thể, chức năng sinh lý của từng cơ
quan trong cơ thể con người
-Vận dụng hiểu biết đó vào việc chăm sóc bệnh nhân
Bài 1(2 tiết)
Đại cương về giải phẫu - sinh lý
I-SỰ SỐNG: Dù muôn vẻ nhưng vẫn mang một đặc tính chung là phản
ứng với các yếu tố kích thích, khả năng vận động, dinh dưỡng, sinh trưởng,
sinh sản ra thế hệ sau giống hệt chúng. Tuy nhiên với nhận thức chủ quan
như vậy không thể lột tả hết muôn màu của tạo hóa
A.Nguồn gốc của sự sống: Cho đến bây giờ vẫn còn là những giả thuyết,
còn nhiều vấn đề chưa minh chứng được và đã có những tranh luận nẩy lửa
giữa trường phái duy tâm và duy vật
Một số tác giả cho rằng sự sống là vĩnh hằng trong vũ trụ và được gieo
mầm vào trái đất dưới dạng các bào nang vi sinh vật qua bụi vũ trụ, các
mảnh thiên thạch và các đám mây tinh tú…
Một số giả thuyết khác lại cho rằng sự sống hình thành ngay trên trái đất
trong một điều kiện đặc biệt thuận lợi trong đó có giả thuyết của nhà bác học
Liên-Xô (cũ) A.I. Oparin và nhà bác học Anh J.Honden được nhiều người
ủng hộ.
Nghĩa là cách đây hơn 4,5 tỷ năm trên trái đất còn nhiều núi lửa hoạt
động liên tục phun phún thạch và macma tràn mặt đất. Qua một thời kỳ diễn
biến phức tạp triền miên xuất hiện ao, hồ đại dương nguyên thủy. Những
nguyên tố cacbon hóa trị 4 kết hợp với các nguyên tố khác tạo nên các phân
tữ nặng, với nhiều mắt xích dài có nhánh…rồi nối H của hơi nước tạo nên
cacbuahydro. Trong khí quyển lúc ấy chỉ có các phân tử N2, H2, hơi nước và
các chất hữu cơ đơn giản đầu tiên CH4 (Metan) CH3(Amoniac)
Trái đất nguội dần mưa trút xuống thành những đại dương mênh mông
chiếm gần hết bề mặt trai đất. Mưa tạnh ánh nắng mặt trời và các tia vũ trụ
chiếu vào trái đất rất mạnh
Trong nước đại dương các hợp chất hữu cơ đơn giản hình thành. Những
phân tử này lớn dần lên dài ra và liên kết với oxy trong nước tạo ra alcol,
aldehyt, xeton, aid hữu cơ…dưới tác động của môi trường (ánh sáng,tia
set,tia cực tím…) từ các hợp chất trên tiến hóa thành các acid amin đầu tiên,
rồi chúng lại kết hợp với nhau tạo ra những giọt chất keo protit đơn giản đầu
tiên. Cùng với thời gian và sự tiến hóa lần lượt cho ra các hợp chất ngày
càng phức tạp trong đó có Coaxecva đó là mầm sống đầu tiên

2. Coaxecva không lẫn lộn với môi trường xung quanh và có khả năng “ăn”
những chất thêm những chất hòa tan trong nước,lớn lên và cấu tọa phức tap
hơn. Một số nguyên tố Ca, Fe, P, Cu cũng xâm nhập vào Coaxecva tác động
như chất xúc tác làm các phản ứng xảy ra nhanh hơn đó chính là mầm mống
của chất men
Gần đây có những giả thuyết cho rằng trong giai đoạn bắt đầu của sự
sống không trải qua những giai đoạn như đã mô tả ở trên mà sự tổng hợp ra
ngay những cao phân tử AND (acid Desoxyribonucleic) một thành phần
quan trọng trong acid nhân (acid nucleic). AND có khả năng tự phân chia,tự
tái tổng hợp. Quá trình để có vật chất này phải kéo dài hàng tỷ năm.
