SlideShare a Scribd company logo

Wojna naszych pradziadków .

•
•
Teo Krawczyk
Teo Krawczyk

„Wojna naszych pradziadków” - dodatek historyczny do „Tygodnika Powszechnego”, wydany we współpracy z Naczelną Dyrekcją Archiwów Państwowych, którego tematem są m.in. wydarzenia związane z obchodami 100. rocznicy I wojny światowej organizowane przez archiwa państwowe oraz materiały źródłowe do historii Wielkiej Wojny

Government & Nonprofit
1 of 23
Download to read offline
Nr 32/2014 Dodatek przygotowany we współpracy z Naczelną Dyrekcją Archiwów Państwowych WOJNA NASZYCH PRADZIADKÓW
2 tygodnik powszechny 32 | 10 sierpnia 2014 REKLAMA WIELKA WOJNA I POLSKIE DĄŻENIA NIEPODLEGŁOŚCIOWE 25 LIPCA – 18 SIERPNIA 2014 R. Wystawa prezentowana na placu Szczepańskim od 25 lipca do 18 sierpnia 2014 r. oraz w siedzibie Archiwum przy ul. Siennej 16 od 5 do 18 sierpnia 2014 r. Organizator: Archiwum Narodowe w Krakowie www.ank.gov.pl Partnerzy: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych Archiwa Państwowe Wystawa zorganizowana przy udziale Gminy Miejskiej Kraków Sto wydarzeń na setną rocznicę WŁADYSŁAW STĘPNIAK Wybuch I wojny światowej nie miał ścisłego związku ze sprawami polskimi. Zaczęły ją mocarstwa dążące do nowego podziału świata. Na sprawę polską spoglądały z perspektywy własnych interesów. Przygotowując się do 100. rocznicy wybuchu I wojny świato- wej, archiwa państwowe – dysponujące unikatowymi materiała- mi– podjęłydziałaniamająceupamiętnićtamtewydarzenia.W po- nad 30 miastach Polski w latach 2014–2018 odbędzie się ponad 100 wystaw, konferencji, przeglądów filmowych i zajęć edukacyjnych dlamłodzieży,któreprzybliżąWielkąWojnęw wymiarzeeuropej- skim i polskim, a także regionalnym i lokalnym. Wśród kilkudziesięciu wystaw organizowanych przez archiwa państwowestatuscentralnejmaekspozycja„Dziśalbonigdy.Wiel- kaWojnai polskiedążenianiepodległościowe”.Od25lipcaprezen- towana jest w Krakowie, skąd sto lat temu wymaszerowała Pierw- sza Kompania Kadrowa stworzona przez Józefa Piłsudskiego jako zalążek Wojska Polskiego. Wystawę przygotowało Archiwum Na- rodowe w Krakowie na podstawie dokumentów ze zbiorów archi- wów państwowych w całej Polsce. Będzie ją można zobaczyć rów- nież w Szczecinie, Warszawie i Łodzi. Materiałyarchiwalnebędąprezentowaneteżw internecie– w for- mie wystaw (m.in. dokumenty Naczelnika Powiatu Kaliskiego z lat 1915-18),bazdanych(m.in.bazapoległychżołnierzyarmiirosyjskiej i cmentarzywojennychnaLubelszczyźnieArchiwumPaństwowego w Lublinie) oraz w serwisie www.szukajwarchiwach.pl, w którym zostaną opublikowane m.in. dokumenty Naczelnego Komitetu Na- rodowego. Wśród działań archiwów państwowych nie zabraknie też przedsięwzięć o charakterze naukowym i edukacyjnym, jak pre- zentacje, warsztaty i konkursy wiedzy, adresowane do młodzieży szkolnej. Pośród kilkudziesięciu publikacji dotyczących I wojny świato- wej, planowanych w latach 2014-18, już we wrześniu nakładem Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych ukaże się pierwszy tom z serii wydawniczej „Wielka Wojna – codzienność nieco- dzienności”. Cykl ten obejmie dzienniki, pamiętniki i korespon- dencję, które pozwolą na przedstawienie Wielkiej Wojny z pol- skiej perspektywy, uwzględniając życie codzienne na tle polityki światowej i przeobrażeń zachodzących na świecie i na ziemiach polskich. W tym dodatku prezentujemy teksty autorstwa pracowników archiwów państwowych przybliżające tematykę I wojny, obecną w dokumentach archiwalnych. Obok dokumentów źródłowych, któreukażąsięw serii„WielkaWojna–codziennośćniecodzienno- ści”,przedstawiamydzienniklegionistyLudwikaNamysłowskiego, wydanyw 2014 r.nakłademArchiwumAktNowych,a takżeobraz społeczeństwa polskiego wyłaniający się z raportów politycznych austro-węgierskiego Generalnego Gubernatorstwa Wojskowego, których wydanie planuje Archiwum Główne Akt Dawnych. Szczegółowyopiswydarzeńorganizowanychprzezarchiwapań- stwowe dostępny jest na stronie internetowej Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych: www.archiwa.gov.pl. ņ Prof. dr hab. WŁADYSŁAW STĘPNIAK jest naczelnym dyrektorem Archiwów Państwowych. J ednakkilkamilionówPolaków–wcielonychdoarmiipaństw zaborczychi jakżeczęstowalczącychprzeciwsobie–orazstra- tegiczne znaczenie ziem polskich dla działań wojennych spo- wodowały wzrost zainteresowania sprawą polską. Choć nie oznaczałoonogotowościdouznaniaprawaPolakówdoodbu- dowy państwowości, nawet w warunkach powszechnie narastają- cego dążenia narodów do samostanowienia. O tym, że nasz kraj wybił się na niepodległość, zadecydowała walka i działalność samych Polaków, wzmocnionych poparciem USA i prezydenta Woodrowa Wilsona. Ogromne znaczenie mia- ła też sprzyjająca sytuacja polityczna, jaką był upadek monarchii austro-węgierskiej i rosyjskiej. W wyniku I wojny światowej po- wstały warunki pozwalające na odtworzenie niepodległości Pol- ski, co było przedmiotem walki i tęsknoty kilku pokoleń. Umie- jętność wykorzystania tej historycznej szansy, dla wielu równo- znaczna z cudem, jest zasługą polskich patriotów i działaczy pań- stwowych. WOJNA NASZYCH PRADZIADKÓW
Polacy, żołnierze austriackiej 12. Dywizji Piechoty, zwanej „Krakowską”, atakują wzgórze Pustki koło Gorlic, maj 1915 r. NARODOWEARCHIWUMCYFROWE 3 tygodnik powszechny 32 | 10 sierpnia 2014 W zachodniej historiogra- fii i publicystyce silna jest dziś teza, że Wielka Wojna była samobójstwem Euro- py. Samobójstwem – to znaczy czym? Wła- snowolnym,świadomympołożeniemkresu swemu istnieniu? Czy państwa i narody są zdolne do takiego aktu, nawet jeśli w trybie metafory przyznajemy im podmiotowość moralną? Wątpię. Państwa i narody mogą popełniać błędy, nawet zgubne w konse- kwencjach–aleniedążąświadomiedowła- snej zguby. Polityczna Nagroda Darwina Sto lat temu nikt nie wchodził do wojny z przekonaniem o przegranej, wszyscy li- czyli na zwycięstwo. Nawet Austro-Węgry, najsłabsze ogniwo ówczesnej Europy, liczy- ły, że wojna przyniesie im odnowę, da nową siłę.Żerachubywszystkichmocarstwzaczy- nających wojnę były błędne – to rzecz inna. Jaki to,żewszystkiewyszłyz niejprzegrane: zwycięzcami były Stany Zjednoczone oraz małe narody, które zyskały na złamaniu sys- temu Świętego Przymierza. Także my. Można rozważać, które z mocarstw bar- dziejzasłużyłowtedynapolitycznąNagrodę Darwina,gdybytakąprzyznawano(przypo- mnijmy: to żartobliwe „wyróżnienie” ludzi, którzy doprowadzili do własnej śmierci PARTNERZY WYDANIA: WOJNA NASZYCH PRADZIADKÓW Dodatek do „TP” 32/2014 Redakcja: Wojciech Pięciak, współpraca Marta Filipiuk-Michniewicz i Marek Zalejski Wojna cudza i nasza TADEUSZ A. OLSZAŃSKI Dla mocarstw była to początkowo wojna „o nic”. Tylko dla małych graczy, jak Serbowie i Polacy, jej stawką była wolność. Dopiero rewolucje, sowiecka i nazistowska, uczyniły nową wojnę potwornością, która przeorała świat. C: 0% M: 100% Y: 100% K: 0% lub pantone: 1797 C C: 0% M: 0% Y: 0% K: 100 % lub pantone: process black 100 % tekst
4 tygodnik powszechny 32 | 10 sierpnia 2014 w wyjątkowo głupi, a przy tym efektow- ny sposób). Kandydatów byłoby wielu: naj- bardziej chyba monarchia Habsburgów, która nie dotrwała do końca wojny. Czy było to więc samobójstwo Europy? To znaczy czego? Przecież ani kontynentu, ani postchrześcijańskiej (już wtedy!) wspól- noty cywilizacyjnej, ani nawet Spenglerow- skiego „Zachodu”. Wszystkie one przetrwa- ły wojnę, po której niewiele też zmienił się układ sprzecznych interesów mocarstw (choć przybyło państw). Owszem, ostatecz- nieodeszłow niebytŚwiętePrzymierze...ale tylko na jakieś ćwierć wieku. Bo system jał- tański w istocie je odtworzył, choć z udzia- łem innych graczy. Wojna, epidemie i rewolucje, będące konsekwencją I wojny światowej, przeora- ły Europę, to prawda. Ale wszystkie narody przetrwały, żadne z wielkich miast nie zo- stało zburzone, niezbyt liczni powojenni przesiedleńcy mieli prawo wyboru, nie byli wypędzonymi. Prawda, była rzeź Ormian, pierwsze nowoczesne ludobójstwo – ale na- wet dziś wahamy się, czy Turcja jest częścią Europy. Imperium osmańskie nie było nią z pewnością. Koniec epoki – początek epoki Mimo całej nacjonalistycznej retoryki była to wojna „o nic”: o strefy wpływów mo- carstw i zyski wielkiej burżuazji. Zwłasz- cza na froncie zachodnim, gdzie przez czte- ry lata pracowała okopowa „maszynka do mięsa”, mieląc przy okazji beztroskę fin de siècle’u oraz nadzieje na „umiarkowany po- stęp w granicach prawa”, które na począt- kuwiekuniewydawałysięnieuzasadnione. Tylko dla drugorzędnych graczy (jak Serbo- wieczyPolacy)stawkąbyłoutrzymanielub zdobycie wolności. Świat dekadenckich pięknoduchów, któ- rzy szli na front, szukając męskiej przygo- dy w duchu wojen kolonialnych czy wręcz romansów arturiańskich, zgnił w okopach Flandrii. Podobnie rozsypał się świat socjal- demokratów, którzy ze