3. Structuur Workshop
1. Hoe kijkt wetenschap naar het ontstaan van religie?
2. Hoe kijkt theologie naar wetenschappelijke theorieën
over het ontstaan van religie?
3. Korte conclusie
4. Gesprek
4. 1. Hoe kijkt wetenschap naar het ontstaan van
religie?
• kader: neo-darwinisme
• ‘geschiedschrijving van het leven’
• toegepast op cultuur
• verschillende modellen
• Evolutionary approaches to the Study of Religion
(ESR)
5. 1. Hoe kijkt wetenschap
naar het ontstaan van
religie?
• Voorbeeld 1: Ethologie
• goddelijk oog
6. 1. Hoe kijkt wetenschap
naar het ontstaan van
religie?
• Voorbeeld 2: Gedragsecologie
• kostbare signalen
7. 1. Hoe kijkt wetenschap
naar het ontstaan van
religie?
• Ara Norenzayan: culturele
groepsselectie
• cohesie grote groepen
• probleem anonimiteit
8. 1. Hoe kijkt wetenschap naar het ontstaan van
religie?
• Ara Norenzayan: culturele groepsselectie
• op zoek naar ‘natuurlijke religie’
• geen doctrine
• a) brein zoekt naar ‘auteur’ van gebeurtenissen
• b) concepten die (een beetje) vreemd zijn, trekken onze aandacht
9. 1. Hoe kijkt wetenschap
naar het ontstaan van
religie?
a) brein zoekt naar ‘auteur’ van
gebeurtenissen
• Fritz Heider & Marianne
Simmel, 1944
• beschrijf wat gebeurt in het
filmpje
(Bekijk thuis: https://www.youtube.com/watch?v=ZAnt9II-5Co)
• cognitieve wetenschappen:
• ‘hyperactive agency
detector’
• religie als neveneffect?
10. 1. Hoe kijkt wetenschap
naar het ontstaan van
religie?
b) concepten die (een beetje)
vreemd zijn, trekken onze
aandacht
• te afwijkend:
ongeloofwaardig
• onvoldoende afwijkend:
oninteressant
11. 1. Hoe kijkt wetenschap
naar het ontstaan van
religie?
• van godheden naar ‘Big Gods’
• probleem: op welke basis
vertrouwen?
• oplossing: vertrouw wie
gelooft in bovennatuurlijke
controle
• gevolg: complexe
samenleving mogelijk
12. 2. Hoe kijkt theologie naar wetenschappelijke theorieën
over het ontstaan van religie?
• a) Gerd Theißen: evolutie in de Bijbel
• b) Philip Hefner: wetenschap en religie als partners
• c) Jan-Olav Henriksen: geschiedenis en ‘deep
incarnation’
13. 2. Hoe kijkt theologie naar
wetenschappelijke theorieën
over het ontstaan van religie?
a) Gerd Theißen: evolutie in de
Bijbel
• bijbelse verhalen als openbaring
• openbaring vanuit perspectief
culturele evolutie
• van solidariteit met verwanten
naar solidariteit over
(biologische) grenzen heen
14. 2. Hoe kijkt theologie naar
wetenschappelijke theorieën
over het ontstaan van religie?
b) Philip Hefner: wetenschap en
religie als partners
• mens resultaat co-evolutie
cultuur/natuur
• wetenschap/religie: samen
zoeken naar betekenis
• mens verwant met natuur
• created co-creator
15. 2. Hoe kijkt theologie naar
wetenschappelijke theorieën
over het ontstaan van religie?
c) Jan-Olav Henriksen:
geschiedenis en ‘deep incarnation’
• uitverkiezing/oproep
• deep incarnation
• alle leven gegrond in Gods
handelen
• doorheen evolutie
• deep history
16. 2. Hoe kijkt theologie naar
wetenschappelijke theorieën
over het ontstaan van religie?
c) Jan-Olav Henriksen:
geschiedenis en ‘deep incarnation’
• geschiedenis is open
• belofte van toekomst
• ‘surplus’
• Verlossing
17. 3. Korte conclusie
• geloof in Wederkomst:
• geen illusie
• Gods betrokkenheid op
geschiedenis van het leven
Evolutietheorie: Charles Darwin (1809-1882), natuurlijke selectie + Gregor Mendel (1822-1884), genen als drager erfelijke eigenschappen - tweede helft twintigste eeuw verder uitgewerkt en aangevuld: Watson en Crick, 1953: DNA-helix = neodarwinistische synthese.
Hoe zijn levende wezens verwant met elkaar - waarom tonen leden van een soort bepaalde kenmerken of bepaald gedrag - geschiedschrijving van het leven: historische verbanden.