Như vậy dù có nhiều giả thuyết, các tác giả đều thống nhất một quan
điểm quá trình để hình thành sự sống rất dài. Trước khi sự sống xuất hiện
phải hình thành chất sống có đủ khả năng bền vững, tái hiện, chuyển hóa và
tạo cho được các chất men phức tạp có thể điều khiển mọi hoạt động của sự
sống. đó cũng là đặc điểm của sự sống (sự tồn tại bằng phương thức phân
chia tế bào)
B.Những đặc điểm của cơ thể sống
1-Chuyển hóa
Trong quá trình sống, sinh vật bắt buộc phải trao đổi chất với môi trường.
sự trao đổi chất thể hiện bằng hai quá trình tương phản:
1.1.Đồng hóa
Cơ thể thu nhận từ môi trường những chất cần thiết như oxy, nước,chất dinh
dưỡng để xây dựng và hoàn thiện cơ thể trong đó sự tổng hợp Protit là quan
trọng
1.2.Dị hóa
Mọi hoạt động của cơ thể luôn cần năng lượng, sự chuyển hóa từ các chất
dự trữ trong cơ thể thành năng lượng là quá trình dị hóa. Quá trình dị hóa
cần đến O2
Đồng hóa, dị hóa là hai quá trình trái ngược nhưng luôn đồng hành với
nhau trong một cơ thể sống mà không thể thiếu một trong hai
Quá trình đồng hóa và dị hóa là những phản hóa học phức tạp, chuẩn xác
tốc độ trong môi trường chuẩn. Các phản ứng này thực hiện được là nhờ các
chất xúc tác sinh học
2-Sinh sản
Là một đặc tính của sinh vật sinh ra thế hệ con cháu giống hệt cha mẹ
chúng để phát triển giống loài. Khả năng này gọi là sự di truyền
Có hai cách sinh sản: cả haicách sinh sản đều trên cơ sở sinh học là sự
bảo tồn vật chất di truyền là AND

3. Trong nhân mọi tế bào đều chứa 23 cặp nhiễm sắc (N). Riêng trong
nhântế bào sinh dục chỉ chứa ½ nhiễm sắc thể. Những mật mã thông tin di
truyền đều nằm trong nhiễm sắc thể
Hai cách sinh sản chỉ khác nhau về phương thức tiến hành
2.1.Sinh sản hữu tính:
Là sự kết hợp giữa giao tử đực và giao tử cái hình thành một tế bào mới
với 46 nhiễm sắc thể
2.2.Sinh sản vô tính
Là một bộ phận của cơ thể mẹ tách ra thành cơ thể con các tế bào này đều
giữ nguyên số nhiễm sắc thể N
Tuy nhiên di truyền không phải là vĩnh cửu mà vẫn bị tác nhân ngoại
cảnh tác động làm biến đổi đi. Di truyền và biến đổi là hai mặt của quá trình
tiến hóa
3-Tính chịu kich thích
Là khả năng của cơ thể sống đáp ứng với các kích thích từ nội môi hay
ngoại môi
Nguyên nhâ kích thích là những tác nhân cơ học, lý học, hóa học
Khi bị tác nhân gây kích thích, cơ thể sống sẽ phát sinh ra một trong hai
hiện tượng hoặc là hưng phấn, hoặc là ức chế
Hưng phấn và ức chế là hai quá trình trái ngược nhau nhưng không mâu
thuẫn với nhau. Chúng cùng thực hiện một chức năng làm cho cơ thể sống
thích nghi với môi trường sống
Nội môi là môi trường trong cơ thể luôn tự điều chỉnh để giữmột hằng số