zdumieniem odkry- li, że robotnicy jednak mają ojczyzny. Ci, co przeżyli, wracali jako zdeklarowani pacy- fiści – bądź jako rewolucjoniści, dążący do wywrócenia starego świata. Tylko nieliczni potrafili ocalić wiarę w wartości: Boga, na- ród, zasady moralne. Na Wschodzie było nieco inaczej (choć Imperium Rosyjskie też zgniło w okopach), a  narodom, które choć na chwilę wywal- czyły wówczas wolność, łatwiej było ocalić światwartości. AlewielkaprzemianaEuro- py dokonywała się na Zachodzie. Tamta wojna przyniosła nie tylko ofiary. Wstrząs, jakim była, zapoczątkował dele- gitymizację wojny jako narzędzia polityki, przyniósł pierwszą próbę ustanowienia in- stytucjonalnego ładu światowego (Ligę Na- rodów). Dał nowy impuls emancypacji ko- biet – nie ideologiczny, lecz ekonomiczny, więc skuteczniejszy. Podważył tradycyjny, kolonialny rasizm. Przyniósł też rewolucje społeczne,któreniebyłyniespodzianką:już wcześniejsięichobawiano–dośćzajrzećdo „Starej Ziemi” Jerzego Żuławskiego, wyda- nej tuż przed wojną. Już około 1920 r. było jasne, że główne konflikty nie zostały rozstrzygnięte, a po- nowne starcie mocarstw europejskich jest nieuniknione. Ale to rewolucje, sowiecka i nazistowska, uczyniły kolejną wojnę tym, czym była: potwornością, która rzeczywi- ście przeobraziła świat. A obie rewolucje ro- dziły się w okopach Wielkiej Wojny. Chętniemówimy,żeświatpotamtejwoj- nie nie był już taki sam. Ale czy nie jest tak, że po każdym wielkim wydarzeniu świat przestajebyć„takisam”?I zakażdymrazem wydaje się nam, że to już „koniec historii”. Wszak Wielka Wojna miała, jak głoszono przynajmniej na Wyspach Brytyjskich, po- łożyć kres wszystkim wojnom... „Sen śniony nieprzytomnie” Dla nas, Polaków, była to cudza wojna. Po- dobno. Bo także polscy poddani monar- chów z Sankt Petersburga i Wiednia szli na tęwojnęjeśliniez entuzjazmem,toz patrio- tycznągotowością–bezsprawnegoprzebie- gu mobilizacji w Kongresówce Rosjanom nie powiódłby się sierpniowy atak na Pru- syWschodnie(zakończonyklęskąpodTan- nenbergiem). Jedni i drudzy wiązali nadzieje na przy- szłość narodu ze zwycięstwem dotychcza- sowego suwerena. Nawet „pruscy” Polacy, którzy nie mogli liczyć na poprawę losu po zwycięstwie Niemiec, szli na wojnę z goto- wością równą niemieckiej. Także niepodległościowe elity polityczne wiązały w 1914 r. nadzieje na takie czy inne odrodzenie Polski ze zwycięstwem jednego z zaborców. Tylko Piłsudski (bo nawet nie wszyscy jego towarzysze) stawiał na klęskę wszystkich i odrodzenie Polski dzięki niej samej. A to, co w dniach wymarszu Pierw- szejKompaniiKadrowej–a jeszczebardziej wśródwrogiegomilczenia,jakimKadrówkę przyjęła Kongresówka – zdawało się „snem wariata śnionym nieprzytomnie”, cztery lata później okazało się trafnym rozpozna- niem sytuacji. I stało się ciałem. Nie poznaliśmy zresztą dobrze bezsen- su Wielkiej Wojny: tylko poddani pruscy przeszli przez „maszynkę do mięsa” pod Verdun i nad Sommą. Na Wschodzie miała ona kształt bliższy dawniejszym wyobraże- niom o wojnie, pozwalający nadać sens żoł- nierskiemu wysiłkowi. Podczas ofensywy nazwanej jego nazwiskiem, w 1916 r. gene- rał Brusiłow w ciągu trzech miesięcy ode- pchnął przeciwnika o 120 km. Tymczasem nad Sommą – w dwukrotnie dłuższym cza- sie–alianciprzesunęlifrontledwieo 12km, płacąc znacznie większą cenę krwi. W cieniu Polskiej Wojny Wielka Wojna znikła z naszej świadomości głównie dlatego, że okazała się wstępem do Polskiej Wojny: dwuletnich zmagań o nie- podległość i granice z lat 1919-20, już pod własnymi znakami, we własnym imieniu. I byłatowojnazupełnieinna:o jasnymcelu, pełna nagłych zwrotów, obron, szturmów i kontrnatarć, uwieńczona ostatnią wielką bitwą kawalerii w dziejach – pod Koma- rowem, w sierpniu 1920 r., gdy pobiliśmy Armię Konną Budionnego. Wojna niezbyt krwawa – w trwającej ponad rok konfron- tacji z bolszewikami straciliśmy 60 tys. za- bitych – mniej, niż padło w pierwszym ty- godniu bitwy nad Sommą. Wojna godna pieśni, a nie tylko płaczu, godna pędzla mi- strzów. Zarazem był to okres świętej zgody naro- dowej, którą w ustabilizowanym państwie szybko pogrzebaliśmy. Ale mieliśmy na czym budować nową, ponadzaborową już wspólnotę, mogliśmy wziąć w nawias do- świadczenie Wielkiej Wojny. A także jej główny owoc, pacyfizm: świadomi stałego zagrożenia wojennego, nie mogliśmy i nie chcieliśmy sobie nań pozwolić. A potem spadło na nas doświadczenie nowej wojny, nieporównywalne z niczym innym w naszych dziejach, wobec którego wszystkozdawałosiębłahostką.Francuzów i Brytyjczyków II wojna światowa koszto- wała znacznie mniej niż pierwsza, nazna- czyła znacznie słabiej. Dlatego wciąż często mówią oni o tej pierwszej jako o Wielkiej Wojnie lub wręcz o Wojnie (The War). Co dla nas musi brzmieć – powiedzmy – egzo- tycznie.ņ TADEUSZ A. OLSZAŃSKI TADEUSZ A. OLSZAŃSKI jest politologiem, analitykiem Ośrodka Studiów Wschodnich im. Marka Karpia. Autor książek „Historia Ukrainy XX w.” i „Trud niepodległości. Ukra- ina na przełomie tysiącleci”, a także m.in. ar- tykułów o I wojnie światowej w Galicji. Wielka Wojna znikła z naszej świadomości, gdyż okazała się wstępem do Polskiej Wojny: dwuletnich zmagań o niepodległość.
5 tygodnik powszechny 32 | 10 sierpnia 2014 WOJNA NASZYCH PRADZIADKÓW Okopy i nowoczesność SZYMON ŁUCYK: W wydanej niedaw- no książce pisze Pan, że za sprawą I wojny światowej stara, XIX-wieczna Europa popełniła samobójstwo, a na jej gruzach powstała Europa już zupeł- nie inna. Na ile lata 1914-18 to moment zwrotny? ANDRZEJ CHWALBA: Metafora „samobój- stwa Europy” nawiązuje do tego, że I woj- na światowa trwała dłużej, niż ktokolwiek przewidywał, i przyniosła większe straty, niż spodziewali się najwięksi pesymiści. Te gigantyczne straty i spustoszenie moralne wywołane wojną zahamowały na lata roz- wój cywilizacyjny. Wielkie obszary Euro- py, nie tylko zachodniej, zostały zniszczo- ne, kontynent musiał zadłużyć się w USA. Wkrótce po wojnie zaczyna się inflacja, a potem hiper­inflacja, napędzająca ruchy totalitarne. Na niej wyrasta fenomen faszy- zmu, a następnie nazizm. Nadchodzi też inny kataklizm: kilkuletni Wielki Kryzys. Równocześnie w okopach I wojny rosła de- mokratyzacja: spotkali się tam na ogromną skalę żołnierze z różnych klas społecznych. Wielkie znaczenie miało też umocnienie się jedności narodowej w miarę przedłuża- nia się konfliktu. Bo była to nie tylko wojna państw – jak przedtem – ale także narodów. Również dziś widać różnicę w po- dejściu do tej wojny: inaczej patrzą na nią Polacy czy Czesi, którzy po 1918 r. zyskali niepodległość, a inaczej Niemcy, Francuzi czy Brytyjczycy. Dla Polaków I wojna światowa skończy- ła się „happy endem”, podczas gdy Zachód pamięta ją jako czas gehenny i dramatów. Zresztą także w przypadku II wojny mamy do czynienia z konfliktem pamięci: dla mieszkańcówFrancjibyłaonauciążliwa,ale daleka od hekatomby w Polsce. Można tu mówić o asymetrii czy nawet konfrontacji pamięci zbiorowej na Zachodzie i Wscho- dzie. My dziwimy się krajom zachodnim, że nie pamiętają o naszej tragedii 1939-45, a one, że my nie pamiętamy o ich dramacie I wojny. Choć trzeba podkreślić, że wielkie zniszczenia dotknęły także dużą część ziem polskich.Jedenprzykład:700tys.ludzi,czyli 10 proc. ludności Galicji, witało 11 listopada 1918 r.w lepiankach,ichdomyleżaływ gru- zach. O tym zapomnieliśmy. Brytyjski historyk Eric Hobsbawm twierdził, że wraz z I wojną weszliśmy we współczesną erę „wojny totalnej”, nastawionej na całkowite wyniszczenie przeciwnika. Niektórzy, także Hobsbawm – skądinąd znakomity historyk, o marksizującym na- stawieniu – nadużywają pojęcia „wojna to- talna”. Na pewno początek wojny w 1914 r. przypominał bardziej wojnę XIX-wieczną, jak wojna o wyzwolenie Włoch czy wojna francusko-pruska1870-71.Wtedywalczono aż do wielkiej, decydującej bitwy. Tymcza- sem gdy I wojna światowa zaczęła się prze- dłużać, przekształciła się w wojnę na wy- niszczenie, w której o zwycięstwie rozstrzy- gają potencjały ekonomiczne i umiejętność gospodarowania nimi oraz zdolność wyko- rzystania solidarności obywateli ze swym państwem. Jeszcze w 1914 r. podczas Bożego Na- rodzenia dochodziło do krótkiego bratania się żołnierzy na froncie za- chodnim… Nie tylko na Zachodzie, także na froncie wschodnim. Lotnicy armii carskiej zrzucali paczki żołnierzom armii austro-węgierskiej z okazji katolickich świąt. Później jednost- ki, które się fraternizowały z wrogiem, wy- cofywano na zaplecze, bo obawiano się, że powstrzyma to wolę walki. I trudno sobie wyobrazić takie sceny fraternizowania się w kolejnej fazie tej wojny. Wtedy przybra- ła ona charakter zbliżony do „wojny total- nej”. Biorąc pod uwagę skalę kontroli pań- stwa nad obywatelami, można powiedzieć, że wszystko i wszyscy zostali podporządko- wani wojnie. Mimo cierpień, zniszczeń i głodu