Toepassing op menselijke cultuur en religie. Verschillende benaderingen (bv. ethologie of gedragsleer, evolutionaire psychologie, culturele evolutie of mementheorie,…); 2 grote groepen verklaringen: religie bood/biedt voordeel overleven of religie is neveneffect van andere kenner dat voordeel overleven bood/biedt.
op dia: boeddhistische stupa, Nepal
recent onderzoek (2012, UK: ogen op poster tegen fietsendiefstal - 62% minder diefstallen (verplaatst naar andere locaties, zonder poster); wordt toegepast in Nederland in 2014
vergelijkbaar: 2014, oplichtende ogen tegen hondenpoep
2006, Newcastle: ogen boven prijskaart koffie in cafetaria; meer mensen betalen eerlijk
onderzoek naar lichaamshouding in religieuze rituelen, bv. bidden - analogie met lichaamshouding tegenover hiërarchisch hogergeplaatsten
onderzoek naar blik (Thomas Ellis): 4 types waarmee interactie mogelijk is: ouderfiguur, hogergeplaatste, agressor van zelfde soort, agressor van andere soort - leidt tot verschillende mogelijke godsbeelden - op basis van blikken gelovigen: Abrahamitische god = hogergeplaatste, gezagsfiguur
op dia: sandalen, gebruikt in Hindu Thaipusam processie, Singapore
kostbare signalen (costly signalling): natuurlijke manier om informatie te valideren - liegen onmogelijk te maken. bv.: hoog springen gazelle om gezondheid te tonen
in cultuur: allerlei vormen uiterlijk vertoon als teken engagement aan/binnen groep
verhaal Lierse
Ara Norenzayan (professor psychologie aan de University of British Columbia in Vancouver) - theorie ‘Big Gods’: waarom hebben goden wereldreligies interesse in morele handelen mensen
Algemene lijn theorie: probleem vormen grotere groepen - kosten/efficiëntie sociale controle - oplossing: God als bovennatuurlijke garant voor sociaal gedrag
Onderwerp onderzoek Norenzayan is ‘natuurlijke religie’ - intuïtief niveau, geen reflectief (bewust) niveau.
concept groepsselectie uitleggen
2 belangrijke bouwstenen onderzoek:
‘hyperactive agency detector’: beweging standaard interpreteren als veroorzaakt door een beweger - bv. zwaaiend riet = sluipende leeuw
‘minimal counterintuitive concepts: begrippen moeten voldoende afwijken van de norm om zich succesvol te verspreiden
Voorbeeld voor a): onderzoek naar menselijke neiging om intenties als verklaring te gebruiken.
In cognitieve wetenschappen: deze neiging is gevolg van manier waarop brein informatie verwerkt, wat weer gevolg is van onze evolutionaire geschiedenis.
Voorbeeld voor b): superhelden Marvell comics (Superman, Hulk, Wolfman,…) - telkens 1 bijzondere eigenschap die hen onderscheidt - daardoor interessant. Superheld die alles kan: oninteressant; altijd element kwetsbaarheid
Op basis van a) en b): ontstaan godheden, bovennatuurlijke wezens. Maar hoe overstap naar ‘Grote Goden’?
Veronderstelling: vanwege groepsselectie onbewust streven naar vormen van steeds grotere groepen - daardoor opduiken probleem sociale controle.
Verklaring: culturele mutatie: godheden die specifiek interesse kregen in sociaal gedrag mensen - bood voordeel in vergemakkelijken sociale controle: gedeeld geloof (bevestigd dmv kostbare signalen) als garantie voor onderling vertrouwen
mens opgeroepen doorheen bijbelverhalen door God
mens in staat gesteld door bijbelverhalen vanuit God
om eisen natuurlijke selectie achter zich te laten
Dus: overstijgen limieten groepsselectie
(zie voormiddaglezingen!)
evolutie = medium Gods handelen; 2 stromen informatie: cultuur en natuur; cultuur deel natuur (tech = bijen maken honing)
God schept doorheen evolutie
natuur geschapen vanuit God doorheen evolutie
cultuur dus ook geschapen door God
religie dus ook geschapen door God (als deel cultuur, deel natuur, deel evolutie)
Dus: theologie onbevangen tegenover evolutionaire studie religie; wetenschap en religie samen op zoek naar betekenis in de wereld
uitverkiezing: bepaalde gebeurtenissen = oproep vanuit God; positief antwoord mens op deze oproep: heilsgeschiedenis
antwoord: gradueel, volop mogelijk vanaf symbolisch vermogen mens
deep incarnation: opnemen geschiedenis àlle leven; lijden alle leven
inbedden Christologie in evolutionaire geschiedenis
deels reactie tegen te makkelijk identificeren Gods handelen met evolutie: ernstig nemen lijden in evolutionaire geschiedenis (God wordt niet geopenbaard in élke gebeurtenis geschiedenis (Ausschwitz/uitsterven diersoorten), wat wel implicatie lijkt te zijn van ‘natuurlijk theïsme’, maar is wel aanwezig in/bij elk event: incarnatie Christus - zie ook Jack Mahoney, Christianity in Evolution)
geschiedenis is open: tegenover opvatting toekomst als gedetermineerd door/beperkt door verleden; God garandeert doorheen incarnatie dat blijvende evolutie mogelijk is; dat leven uiteindelijk verlost zal worden.