sinh lý chuẩn
II-TẾ BÀO
Vào thế kỷ XVII với phát minh của Lovenhuc ra kính hiển vi người ta đã
quan sát được tế bào thực vật
Đầu thế kỷ XIX nhà bác học Tiệp Khắc cùng các cộng sự đã nghiên cứu
tế bào động vật
Năm 1839 nhà bác học người Đức T. Soan đã nêu ra luận thuyết cơ bản
về tế báo
Phát hiện ra cấu tạo của tế bào là thành tựu khao học rất lớn mở đường
cho nhiều công trình nghiên cứu khoa học y học sau này
Tế bào thường có kích thuocước rất nhỏ nhưng cấu trúc và thành phần
hóa học phong phú, đáp ứng những chức năng sinh lý phức tạp
A-Cấu tạo và chức năng các bộ phận của tế bào
1-Hình dạng tế bào: Tế bào động vật rất đa dạng hình dẹt, hình sao, hình
cầu, hình trụ…tế bào thực vật thường là hình khối chữ nhật
Dù hình dạng ra sao nhưng đều có ba phần cơ bản là màng, nguyên sinh
chât và nhân

4. 2-Thành phần hóa học của tế bào
Về mặt cấu tạo hóa học, tế bào cũng có protit, lipit, glucit, muối khoáng,
nước và các nguyên tố hiếm nhu S, P, Mg, Ca, Cu, Fe, Mn, Co…tất cả
những thành phần này đều có vai trò và ví trong tế bào:
Protit xây dựng những cấu trúc cơ bản
Lipit tham gia cấu tạo màng nhân và là nguồn năng lượng
Glucit là nguồn năng lượng chính của tế bào, nó còn tham gia cấu tạo
men của tế bào……
Một thành phần hóa học nữa trong tế bào là các men. Men có cấu tạo
protit đóng vai trò quan trọng trong chuyển hóa. Số lượng men rất nhiều và
có vai trò riêng trong các phản ứng sinh hóa. Nhờ tác dung của men tốc độ
phản ứng xảy ra nhanh khác thường ở nhiệt bình thường, theo một trình tự
nghiêm ngặt.
Các acid nhân là thành phần cấu tạo quan trọng bậc nhất của tế bào. ADN
chỉ có trong nhân tế bào còn ARN có cả trong bào tương. Acid nhân là cơ sở
di tuyền của tế bào, giữ gìn mã thông tin di truyền. AND là chất duy nhất
trngsinh vật có khả nang tái tổng hợp và tự phân chia. AND & ARN chỉ huy
tổng hợp Protit của tế bào và như vậy chúng “giữ bản quyền về sự sống”
3-Các bộ phận của tế bào
3.1.Nguyên sinh chất (Bào tương): là dịch keo trong suốt, chiếm khối
lượng lớn, gồm 80% nước, 20% protit, 1-3% các chất khác. Trong nguyên
sinh chất chứa nhiều thành phần
a-Lưới nội nguyên sinh có vai trò chuyển hóa và tổng hợp protit
b-Ribosom là những hạt ARN bám vào thành lưới nội nguyên sinh
c-Hệ tiểu vật dài # 1,5µm chứa nhiều chất men
d-Lưới Gongi là những không bào, túi dẹt có chức năng chế tiết
e-Lysosom với chức năng tiêu diệt những vật lạ xâm nhập vào tế bào
g-Bào tâm (trung thể) gôm 1 hay 2 hạt nhỏ nằm cạnh nhân tham gia vào
quá trình phân bào và hoạt động của tế bào
3.2.Nhân tế bào: hình cầu hoặc bầu dục thường nằm ở trung tâm tế bào.