prawie do końca narody zachowały wierność wo- bec swej władzy politycznej. Nawet w Au- stro-Węgrzech rozpad nastąpił dopiero pod koniec wojny. Wojna bywa matką wynalazków. W latach 1914-18 nie tylko użyto gazów bojowych czy lotnictwa, ale dokonano też wielu odkryć w rozmaitych dziedzi- nach życia. Lata 1914-18 przyniosły zwłaszcza rozwój chemii, także np. w technologii żywienia, w czym liderami byli Niemcy. Z powodu brytyjskiej blokady gospodarczej i widma głodu w Niemczech pojawiło się w tym cza- sie 11 tys. produktów zastępczych, w tym np. 837 rodzajów bezmięsnych kiełbas i 511 rodzajów kawy z różnymi dodatkami. Wtedy rodzi się pojęcie „Ersatz”, popularne do dziś. Z kolei lotnictwo wojskowe, które rozwinęło się w czasie I wojny, po 1918 r. dostrzegło szansę w rozbudowie transpor- tu pasażerskiego. Bez doświadczeń I wojny nie byłoby wielkich koncernów, jak Sikor- sky czy Boeing w USA, a także firm brytyj- skich i francuskich. Koncern motoryzacyj- ny Rolls-Royce rozkwitł potem dzięki zdol- ności przekształcenia produkcji wojennej w cywilną. Z drugiej strony, inne branże po wojnie wpadły w kryzys, gdyż rządy wyco- fały zamówienia wojenne. W efekcie w la- tach 20. bezrobocie rosło zastraszająco i zda- wało się, że zaraz wybuchnie rewolucja. Na frontach i zapleczu toczyła się też inna walka: lekarzy ratujących zdrowie i życie. Wielkie ruchy wojsk i ludności sprzyja- ły epidemiom, np. malarii przywleczonej przez żołnierzy pochodzących z imperium osmańskiego, Afryki czy Syjamu. W 1918 r. w Europie pojawia się zabójca nieznany przez wieki: grypa hiszpanka. Pochłonęła więcejofiarniżdziałanianafroncie.W przy- padkach wielu epidemii, jak też chorób psy- chicznych będących skutkiem traumy wo- jennej, ówczesna medycyna była niemal bezradna.Alew innychkwestiachnotowała sukcesy: w czasie wojny udało się wynaleźć szczepionkim.in.przeciwczerwoncei duro- wi brzusznemu. Upowszechniły się też badania rent- genowskie, do czego przyczyniła się Maria Skłodowska-Curie. Zorganizowała ona we Francji przenośną radiologiępolową,któraumożliwiałaznale- zienie pocisków w ciele i diagnozę złamań. Ambulansez aparatamirentgenowskimi ANDRZEJ CHWALBA: Między zachodnią i wschodnią częścią Europy do dziś trwa asymetria pamięci o I wojnie. Dla wielu narodów Europy Środkowej skończyła się ona „happy endem”. Zachód pamięta ją jako gehennę.
zwano Les Petites Curie („Małe Curie”). CzasemzakierownicęsiadałasamaNoblist- ka. W ogóle w medycynie najbardziej zna- czące sukcesy odnotowała wówczas chirur- gia, spiesząca na pomoc ofiarom gazu i arty- lerii.Setkitysięcyżołnierzymiałyzmasakro- wane twarze i lekarze zaczęli się zajmować – z różnym powodzeniem – rekonstrukcją twarzy. To początki chirurgii plastycznej. Także protezy, wózki inwalidzkie, rehabi- litacja ruchowa: to wszystko upowszechnia sięw tymokresie.Nafilmacharchiwalnych z I wojny widzimy, że zatrudniano w fabry- kach wiele osób niepełnosprawnych, mają- cych protezy czy szczudła. Skoro mowa o fabrykach: I wojnę wiąże się ze zjawiskiem masowej eman- cypacji kobiet, które musiały podjąć pracę przy produkcji wojennej. Pisze Pan, że w 1914 r. fabryka aut Renault zatrudniała 190 kobiet, a pod koniec wojny 6770. Jeszcze przed wojną kobiety pracowały masowo w przemyśle odzieżowym, włó- kienniczym, tytoniowym. Niemniej ska- la i dynamika zmian w latach 1914-18 jest nieporównywalna, a wymusiły je okolicz- ności. Choć nie jest prawdą, że podczas woj- ny kobiety zastąpiły całkiem w fabrykach mężczyzn. W skali Europy ci ostatni wciąż liczebnie górowali wśród zatrudnionych. I zazdrośnie strzegli miejsc pracy... Tak, a nawet przepędzali z fabryk kobie- ty. Wynikało to zarówno z ich interesu, jak i z patriarchalnego modelu rodziny. Męż- czyźni uważali, że zatrudnianie kobiet ob- niża ich wartość i godność, skoro nie mogą sami utrzymać rodzin. Niejeden żołnierz przepraszał żonę: kochanie, jest mi przy- kro, że pracujesz, gdy wrócę, będziesz znów w domu. I rzeczywiście po wojnie część ko- biet wróciła do domów. W 1920 r. poziom zatrudnienia kobiet w fabrykach był znacz- nie wyższy niż przed wojną, ale dużo niższy niżw 1918 r.Choćwięcwojnaprzyniosłatu zmiany społeczne, nie były one jeszcze tak głębokie, jak może się zdawać na pierwszy rzut oka. Zaraz po I wojnie kobietom przyznano też prawa wyborcze, choć tylko w nie- których krajach Europy. Dlaczego? We wszystkich nowych państwach, które powstały po 1918 r., w tym w Polsce i Czechosłowacji, przyznano kobietom peł- ne prawa obywatelskie. Ale np. we Francji otrzymały one prawo głosowania dopiero w 1944 r. We Włoszech miały prawo głosu tylko w wyborach samorządowych, a w An- glii mogły głosować tylko kobiety powyżej 30. roku życia. W okresie I wojny wprowa- dzono też poprawkę do konstytucji USA: ostatecznie zaakceptowano decyzję o przy- znaniu praw wyborczych kobietom. Podob- na rzecz stała się w Rosji podczas rewolucji lutowej 1917 r. i w Niemczech podczas re- wolucji listopadowej 1918 r. Skutkiem tej wojny była też idea pa- cyfizmu: wtedy zaczyna rosnąć w siłę coraz bardziej radykalny ruch pacyfi- styczny. Rzeczywiście, po I wojnie w krajach de- mokratycznych–Francji,Anglii,Belgii– pa- cyfizm rozkwitł. I zaskoczeni Polacy dziwią się do dziś, dlaczego we wrześniu 1939 r. Francuzi nie chcieli umierać za Gdańsk. Ale pamiętajmy, że niecały rok później, w czerwcu 1940 r., gdy Niemcy maszero- wali na stolicę Francji, robotnicy francuscy mówili: nie będziemy umierali za Paryż. Pa- cyfizm okresu międzywojennego miał więc także ciemną stronę: rozbroił politycznie Zachód. Swoją bezczynnością w latach 30. XX wieku przywódcy zachodni rozzuchwa- lili Hitlera i Stalina. W tym sensie Zachód jest współodpowiedzialny za II wojnę świa- tową. A stało się tak w dużej mierze dlate- go, że przywódcy demokracji mieli przed oczami rzeź z lat 1914-18 i chcieli za wszel- ką cenę uniknąć nowych ofiar. ņ Rozmawiał SZYMON ŁUCYK ANDRZEJ CHWALBA (ur. 1949) jest history- kiem, profesorem UJ. Autor książek, m.in. „Józef Piłsudski – historyk wojskowo- ści”, „Polacy w służbie Moskali”, „Kraków w latach 1939–1945”, „Kraków w latach 1945–1989”. Ostatnio wydał „Samobójstwo Europy. Wielka Wojna 1914–1918” (Wydaw- nictwo Literackie 2014). 6 tygodnik powszechny 32 | 10 sierpnia 2014 EASTNEWS W latach 1914–1918 do niewoli trafiło 8 mln żołnierzy. Powyżej: Włosi w austriackiej niewoli, 1915 r. REKLAMA
7 tygodnik powszechny 32 | 10 sierpnia 2014 WOJNA NASZYCH PRADZIADKÓW Zniszczenie Kalisza EDYTA PIETRZAK Jesienią 1914 r. w ruinach Kalisza zostało kilka tysięcy mieszkańców – reszta opuściła miasto zniszczone przez armię niemiecką. Jak doszło do tego dramatu? objuczeni pakunkami, chorzy, wlokący się i prowadzeniprzezkrewnych,dziecipłaczą- ce i rozwrzeszczane wniebogłosy”. Zagłada Kalisza jest nadal zagadką. W 1915 r. rząd niemiecki ogłosił, że to mieszkańcy strzelali do wojska, rabowali sklepyi mieszkaniaorazpodpalalidomy,co zmusiło władze do represji. Raport w spra- wie przyczyn zniszczenia Kalisza Konrada Hahna z listopada 1916 r. podawał jednak w wątpliwość, że to kaliszanie strzelali do żołnierzy; dochodzenie wykazało, że win- nymi strzelaniny mieli być rosyjscy urzęd- nicy policyjni. Jeszcze inny obraz wyda- rzeń przedstawiła komisja powołana przez Ministerstwo Sprawiedliwości w styczniu 1919 r.: na podstawie dochodzeń śledczych i zeznań około stu świadków ustalono, że za strzelaninę odpowiadało dowództwo niemieckie, które nie rozpoznało własnego oddziału i ostrzelało go, a nie chcąc się przy- znać do błędu, winą obarczyło ludność. Archiwum Państwowe w Kaliszu posia- da pocztówki z lat 1914-15, przedstawiają- ce zburzone miasto. Uwidoczniono na nich spalony ratusz i ruiny kamienic, gruzowi- sko na placu św. Józefa, zgliszcza m.in. przy ul. Nowoogrodowej i pogorzelisko na Koń- skim Targowisku. ņ EDYTA PIETRZAK jest pracownikiem Archi- wum Państwowego w Kaliszu. P rzed I wojną światową Kalisz – po- łożony w zaborze rosyjskim, blisko granicy z Niemcami – rozwijał się prężnie. Liczbę mieszkańców sza- cowano na 70 tys., funkcjonowało tu oko- ło stu zakładów przemysłowych, działały li- niekolejowe(skalmierzyskai warszawska). Dla kaliszan wojna zaczęła się już 2 sierp- nia 1914 r. Oddziały rosyjskie opuściły mia- sto, podpalając dworzec kolejowy i magazy- ny wojskowe. Nocą z 2 na 3 sierpnia do Ka- liszawkroczyła5.kompania155.pułkupie- choty pod dowództwem majora Hermanna Preuskera. Wydał on odezwę do mieszkań- ców,wprowadzającązarządwojskowyi pra- wo wojenne. „Co dziesiątego rozstrzelać” Następnejnocydoszłodostrzelaniny,w któ- rej zginęło 6 żołnierzy niemieckich, a 32 zo- stałorannych.Oskarżenio tewypadkizosta- li kaliszanie. Dowództwo niemieckie wpro- wadziło drakońskie zarządzenia i represje, m.in. aresztowano 6 obywateli jako zakład- ników, zażądano 50 tys. rubli kontrybucji i wprowadzono godzinę policyjną. Trwały aresztowania i rozstrzeliwania kaliszan. W następnych dniach w mieście pano- wał spokój, wycofano żołnierzy 155. pułku, a ich miejsce zajęły nowe wojska niemiec- kie z Saksonii. Ale 7 sierpnia doszło do no- wego incydentu na rynku głównym, który doprowadził do pożaru w mieście i masa- kry ludności. Pod gradem kul z kartaczow- nic zginęło około stu osób. Od tego momentu Niemcy rozpoczę- li systematyczne burzenie miasta. 8 sierp- nia przeprowadzili nowe aresztowania. Za- trzymano około 800 mężczyzn, z których rozstrzelano co dziesiątego. Literacki obraz tych scen dała Maria Dąbrowska: „Niemcy o świcie pobrali prosto z łóżka wszystkich mężczyzn z całego Raciborskiego Przed- mieścia. Niektórzy ani się ubrać nie zdążyli i szli w gaciach. Ludzie myśleli, że ich biorą dookopów,ażtusięrozeszło,że ichmają co dziesiątego rozstrzelać. I pod tym strachem trzymaliichnapolucałydzień.Cozajęksię zrobił, co za płacz, baby wszystkie poszły za tymi chłopami, aż je kolbami odganiali. Do- pieronawieczórNiemcypuścilitychpobra- nych, powiedzieli, że im cesarz, niby Wiluś, darował. Ale z innych ulic jak pobrali, to dziesięciu stracili”. Podpalenia domów i całych kwartałów, egzekucje, morderstwa, rabunki sklepów i mieszkań prywatnych trwały prawie do końca sierpnia. Zniszczenia: 95 procent Kaliszniemalprzestałistnieć.Spalonoprak- tycznie całe centrum i Przedmieście Wro- cławskie (dzielnice najbardziej zabudowa- ne i zaludnione). Zniknęły XVII- i XVIII- -wieczne kamienice, ratusz i teatr. Ocalały jedyniekościoły(z wyjątkiemwieżykościo- ła św. Józefa), budynki szkolne i parafialne, znaczna część dzielnicy żydowskiej i zabu- dowa robotnicza w pobliżu ocalałych fa- bryk. Stopień zniszczenia zabudowy miesz- kalnejocenionona95proc.Kalisz,obokbel- gijskiego Louvain (Leuven), był najbardziej zniszczonymw I wojnieświatowejmiastem w Europie. Jesienią 1914 r. na zgliszczach pozostało ok. 5 tys. osób. Tak to wspomina Józef Dąbrowski: „Jed- no z najbogatszych w Królestwie miasto, wyludniło się niemal zupełnie (...) Tłumy, nieprzeliczone zda się tłumy, w straszli- wej panice szły, lub biegły, szosami, droga- mi lub wręcz przez pola i łęgi z tobołkami na plecach. Panie w domowych ubraniach bez kapeluszy, mężczyźni, ubrani byle jak, ARCHIWUMPAŃSTWOWEWKALISZU Zrujnowany kaliski rynek z ratuszem w 1914 r.
8 tygodnik powszechny 32 | 10 sierpnia 2014 WOJNA NASZYCH PRADZIADKÓW JERZY GAUL Na Wielką Wojnę patrzymy zwykle oczami Polaków, którzy doczekali wymarzonego konfliktu między zaborcami. A jak na Polaków patrzyły władze monarchii habsburskiej, która od 1915 r. okupowała część zaboru rosyjskiego? Kongresówka pod okupacją W sierpniu 1915 r. teren Kró- lestwa Polskiego został za- jęty przez wojska niemiec- kie i austro-węgierskie; ar- mia carska musiała wycofać się na wschód. Zdobyty teren podzielono na dwie strefy okupacyjne: niemiecką i austro-węgierską. W swojejstrefiewładzemonarchiihabsbur- skiej utworzyły Generalne Gubernatorstwo Wojskowe w Polsce. Jak patrzyły te władze na Polaków? Wiedzę o tym można czerpać z różnych źródeł, w tym z raportów politycznych Od- działuInformacyjnegoi KrajowegoKomisa- riatuCywilnegow Lublinieorazz raportów komendpowiatowych,któreprzechowywa- nesąw ArchiwumGłównymAktDawnych w Warszawie. Batalia o dusze Obserwując życie polityczne, nastroje lud- ności, jej stosunek do państw centralnych i do sprawy polskiej, władze okupacyjne in- formowały przełożonych w Wiedniu o sy- tuacji na zajętych obszarach. Jednocześnie kreowały obraz społeczeństwa polskiego, którego poznanie może przyczynić się do pogłębienia znajomości dziejów politycz- nych i społecznych w Królestwie Polskim – oraz do zrozumienia decyzji podejmowa- nych wtedy przez władze austro-węgierskie w sprawie polskiej. Na ziemiach polskich, prócz zmagań mi- litarnych, rozgrywała się wówczas batalia między władzami okupacyjnymi a elitami polskimi o wpływ na świadomość społe- czeństwa.Warstwywyższez KrólestwaPol- skiego, zdominowane przez zwolenników orientacji prorosyjskiej, odnosiły się nie- chętnie do państw centralnych. Masy ludo- we,zwłaszczaludnośćrolnicza–jakpodkre- ślano w raportach – były zaś mało aktywne polityczniei budziłysiępowoliz letargu,na- rzuconego przez władze carskie, o których mówiono „nasi”. C.k. władze okupacyjne podjęły więc sta- rania w celu rozbudzenia wśród ludności pozytywnego stosunku do monarchii habs- burskiej. Zezwolenie na uroczyste obchody świąt religijnych, np. procesje Bożego Cia- ła, miało wywołać wdzięczność dla katolic- kiejmonarchii.Podjętoteżpróbypropagan- dowego wykorzystania kolejnych rocznic urodzin (18 sierpnia) i imienin (4 paździer- nika) cesarza Franciszka Józefa I. W rapor- tachpodkreślanopowszechnyudziałludno- ści w tych uroczystościach. Interpretowano to, nieco na wyrost, jako wzrost nastrojów proaustriackich, nie zdając sobie najwyraź- niej sprawy, że w posłuszeństwie wobec za- rządzeń więcej było uległości i strachu niż akceptacji dla nowej władzy. Podzielone społeczeństwo W ramach polityki zjednywania ludności władze okupacyjne tolerowały też obcho- dy Powstania Listopadowego i Powstania Styczniowego; oba zrywy skierowane były w końcu przeciw Rosji. W organizacji tych rocznic brały udział nowe środowiska po- lityczne: działacze Naczelnego Komitetu Narodowego, oficerowie werbunkowi De- partamentu Wojskowego NKN i legioniści z I Brygady, którzy próbowali wykorzystać święta narodowe do zdobycia sympatyków. Obokuroczystościnawiązującychdozma- gańz zaborcącarskimpodejmowanoteżsta- rania o przypomnienie innych chlubnych wydarzeń z historii Polski. Zakaz publicz- nychobchodówrocznicyKonstytucji3maja naterenachokupowanychprzezAustro-Wę- gry sprawił, że władze austriackie przegrały rywalizację z Niemcami, którzy wydali zgo- dę na obchody 3 maja w roku 1916 – i stra- ciły wiarygodność w oczach polskiej opinii publicznej. Naraziły się również radykalne- muśrodowiskuniepodległościowemu,które forsowało obchody wymarszu strzelców Pił- sudskiego6sierpnia1914 r.doKongresówki. Uroczyste obchody powstań narodo- wych, podczas których nie brakowało ak- centów religijnych i patriotycznych prze- mówień, nie pozostały bez wpływu na co- raz większą świadomość narodową, także ludności wiejskiej. Społeczeństwo polskie, co dostrzegły władze okupacyjne, było jed- nakpodzielonenazwalczającesięobozypo- lityczne:niepodległościowców(skupionych wokółkomendantaJózefaPiłsudskiego),ak- tywistów z NKN (stojących na gruncie roz- wiązania austro-polskiego) i pasywistów (opowiadającychsięzaneutralnością,wśród których prym wiedli narodowi demokraci, ściśle powiązani z duchowieństwem kato- lickim). Dla niektórych duchownych, para- doksalnie, większym zagrożeniem byli so- cjaliścii Żydziniżprawosławnycar.Władze austriackie wskazywały też w raportach na nie najlepsze relacje polsko-żydowskie. Między Berlinem a Wiedniem W okupowanej teraz przez dwóch zabor- ców Kongresówce działalność obywatel- ską powstrzymywał nie tylko strach przed powrotem Rosjan, ale też niepewność co do przyszłych losów kraju, niezdecydowa- nie władz austriackich w sprawie polskiej i trudna sytuacja materialna. Niemniej, na terenie Królestwa Polskiego zachodziłyzmiany.I tak,orientacjarosyjska wśród Polaków ostatecznie przegrała z kre- tesem–doczegow wydatnymstopniuprzy- czyniła się taktyka „spalonej ziemi”, stoso- wanalatem1915 r.przezcofającesięwojska rosyjskie: opuszczając Kongresówkę, Rosja- nie niszczyli nie tylko publiczną infrastruk- turę, ale palili też wsie i miasta. Silnym katalizatorem polskiej aktywno- ści była także nienawiść do Niemców – po- czątkowo wynikająca ze stereotypów i pro- pagandy władz carskich, a później z bezpo- średnio doświadczanego bezwzględnego postępowania Niemców w Królestwie Pol- skim. Władze austriackie nie potrafiły wy- korzystać tej niechęci do poprawienia wize- runku monarchii habsburskiej, gdyż same miały na sumieniu liczne grzechy: zmusza- nie ludności do przymusowej pracy, rekwi- zycje, kontrybucje, bezwzględną cenzurę prasową. Tymczasempoklęskacharmiiaustro-wę- gierskiej na froncie wschodnim – w wyni- kuofensywygen.AleksiejaBrusiłowalatem 1916 r.–obawaprzedpowrotemRosjan,wy- nikającaz zaangażowaniaw nowąrzeczywi- stość,przeważyłanadstrachemprzedNiem- cami, którym życzono teraz sukcesów woj- skowych. Jak wskazywały wtedy władze okupacyj- ne,w społeczeństwiepolskimw Kongresów-