Nhân gôm 4 thành phần:
-Nhất nhân: là các acid AND, ARN
-Hạt nhân: là một khối các hạt ARN tham gia tổng hợp acid nhân
-Màng nhân: thông với lưới nội nguyên sinh và cólỗ thủng thông với bào
tương để trao đổi chất với bào tương
-Thể nhiễm sắc: cấu tạo bởi AND. Tế bào mỗi loài có một bộ nhiễm sắc
thể không thay đổi, nó lưu trữ mã thông tin di truyền của nòi giống
B-Sự phân chia tế bào
Sinh sản là một chức năng cơ bản của sự sống. tế bào sinh sàn bằng hai
phương thức:

5. 1-Trực phân: là cách phân chia đơn giản từ một tế bào mẹ phân đôi
thành hai tế bào con
2-Gián phân: là cách phân chia hay gặp, gồm 4 thời kỳ
-Tiền kỳ: NST hiện hình chữ V haychữ U, Bào tâm chia đôi, hai trung thể
rời xa nhau ra hai phía tế bào
-Biến kỳ: Phân chia NST theo chiêu dọc thành hai nhiễm sắc thể con
-Hậu kỳ: Hai nhóm nhiễm sắc thể con tiến về hai cực tế bào vây quanh
hai bào tâm con, tế bào thắt lại
-Chung kỳ:Hai nhân con hình thành ở hai cực, tế bào cắt thành hai số
lượng NST không thay đổi hay còn gọi là gián phân nguyên số. riêng tế bào
sinh dục phân chia theo quy trình giảm nhiễm
III-MÔ
Cơ thể sinh vật được tạo thành bằng nhiều loại mô
Mô có cấu tạo đặc biệt bằng hệ thống tế bào và các chất gian bào
Dựa vào cấu tạo và chức năng người ta phân ra nhiều loại
A .Biểu mô
-Được cấu tạo chủ yếu là tế bào xếp sát nhau
-Được chia thành hai loại:
1.Biểu mô phủ: Phủ ngoài cơ thể hoặc lót trong các xoang, các hốc tự
nhiên. Nó có thể là một lớp hay nhiều lớp tế bào, hình dạng khác nhau(hình
dẹt, hkối vuông, hình trụ)
a-Biểu mô lát đơn (BM màng) phủ lên các tạng trong cơ thể
b-Biểu mô lát tầng tùy vị trí mà người ta gọi là biểu bì hay niêm mạc. nó
có chức năng bảo vệ, bài tiết, điều hòa thân nhiệt..
c-Biểu mô lát vuông đơn như BM ống thận
d-Biểu mô lát vuông tầng như BM tuyến mồ hôi và các tuyến ngoại tiêt
khác
e-Biểu mô trụ cũng có loại đơn, lót dạ dày ruột, loại tầng lót khí phế quản
2-Biểu mô tuyến: với chức năng chế tiết và bài xuất, theo cách bài tiết
người ta chia thành hai loại tuyến
a-Tuyến ngoại tiết: có phần chế tiết và ống bài xuất, căn cứ vào hình thể
lại phân ra 2 loại:
-Tuyến ống: phần chế tiết hình ống lát bằng lớp BM vuông hay trụ (tuyến
mồ hôi, tuyến niêm mạc dạ dày, ruột…)
-Tuyến túi: phần chế tiết phình ra, lát bằng BM vuông như tuyến nước
bọt,tuyến tụy ngoại tiết
b-Tuyến nội tiết: không có ống bài tiết, chất tiết ngấm thẳng vào máu
-Tuyến tản mát: từng tế bào hay nhóm tế bào tuyến nằm xen kẽ trong mô
liên kết như tuyến kẽ tinh hoàn

6. -Tuyến lưới: xen kẽ với lưới mao mạch như tuyến thượng thận, tuyến yên
thùy trước, tuyến tụy nội tiết
-Tuyến túi: như tuyến giáp trạng các túi tuyến xen kẽ mao mạch
B-Mô liên kết
Hình thành bởi tế bào và các chất gian bào. Đặc điểm của nó là các tế bào
đứng rải rác trong gian bào. Chất gian bào gồm các sợi cơ và chất căn bản
Mô liên kết có chức năng:
-Dinh dưỡng
-Đệm
-Bảo vệ