9 tygodnik powszechny 32 | 10 sierpnia 2014 ce, a zwłaszcza na prawicy, dominowały po- stawy wyczekujące. Natomiast zwolennicy czynu – aktywiści i lewica niepodległościo- wa związana z Piłsudskim – byli w zdecydo- wanej mniejszości. Przyczyniły się do tego same władze austriackie, które nie potrafi- ły zająć konstruktywnego stanowiska ani w sprawie Piłsudskiego (oddając tu inicjaty- węgenerałomniemieckim,którzydoprowa- dzilidojegointernowania),aniw tworzeniu armii polskiej, czego symbolem była nomi- nacja niemieckiego gen. Hansa von Beselera na dowódcę Pol­nische Wehrmacht. Czas zmian Akt 5 listopada 1916 r. zaczął tworzenie sa- modzielnego Królestwa Polskiego. Austriac- kadrogadopaństwowościpolskiej,choćwy- boistai uciążliwaz powoduopieszałegoprze- kazywaniainstytucjipaństwowych,niepro- wadziłanamanowce.JednakRadaRegencyj- na,RadaStanui rządypolskie–kuubolewa- niu przedstawicieli monarchii habsburskiej – miały niewielu zwolenników. Wkrótce rewolucja rosyjska w 1917 r. i upadek caratu spowodowały radykaliza- cję nastrojów i rozbudzenie uczuć patrio- tycznych na ziemiach polskich. Mimo ro- snących obaw warstw wyższych przed bol- szewizmem, władzom austriackim nie uda- ło się osiągnąć zbyt wiele. Przeważyła nieuf- ność do c.k. monarchii – i przekonanie o jej słabości. Rozwiązanie sprawy polskiej w oparciu o Austro-Węgryprzekreśliłostatecznietrak- tat pokojowy z Ukrainą, zawarty w lutym 1918 r. i przyznający jej Ziemię Chełmską – cowywołałopowszechnyspołecznysprze- ciw Polaków. A potem, jesienią 1918 r., inicjatywę prze- jęli sami Polacy, zaś władze austriackie były już tylko biernym obserwatorem narodzin niepodległej Rzeczypospolitej. ņ Prof. JERZY GAUL jest historykiem, współredaktorem (z Alicją Nowak) pracy „Obraz społeczeństwa polskiego w Królestwie Polskim w raportach politycznych austro- -węgierskiego Generalnego Gubernatorstwa Wojskowego w Polsce. Wybór dokumentów 1915–1918”, który ukaże się w 2014 r. nakładem Archiwum Głównego Akt Dawnych. Rosyjska propaganda: „Car-wyzwoliciel Polski” W czasie I wojny światowej popularna była propaganda oparta na karykaturze. Na fali tego nurtu powstała „Symboliczna Karta Europy – Wojna- -Oswobodzicielka 1914–1915 r.”. Mapa wydana w Warszawie przez wydawnictwo Władysława Lewińskiego została dopuszczona przez rosyjską cenzurę do druku w kwietniu 1915 r. Można przypuszczać, że jest to przerobione wydanie mapy, która ukazała się we Francji pod tytułem „Carte Symbolique de l’Europe”. Dominującym elementem tej mapy propagandowej jest przedstawienie cara Mikołaja II, który własnym majestatem uosabia Rosję, a za nim podąża potężna armia. Polska została przedstawiona jako siedząca na ziemi kobieta, zwrócona ku carowi i błagająca o wolność. Na uwagę zasługuje przedstawienie Cesarstwa Austro- -Węgierskiego, które jako jedyne nie jest symbolizowane przez postać człowieka lub zwierzęcia; ukazano natomiast leżącą między krzyżami koronę symbolizującą (pożądany przez Rosję) rozpad wielonarodowościowego państwa. Jak wiele takich map, również ta przesiąknięta jest zakorzenionymi wówczas stereotypami. Charakter symboliki zależny był oczywiście od tego, która strona konfliktu wydawała taką mapę. ŹRÓDŁO:ARCHIWUMGŁÓWNEAKTDAWNYCH,ZB.KART.478–36
10 tygodnik powszechny 32 | 10 sierpnia 2014 WOJNA NASZYCH PRADZIADKÓW Ludwik Namysłowski Z dziennika legionisty Namysłowski i jego zapiski W zbiorach Archiwum Akt Nowych znajduje się wiele pamiętników i wspomnień, zarówno w formie pisanej (rękopisy, maszynopi- sy), jak też w formie nagrań. Ich autorzy, jak choćby Walery Sławek, Józef Kordian Zamorski, Wincenty Witos, należą do osób bardzo znanych. Ale są też źródła narracyjne wytworzone przez osoby do dziś nieodkryte. Do takich należy Ludwik Namysłow- ski. Urodził się w 1894 r. w Porębie Radl- nej pod Tarnowem. Uczestniczył w dzia- łalności patriotyczno-niepodległościo- wej: należał do paramilitarnej organizacji „Strzelec”. Po wybuchu wojny wstąpił do powstających Legionów Polskich i został żołnierzem 2. batalionu w 3. pułku pie- choty II Brygady Legionów; wraz z II Bry- gadą walczył na froncie, m.in. w Karpa- tach Wschodnich. W 1917 r. po kryzysie przysięgowym został – jako poddany austriacki – wcie- lony do Polskiego Korpusu Posiłkowego i ze swoim pułkiem trafił do Żurawicy pod Przemyśl. 15 lutego 1918 r. podczas boju pod Rarańczą wraz z innymi legio- nistami dostał się do niewoli austriackiej. Zmarł w osamotnieniu, w latach 70. XX wieku. „Dziennik” Namysłowskiego został spisany na kartach formatu 13 na 11 cm, sklejonych w blok. Autor nadał mu tytuł „Ku pamięci”. Opisywał w nim swe prze- życia od 7 sierpnia 1914 r. do 11 paździer- nika 1918 r. Niektóre zapiski są szczegó- łowe, inne lakoniczne. Krótkie zapisy po- chodzą z okresu wzmożonych walk i po- tyczek oraz niewoli. Autor nie dbał o in- terpunkcję, kuleje gramatyka, ale wszyst- kie braki rekompensuje szata graficzna dziennika: Namysłowski, co zauważy na- wet laik, miał talent do rysunków i ma- larstwa. Barwne ilustracje (ok. 20) stano- wią dokumentację życia żołnierskiego (np. „W ziemiance”, „Oczekiwanie nie- przyjaciela”)i spostrzeżeńgeograficznych („Krajobraz Wołynia”), ale oddają też od- czuciafilozoficzne(np.„Widmośmierci”, „Demon wojny”) Namysłowskiego jako uczestnika Wielkiej Wojny. SZYMON TADEUSZ KRAWCZAK „Dziennik” Ludwika Namysłowskiego ukazał się nakładem Archiwum Akt Nowych w 2014 r. NA OKŁADCE fragment ilustracji z dziennika Namysłowskiego „Oficer Legionów Polskich”. Rok 1915 – bitwa pod Rokitną 9 CZERWCA W nocy wyruszamy spokojnie na granicę besarabską, gdyż Rosjanie już się byli daleko cofnęli. Idziemy cały dzień przy wiel- kimupale.Podwieczórprzechodzimygranicę Besarabii i zbliżamy się do wsi Rokitno, gdzie- śmynatrafiliznowunaopórnieprzyjaciela.Bi- jemy się tam 3 dni. Także nasza kawaleria bra- ła tam udział w walce. Szarżowała na potrójne rosyjskieokopy;dopędzilido3-ciejliniiobron- nej,aleprzerzedzenibardzow szeregach,zmu- szenibylicofnąćsię.PoległtamRotmistrzWą- sowicz, zyskawszy nieśmiertelną sławę. Rok 1916 24 GRUDNIA Święta spędzamy przyjemnie; je- steśmyzaproszeninacałeświętaprzezprobosz- cza i dostajemy zapomogi po 10 rubli, a od in- nych dostajemy podarki na gwiazdkę. W ogó- le w Wyszkowie mam najlepsze czasy za całą wojnę; roboty mało ci, czasem wyjeżdżam do Nasielska z raportem i po żołd, jestem sobie swobodnyi mogęiśćgdziechcę.Ludnośćuboż- sza z początku była nieprzychylna dla nas, lecz później niechęć znikła. Natomiast inteligencja przeciwnie,nawetzapomogidawałaregularnie i zapraszałaczęstodosiebie.Dowojskapolskie- go nie chcą wstępować. (...) Rok 1917 – kryzys przysięgowy 7 LIPCA Odrzuciliśmy rotę przysięgi. 10 LIPCA Namawiali Legionistów Królewia- ków nasi oficerowie do złożenia przysięgi, ale niemal wszyscy odmówili (...). 13 LIPCA Odbyła się przysięga Królewiaków, przyczem odbyły się różne demonstrancje przeciw przysiędze, ale jednych aresztowali, a innych podstępem zmusili do złożenia przy- sięgi. Aresztowanych wywieźli do obozu in- ternowanych.Austriaccypoddaninieskładali żadnej przysięgi. (...) 3 WRZEŚNIA Z powodu różnych awantur je- steśmy rozbici; część poszła do armii austriac- kiej,a resztaprzeszłapodkomendęaustriacką jako pol. kor. posił. [Polski Korpus Posiłkowy]. Wyjeżdżając z Zambrowa mieliśmy rozkaz na front rumuński się udać. ņ Rok 1914 – formowanie Legionów i pierwsza potyczka 7 SIERPNIA Wstępujędo„Szczelca”[zacho- wano oryginalną pisownię – red.] i wyjeż- dżam do Bakowic na ćwiczenia. 16 SIERPNIA Przybieramy nazwę legioni- stów – składamy przysięgę Austrii i wy- ruszamy przez Krzeszowice do Olkusza, skąd po 2-dniowym pobycie przywożą nas z powrotem do Choczni koło Wado- wic. 30 WRZEŚNIA Jesteśmy umundurowani i po 5-dniowej podróży przez Śląsk i Wę- gry przyjeżdżamy do pewnej miejscowo- ści w Siedmiogrodzie, wyludnionej z po- wodu naporu Rosjan. Tak się jednak zło- żyło szczęśliwie, że na drugi dzień po na- szym przybyciu rozpoczęli Rosjanie od- wrót i pod Maramarosszygot w czasie pościgu usłyszałem pierwszy raz strzały armatnie... 29 PAŹDZIERNIKA Rosjanom udało się nas zatrzymać i cofnąć do Rafajłowej. Po 2-ty- godniowympobyciew szpitaluw Domko nasz batalion przez Żabie, Jesieniów po- spiesznym marszem przybywa pod So- kołówkę (reszta legionów została nadal w Rafajłowej), gdzie natychmiast rozpo- czyna skuteczną walkę. Bitwę my wygrali, ale cóż z tego kiedy Austriakówpobilinalewymskrzydlei my zmuszeni byliśmy się cofnąć do Żabiego (Żabie jest to największa wieś na Hucul­ szczyźnie ciągnie się doliną rzeki 7 kilo- metrów). W Żabiu zmieniły nas wojska austriackie, a my wsiedli w Worochcie na pociąg i jedziemy znów na węgierski front do Szenewir i stamtąd robimy ofen- sywę. Walki trwały kilka tygodni, wśród którychzajęliśmykilkawsi:Feniwes,Stry- chalina i Ekormeze. Czasy mięliśmy bar- dzo ciężkie, trudy nadzwyczajne, wciąż na szczytach gór wśród śniegu i mrozu bez noclegu w domach tylko trza było na śnieguspać,z czegodużosiępochorowało, wszy nam się namnożyło milionami tak że usnąć wcale nie dawały; do tego głód jeszczepanowałgdyżniebyłodobregodo- wozu, ludzie nie chcieli nam nic sprzedać, musieliśmy siłą od nich kupować, gdyż inaczej nic nie sprzedał.
11 tygodnik powszechny 32 | 10 sierpnia 2014 Karty z dziennika Ludwika Namysłowskiego
12 tygodnik powszechny 32 | 10 sierpnia 2014 P rzecież mogły brać udział w wojnie jak rzesze innych kobiet – opieku- jąc się rannymi w szpitalach polo- wych czy choćby szyjąc chlebaki, przenosząc wiadomości lub przechowując brońoraztajnedokumenty.A jednakudział w pomocniczych oddziałach kobiecych to dla niektórych z nich było za mało. Ścina- ły włosy – i w męskim przebraniu szły na wojnę. Dzień i noc między mężczyznami W 1920 r.reporterbrytyjskiego„TheTimes” pisał o niej, że jest atrakcyjna, bystra i że ma za sobą romantyczną kartę podczas I wojny światowej,gdyprzezkilkamiesięcywalczy- ła „u Piłsudskiego”, w legionowej artylerii – przebrana za chłopca, jako Kazik Żucho- wicz. Naprawdę nazywała się Wanda Gertz i chciała walczyć z wrogiem. Jej ojciec brał udział w Powstaniu Styczniowym, rosła więc w domu z tradycjami. Wiele lat póź- niej wspominała dziecięce zabawy w woj- sko z bratem i jego kolegami. Kilkuletnia dziewczynka często przewyższała odwagą chłopców,którzyrejterowaliz „placuboju”. Miała wtedy marzenie: zdobyć stopień pod- oficera. Jako nastolatka, prócz pobierania nauki na kursach buchalteryjnych w szkole Zgro- madzenia Kupców m. st. Warszawy, wstą- piła do skautingu. Wraz z innymi dziew- czętami roznosiła antycarskie ulotki. Gdy w 1915 r. Rosjanie zostali wyparci przez ar- mie Niemiec i Austro-Węgier z Warszawy, zbierałyekwipunekdlaochotnikówdopol-Pozycje Legionów Polskich na Wołyniu: tam walczyły także kobiety – legionistki. 1916 r. NARODOWEARCHIWUMCYFROWE Emilie Plater 14/18 ANNA AUGUSTYNIAK Dlaczego Polki szły na front? Czy kierowały nimi pobudki patriotyczne, czy także chęć przygody? Opowieść o czterech żołnierkach Legionów Polskich.
13 tygodnik powszechny 32 | 10 sierpnia 2014 WOJNA NASZYCH PRADZIADKÓW skichLegionów.Alew Wandziedojrzewało marzenie, by iść do boju. Nie było to proste, aleudałosię,choć„półoficjalnie”:koleżanki ze skautingu dostarczyły jej męski mundur i obcięły bujne loki. Wanda została Kazikiem. W koszarach od pierwszej chwili musiała wykazać się żelazną wolą, by nie uciec przed badaniem lekarskim rekrutów. Rezolutnie zapytała komisję, kto może ją zwolnić z oględzin. Wskazany porucznik domyślił się przyczy- ny i nie odesłał dziewczyny do domu. Trafi- ła do 1. pułku artylerii I Brygady Legionów, stacjonującejnaWołyniu.Musiała,jakinni, spaćw ziemiankach,dbaćo własnegokonia (nauczyła się jazdy konnej), uczyć się ob- sługi armat, a także środków łączności, za- kładania linii telefonicznych, naprawiania przewodów. Pełniła warty nocne. Wciąż jednak nie brała udziału w walce, postanowiła więc uciec z artylerii do pie- choty. Miało się to odbyć w Stobychewie, już podczas odwrotu – gdy front niemiec- ko-austriacki cofał się przed rosyjską ofen- sywą. Wraz z kolegą, też żądnym przygód, chcieli dołączyć do oddziału piechoty. Ale Wanda zaniemogła, przemęczenie orga- nizmu dało o sobie znać chwilową ślepo- tą. Szła więc z artylerzystami, odmawiając oględzin lekarskich; trzymając się w drodze wozu konnego, czekała, aż jej się polepszy. A gdy odwrót się skończył, znów zaczęła się ciężka praca frontowa: budowanie stajni, ziemianek itd. Tymczasem sytuacja Legionów stała się niepewna, Piłsudski rokował z Austriaka- mi, a Wandzie, która była wycieńczona, udzielono urlopu. Na front już nie wróci- ła, i tak skończyła się jej służba. Za to zaczę- ła się legenda, którą późniejsza aktywność WandyGertzpodtrzymywała.Pisanoo niej, że jej postawa „daje się określić jako jeden szereg czynów, nacechowanych niezwy- kłym poświęceniem się idei Odrodzenia Oj- czyzny, nieskazitelnością i siłą charakteru oraz odwagą”. Potem wzięła udział w wojnie z bolszewi- kami: dowodziła ochotniczym batalionem kobiecym w Wilnie. Po przewrocie majo- wym w 1926 r. została sekretarką Piłsud- skiego; kierowała sekretariatem Głównego Inspektora Sił Zbrojnych. W 1939 r. walczy- ła w obronie Warszawy. Pożegnawszy się z Kazikiem,w konspiracjipodokupacjąnie- miecką przyjęła pseudonim „Lena”. Zorga- nizowała,a potemdowodziłaoddziałemAK „Dysk” (Dywersja i sabotaż kobiet); wyko- nywała wyroki śmierci na konfidentkach. Ze swym oddziałem walczyła w Powstaniu Warszawskim; potem była jeńcem w nie- mieckich obozach. Oswobodzona, wstąpiła do armii polskiej na Zachodzie. Do PRL nie wróciła. Do końca życia mieszkała w Lon- dynie. Spełniła dziecięce marzenie, a nawet wię- cej:miałastopieńmajoraWojskaPolskiego, zaś w 1944 r. otrzymała Krzyż Srebrny Wo- jennego Orderu Virtuti Militari. Służba wojskowa i służba Chrystusowa Nie wiadomo dokładnie, ile kobiet w przebraniu walczyło na froncie I wojny. Mówi się przynajmniej o trzydziestu. Do- wódcy zwykle wiedzieli o nich i starali się je chronić. Nie tylko przed udziałem w wal- ce, ale – bywało – przed natarczywością ko- legów. Choć one robiły wszystko, by się nie ujawniać: nosiły pod mundurem gorsety, owijały piersi bandażem. Aby dorównywać mężczyznom, prześcigały ich w obowiąz- kowości. Wandy Gertz zapał nie opuszczał, gdy rozbijała kilofem zamarzniętą ziemię. Nie pozwalała zwalniać się z pełnienia wart w deszczowenoceczydźwigania30-kilogra- mowego rynsztunku. O pomocy nie chciała słyszeć także ­Leopoldyna Stawecka, która wyciągała wodę ze studni dla koni, spała na derce i bu- dziła się ze szronem na włosach. Ale nie narzekała, nawet gdy brakowało chleba, a ziemniaki były nie lada przysmakiem. Jej młodość różniła się od dzieciństwa Wandy Gertz. Dzieciństwo Staweckiej było – za przyczyną ojca-alkoholika – trudne, z karczemnymiawanturamii ukończeniem edukacji na szkole elementarnej. Wspomi- nała, że „trzeba było się ubrać w pancerz i rękawice rycerskie i (...) poza plecami ojca pracować nad podniesieniem naszego sta- nu psycho-fizycznego”. Zaczęła więc naukę w seminarium nauczycielskim, ale – mając niespełna 18 lat – w 1914 r. poszła na front, razem z bratem i grupą młodzieży. Wcze- śniej zbierała pieniądze na ekwipunek dla organizujących się oddziałów, uczestniczy- ła w zajęciach strzeleckich. Teraz w mun- durze chciała walczyć o Polskę. A że mogła to zrobić jedynie jako mężczyzna, przedsta- wiała się męskim imieniem. Mimo postaw- nej figury wyglądała dość chłopięco, dzięki czemu udało się jej wstąpić do I Brygady Le- gionów. Ciężko ranna w boju, leczyła się kilka miesięcy. Na front już nie wróciła, bo umarł ojciec, a matka w listach nawoływała ją do powrotu do domu. Nie mogąc walczyć na froncie, Leopoldyna ukończyła kurs sanita- riuszek i zaczęła pracę w krakowskim szpi- talu wojskowym, gdzie opiekowała się ran- nymilegionistami.WstąpiładoOchotniczej Legii Kobiet, została komendantką Legii we Lwowie.Taktooceniała:„Więcejzadowole- nia i pokarmu dla własnej ambicji daje wal- ka na froncie, to święto żołnierza, ale nie mniej ważną i odpowiedzialną jest służba wartownicza”. Pod jej dowództwem studentki wileń- skie z OLK broniły miasta. Tu znów została ranna, tym razem ucierpiały płuca. Za kil- ka lat będzie to przyczyną gruźlicy i śmier- ci. Po walkach o Warszawę z bolszewikami i o Górny Śląsk z Niemcami dostała stopień oficerski i Krzyż Walecznych – w uznaniu za odwagę wykazaną w boju. Aż nadszedł czas, kiedy Stawecka posta- nowiła zastąpić „służbę wojskową – służbą Chrystusową” i wstąpiła do zakonu sióstr felicjanek. Nie mogła jednak przyjąć ob- łóczyn, bo sąd kościelny wciąż jeszcze nie rozwiązał jej „wojskowego” małżeństwa z Józefem Popkowskim, kapitanem Woj- ska Polskiego. Wystąpiła więc i czekała na papieską dyspensę. W 1924 r. otrzymała ją – i wówczas znalazła swoje miejsce u sera- fitek w Oświęcimiu. Ubrała habit oraz przy- jęła imię zakonne – odtąd nazywała się sio- stra Eligia. Gdy zmarła, w 1933 r., jej trumnę ponie- ślioficerowieWojskaPolskiego.Położylina niej czapkę wojskową, szablę i proporczyk Ochotniczej Legii