1-Mô liên kết chính thức: có chất căn bản là chất tạo keo, phổ biến trong
cơ thể, đi kèm mạch máu, đệm giữa các cơ quan, lớp tổ chức dưới da…
1.1.Cấu tạo:
a-Tế bào liên kết:
-Đại thực bào
-Tế bào sợi có hình sao hay hình thoi, nó sinh ra chất colagen và có vai
trò hàn gắn vết thương
-Tế bào lympho hình tròn nhân to có vai tròmiễn dịch
b-Chất căn bản gồm chất tạo keo và chất trunlàm mềm mại tổ chức liên
kết, đàn hồi tốt, xốp giúp chất dinh dưỡng dễ ngấm qua
1.2.Phân loại:
a-Mô liên kết thưa: tế bào và sợi thưa thớt có tác dụng đệm và dinh
dưỡng trong đó có mô mỡ, mô lưới
b-Mô liên kết màng có đủ các loại tế bào tọa thành màng bọc các cơ quan
c-Mô liên kết có hướng ít tế bào nhưng nhiều sợi xếp theo một hướng tạo
thành dây chằng, gân
2-Mô sụn
Là mô liên kết nhưng chất căn bản nhiễm chất sinh sụn (cactilagein)
Có chức năng chống đỡ cơ học và chịu lực
Có 3 loại sụn:
a-Sụn trong: có ở đầu các xương khớp, gồm nhiều sợi tạo keo, tế bào sợi
hình tròn,trong các ô sụn hình bầu dục
b-Sụn trun:có ở vành tai, sống mũi, nắp thanh quản, trong chất căn bản là
nhiều sợi trun dày đặc nên tính đàn hồi cao
c-Sụn xơ có ở các đĩa liên đốt sống, các nơi gân bám vào cơ. Loại sụn
này có ít chất căn bản, rất nhiều bó sợi tạo keo xếp song song
3-Mô xương
Mô liên kết chứa nhiều tế bào xương, chất cơ bản có nhiễm chất oxein,
và nhiều muối calci, chức năng như mô sụn
3.1.Cấu tạo:

7. a-Chất căn bản là các chất hữu cơ, trong đó chất tạo keo và chất oxein
hòa lẫn với nhiều loại muối calci. Muối calci chiếm 2/3 trọng lượng
xương,giữa các lớp xương có những ống Have bên trong có mạch máu, các
ống Have được thông với nhau
b-Tế bào xương nằm trong các ổ xương, có những nhánh nhỏ nối với
nhau qua những ống nhỏ của ổ xương
c-Tủy xương là tổ chức liên kết mềm nằm trong ống tủy, có nhiệm vụ tạo
xương và tạo huyết
4-Mô cơ
Tạo thành bởi những tế bào (TB) cơ có chức năng co rút
Có ba loại cơ
a-Cơ trơn thường có ở thành các tạng rỗng, thành mạch, mỗi sợi cơ là
một TB, hình thoi. Cơ trơn co rút chậm theo chu kỳ…
b-Cơ vân là những cơ bám xương, mỗi sợi cơ là một TB, hình lăng trụ,
dài đến 12cm, có thể nhiều nhân. Cơ vân có cấu tạo phức tạp, trong bào
tương có những sợi tơ cơ, trong tơ cơ lại có xơ cơ
Có hai loại xơ cơ: xơ actin và xơ myozin nằm xen kẽ và trượt lên nhau
khi co rút
Cơ vân co nhanh, mạnh, cần nhiều năng lượng và theo ý muốn
c-Cơ tim: TB hình lăng trụ dài có nhiều nhân, đan vào nhau thành mạng
lưới, co rút theo chu kỳ do sự điều khiển của hệ thần kinh tim
5-Mô thần kinh
Mô thần kinh có hai loại Noron và thần kinh đệm
Tế bào thần kinh có 2 phần là thân(Noron) và đuôi. Đuôi có 2 loại, sợi
trục dẫn luồng thần kinh ra ngoài, đuôi gai ngắn dẫn luồng thần kinh vào
Noron
Thần kinh đệm: có chức năng bào vệ và dinh dưỡng. TB có nhiều hình
dạng bao bọc các não thất và ống tủy sống, TB soan bọc sợi trục thần kinh.
Bs Nguyễn Giang Hồng