Kobiet. Eliza i Maria: legionowi sanitariusze Anna Nowakowska – biografka Wandy Gertz – twierdzi, że jej bohaterką interesują się dziś badacze gender studies. Gertzówna wychowywała się ze starszymi braćmi i ich kolegami. Podobnie było ze Stawecką – ro- sła wśród czterech braci. Czy to zaszczepio- ne marzenia i pragnienia chłopców skłoni- ły je do pójścia drogą przeznaczoną wtedy dlamężczyzn,drogąpłciprzeciwnej?Drogą, po której w męskich przebraniach musiały inaczej się poruszać, opanowywać swe cia- ło, walczyć z cienkim głosem, zmienić wy- raz twarzy... Eliza Ludwika Daszkiewiczówna, 30-let- nia urzędniczka w fabryce wyrobów fajan- sowychw Wiedniu,oddzieckamarzyłao li- niowej służbie sanitarnej. Podobnie jak Ma- ria Bronisława Wołoszyńska, która nie mó- wiąc nic rodzicom, uciekła na front. Był rok 1914. Obie nie chciały gotować zupaniszyćmundurównazapleczu.Chcia- łyrealizowaćswojąwiedzęz kursówrekruc- kich oraz umiejętności strzelania z brow- ningów i mauzerów. Postanowiły, że zosta- nąsanitariuszami.StanisławKepiszi Alfred Wołoszyński – właśnie tak miały się teraz nazywać. Zdobyły przydział do 2. Pułku Piecho- ty Legionów. Od początku nie chciały i nie miały żadnych ulg podczas służby, nara- żały życie na linii ognia. Daszkiewiczów- na zapracowała na przydomek „żelazna” i najpierw na Krzyż Walecznych, a potem na Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Vir- tuti Militari. Pisano o niej, że nie bała się
14 tygodnik powszechny 32 | 10 sierpnia 2014 WOJNA NASZYCH PRADZIADKÓW żeby poszedł z wojskiem do łaźni, nie prze- klina”. Była to już niemal powszechnie zna- na tajemnica. W tym czasie Wołoszyńska została ran- na i odesłana z frontu, już na stałe. W szpi- talu w Krakowie przeistoczyła się w cywi- la. Dalsze jej losy są nieznane. Natomiast po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, przeniesiona do rezerwy podporucznik pie- choty Eliza Daszkiewiczówna bierze ślub z rolnikiem Kulikowskim i w powiecie gro- dzieńskim osiada na gospodarstwie. Adop- tują dwójkę dzieci: 8-letnią Marysię i 11-let- niegoAntka.Elizaopiekujesięteżwiejskim przedszkolem i kieruje spółdzielnią, tworzy jej filie w innych wsiach, rozwija działal- ność kulturalno-oświatową. W czasie II wojny światowej aresztowa- naprzezsowieckichokupantów,nafaliwy- wózek trafia w głąb ZSRR. Duch żołnierza w niej odżywa. Zgłasza się do organizującej się armii Andersa – mimo że ma już blisko 60lat.Działaw PomocniczejSłużbieKobiet. Wraz z armią Andersa opuszcza ZSRR i tra- fia na Bliski Wschód. W Teheranie kieruje referatemoświatowymw kobiecymbatalio- nie.Podlegającejejochotniczkisąjużtrakto- wane jak żołnierze. Umrze kilka miesięcy po zakończeniu wojny. Na jej grobie w palestyńskiej Jaffie będzie napis zaświadczający także o jej mę- skim wcieleniu: Ludwika Kepisz-Kulikow- ska z Daszkiewiczów. ņ ANNA AUGUSTYNIAK Korzystałam z książek: Stanisław M. Jankowski „Dziewczęta w maciejówkach” (Wyd. TRIO); Anna Nowakowska „Wanda Gertz” (Wyd. Avalon) i tekstu Anny Nowakowskiej „Kazik i Kazia. Symboliczna zmiana płci w walce o niepodległość Polski” na www.interalia.org.pl Wojna naszych (pra)pradziadków DLA POLAKÓW Z TRZECH ZABORÓW – naszych pradziad- ków bądź, w przypadku młodszego pokolenia, prapra- dziadków – I wojna światowa była doświadczeniem po- wszechnym. 3,5 MILIONA: tylu mniej więcej Polaków zmobilizowały państwa zaborcze do swych armii – do niemieckiej 800 tys., do austro-węgierskiej 1,4 mln, do carskiej 1,2 mln (tu dalszy pobór uniemożliwił fakt, że w 1915 r. Rosja wycofała się z centralnej Polski). Nigdy wcześniej i później w historii pod bronią nie było naraz tylu Polaków – choć tu w obcych mundurach. 90 PROCENT: taki był odsetek Polaków w niektórych pułkach c.k. armii z Galicji. Także w wielu pułkach pruskich i carskich z Górnego Śląska czy Mazowsza Polacy stanowili spory odsetek. Np. polski rekrut z Kongresów- ki współtworzył rosyjską 2. Armię, która w sierpniu 1914 r. została całkowicie zniszczona przez armię pruską w bitwie pod Tannenbergiem. 500 TYSIĘCY: tylu mniej więcej Polaków-żołnierzy zginęło. Kilka razy więcej odniosło rany lub trafiło do niewoli. Nigdy podczas wojny nie zginęło tylu Polaków-żoł- nierzy (podczas II wojny większość strat stanowiły ofiary terroru okupacyjnego nazistowskiego i sowieckiego). 15 PROCENT: o tyle w latach 1914-18 zmalała liczba ludności zamieszkującej obszar później- szej II RP na skutek śmierci (na froncie, z powodu epidemii i głodu) albo ewakuacji, zarzą- dzanych przez armie zaborcze. 30 PROCENT: taka szacunko- wo część majątku na ziemiach polskich została zniszczona w wyniku działań wojennych z lat 1914-21. KILKA RAZY przechodził front przez Polskę centralną i południową w latach 1914-15. Niektóre zniszczone wtedy miejscowości (np. podczas odwrotu w 1915 r. armia carska pustoszyła Kongresówkę, by zostawić „spaloną ziemię”) znów spaliła Armia Czerwona w 1920 r. Straty związane z walkami w latach 1914-21 objęły 80 proc. terenu II RP. niczego, miała w pogardzie śmierć i w największym niebezpieczeństwie potra- fiła opatrywać rannych. Wołoszyńska miała mniej szczęścia na froncie. Najpierw trapiły ją odmrożenia, potem tyfus, a wreszcie czerwonka. Zosta- ła odesłana do szpitala, gdzie jej płeć została rozpoznana – zrobiła sensację jako „niewia- sta w spodniach” i „dziewczyna żołnierz”. Wróciław czasienajbardziejzaciętychwalk i już jako sanitariuszka zbierała z pola ran- nych i zabitych. W pamiętniku zapisała: „Sta. Kepisz, to jest Daszkiewiczówna, mój były bezpo- średni komendant – dostaje się do niewoli. W czasie nocnego ataku na nasze pozycje zabrakło chłopcom amunicji. Kepisz bie- gnie więc do łączących na lewo Niemców, bierze od nich skrzynkę z amunicją (nor- malnie taką skrzynkę nosiło dwóch ludzi) i wśród ognia rozdaje żołnierzom. Podczas dalszej walki Kepisz wraz z paru legionista- midostajesiędoniewoli,chłopcyjednakod- bijająichnatychmiast.Tegosamegodniapo południu Kepisz wyszła na przedpole, aby opatrzyć rannego, i wraz z nim zostaje za- garnięta przez Moskali. Podczas tych walk z nas trzech kobiet znajdujących się w bata- lionie ja tylko ocalałam”. Władze rosyjskie zaliczyły „Stanisława Kepisza”doaustriackichsanitariuszeki wy- mieniły na sanitariuszki rosyjskie, przeby- wające w niewoli austro-węgierskiej. Krót- ko przystrzyżona Daszkiewiczówna znów podążyła na front, znów jako mężczyzna. Chodziłypogłoski,żetokobieta:„Wcalenie wyglądajakbaba”.„Baba?Tutaj?”.„Wszyscy wiedzą – wódki nie pije, nie namówisz go, Od lewej: Wanda Gertz i Leopoldyna Stawecka DOMENAPUBLICZNA SERAFITKI.PL
tygodnik powszechny 32 | 10 sierpnia 2014 Wojna i pamięć Jak narody pamiętają o I wojnie światowej? O tym mówią „Tygodnikowi Powszechnemu” historycy z różnych krajów Europy. NIEMCY: Wieczne spory o winę ALAN POSENER Od 1945 r. pamięć o I wojnie światowej pozostaje w Niemczech w cieniu rozliczeń z II wojną. Aż do lat 60. XX w. zadowalano się stwierdzeniem, że wszystkie mocarstwa Europy niejako „ześlizgnęły się” w tamtą wojnę. Pokolenie historyków urodzonych przed okresem III Rzeszy odrzucało tezę, że Niemcy ponoszą szczególną winę za jej wybuch; w takiej interpretacji pokój wersalski jawił się jako faktyczne nie- szczęście, faktyczna niesprawiedliwość i faktyczna przyczyna kariery Hitlera. Rzecz jasna, taka polityka historyczna służyła głównie moralnemu rozgrzeszeniu Niemców w kontekście narodowego socjalizmu. Owa wygodna sytuacja skończyła się w 1962 r. za sprawą historyka Fritza Fischera i jego książki „Griff nach der Weltmacht” (Niemcy chcą być światowym mocarstwem). Fischer analizował zwłaszcza wojenne cele Cesarstwa Niemiec- kiego i uznał, że są zdumiewające paralele między nimi a późniejszymi celami Hitlera. Dotyczyło to z jednej strony nadziei, że uda się wyeliminować Francję i zneutralizować Anglię, a z drugiej – planów utworzenia na Wschodzie wielkiego obszaru pod kontrolą Niemiec. Fischer twierdził, że naziści nie byli „wypadkiem przy pracy” w niemiec- kiej historii. O jego tezach gwałtownie dyskutowano i koniec końców większość historyków urodzonych w okolicy 1945 i po 1945 r. zgodziła się z nimi. Jeśli chodzi o oficjalną politykę histo- ryczną Niemiec, to w kontekście I wojny jest ona dość powściągliwa. Nie odczuwa się specjalnej konieczności, by okazywać publicznie podobną skruchę, jaka od czasu warszawskiego gestu kanclerza Brandta charakteryzuje stosunek niemieckich rządów do II wojny światowej. Ale, w obliczu debaty wokół tez Fischera, widać pewną obawę przed takim czczeniem niemieckich „bohaterów” z lat 1914-18, które było oczywiste jeszcze przed 1933 r., w demokratycznej Republice Weimarskiej. Zresztą w ogóle takie pojęcia jak „boha- terstwo” czy „śmierć za ojczyznę” stały się w Niemczech podejrzane po tym, jak nadużyli ich naziści – choć każde miasto niemieckie i każda wieś mają co najmniej jeden pomnik upamiętniający poległych w I wojnie, utrzymany w konwencji boha- tersko-patetycznej. W tej sytuacji pomocą dla polityków staje się stwierdzenie, że „odwieczny wróg”, Francja, dziś stał się najbliższym partnerem w Unii. „Legenda założycielska” UE głosi, W maju 1915 r. wojska austro-węgierskie i niemieckie (w tym pułki z Wielkopolski) przełamały front rosyjski pod Gorlicami. Powyżej: żołnierz niemiecki i sanitariuszka – rekonstrukcja bitwy gorlickiej, 2012 r. DARIUSZZAROD/EASTNEWS
16 tygodnik powszechny 32 | 10 sierpnia 2014 AUSTRIA: Ambiwalencja polityczna STEPHAN LÖWENSTEIN Na setną rocznicę 28 lipca 1914 r. – gdy Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii – w wiedeńskim Muzeum Leopoldów wy- stawiono oryginał apelu Franciszka Józefa „An meine Völker” („Do moich ludów”), w którym cesarz pisał: „W tej poważnej godzinie mam pełną świadomość całej doniosłości Mojego postanowienia i Mojej odpowiedzialności przed Wszechmocnym. Wszystko zbadałem i wszystko rozważy- łem. Ze spokojnem sumieniem wstępuję na drogę, którą Mi wskazuje obowiązek” [przekład za „Gazetą Lwowską”, dodatek nadzwyczajny z 29 lipca 1914 r. – red.]. Wcześniej podobną wystawę otwarto w Bibliotece Narodowej, a na Schallaburgu – renesansowym zamku, godzinę jazdy od Wiednia, będącym ważnym centrum kul- turalnym – otwarto wystawę naukową; na nią wskazywał rzecznik rządu. Wreszcie, prezydent Heinz Fischer otworzył wystawę w Bad Ischl: kurorcie, gdzie Franz Joseph zawsze spędzał lato, także w 1914 r. To najważniejsze ostatnio aktywności państwa austriackiego, związane z I wojną światową. Wcześniej, w czerwcu, prezydent był na koncercie wiedeńskich filharmoników w Sarajewie. A jeszcze wcześniej miała miejsce oficjalna uroczy- stość państwowa, w której udział wzięli prezydent i kanclerz Werner Faymann. Co ciekawe, pamięć o wybuchu wojny i zamordowaniu następcy tronu oraz jego żony połączono tu ze wspomnieniem Berthy von Suttner, znanej wtedy pacyfist- ki, zmarłej w Wiedniu akurat na tydzień przed zabójstwem w Sarajewie. Wszystko to pokazuje, moim zdaniem, w jak bardzo zdystansowany sposób oficjalna Austria traktuje dziś wydarzenia sprzed stu lat. Próbuje się tu pokazać, że obecna Republika nie ma nic wspólnego z ówczesnymi decyzjami. Przypuszczam, że ma to związek z polityczną ambiwalencją, jaka dla Wiednia wiąże się z I wojną światową: z jednej strony klęska starej Austrii i koniec imperium, z drugiej narodziny Republiki. Bo w Austrii recepcja wydarzeń z lat 1914-18 została poniekąd przysłonięta przez to, co stało się po 1918 r.: koniec monarchii, narzucone traktaty pokojowe, a także zakaz przyłączenia się do Niemiec. Jego skutkiem był głęboki i długotrwały podział w austriackim spo- łeczeństwie. Była to też jedna z przyczyn niemal wojny domowej w Austrii w 1934 r. W tym sensie rok 1934 jest dziś w Austrii datą „polityczną”. Rok 1914 – nie. Ale na prowincji ów dystans do wydarzeń sprzed stu lat jest mniejszy niż w Wiedniu. Np. w landzie Tyrol udostępniono w internecie – z inicjatywy landowego muzeum – „Ehrenbuch”: elek- troniczną „Księgę Honorową” z danymi 24 tys. Tyrolczyków, którzy wtedy zginęli. Tyrolska inicjatywa jest wyjątkiem, w innych landach tego nie było. Choć na poziomie komunalnym powszechne jest wracanie do I wojny: w lokalnych muzeach otwierane są wystawy z pamiętnikami czy listami, jakie z frontu przysyłali miesz- kańcy danej miejscowości. I, rzecz jasna, telewizja oraz gazety pełne są materiałów rocznicowych.ņ PRZEŁ. WP STEPHAN LÖWENSTEIN jest dziennikarzem i historykiem, korespondentem dziennika „Frankfurter Allgemeine Zeitung” w Wiedniu. Autor pracy o oblężeniu Wiednia w 1683 r. w świetle ówczesnych gazet. WĘGRY: Narodowa katastrofa KRISZTIÁN UNGVÁRY Na Węgrzech pamięć o I wojnie światowej jest zdominowana przez wspomnienie jej skutków dla ówczesnego Królestwa Węgier – traktatu pokojowego z Trianon. To rozłożenie akcentów trochę przypomi- na sytuację w Rosji, gdzie dominującą rolę odgrywa nie I wojna światowa, lecz wyda- rzenia późniejsze: przewrót bolszewicki, wojna domowa i komunizm przesłaniają katastrofę, jaką dla państwa carów była tamta wojna. W przypadku Węgier taką rolę odgrywa rozkawałkowanie kraju na mocy traktatu pokojowego: ok. 3,5 mln etnicznych Węgrów stało się wtedy nagle mieszkań- cami innych państw, obywatelami drugiej kategorii. Dlatego I wojna nie znajduje takiej recepcji w polityce historycznej ani w pamięci zbiorowej społeczeństwa, jak we Francji czy Wielkiej Brytanii. Można też powiedzieć, że pamięć węgierska jest tu diametralnie odmienna od pamięci Serbów, dla których była to wojna koniec końców zwycięska. że to nacjonalizm zawiódł Europę ku przepaści, a przezwyciężenie nacjonali- zmu to największy sukces UE. Przy czym I wojna zostaje tu zredukowana do frontu zachodniego: Verdun, Somma. W zapo- mnienie popada front wschodni, jak też fakt, że dopiero po I wojnie światowej narody Europy Wschodniej mogły utworzyć własne państwa, na ruinach monarchii niemieckiej, rosyjskiej i austro- -węgierskiej. Trzeba odnotować, że przed setną rocznicą niektórzy młodsi historycy z Niemiec, jak Thomas Weber, próbowali kwestionować ów konsens obowiązujący od czasów Fischera. Odwagi dodała im słynna książka „Lunatycy” Christophera Clarka, która stała się w Niemczech bestsellerem. Clark kwestionuje tezy Fischera i zdaje się wracać do poglądu, że Europa „ześlizgnęła się” w wojnę, a Niemcy nie ponoszą szczególnej winy. Książka Clarka jest też interpretowana jako obrona idei państwa narodowego. To nie nacjonalizmy doprowadziły do I wojny światowej, lecz błędne decyzje polityków – twierdzą zwolennicy Clarka – i także dlatego błędem jest postrzeganie Unii jako wyjścia z problemu, którego nie było. A Niemcy nie są szczególnie odpowiedzialne za sukces europejskiej integracji. Tymczasem ten ostatni pogląd przynajmniej częściowo wywodzi się z oceny, że Niemcy ponoszą szczególną odpowiedzialność za załamanie europej- skiego porządku sprzed 1914 r. Być może wolno postawić więc tezę, że poglądy Clarka i Webera pasują tej co bardziej eurosceptycznej części niemieckiej opinii publicznej. Jednak ta dyskusja interesuje tylko ekspertów, względnie klasę polityczną i część świata mediów. Dla ogromnej masy niemieckiego społeczeństwa I wojna światowa – wojna ich pra- albo prapradziadków – jest tak odległa, że nawet organizowane współcześnie liczne wystawy, książki, programy czy dyskusje nie mogą zmienić tego powszechnego braku zainteresowania. Zresztą także II wojna światowa znika dziś powoli we mgle historii. I nawet jeśli próbuje się teraz przywołać I wojnę światową jako nieoczekiwanie aktualną, pozostaje w tej mgle.ņ Przeł. WP ALAN POSENER jest komentatorem niemieckiej grupy medialnej „Die Welt”, zajmuje się kulturą i historią. Pochodzi z rodziny niemiecko- -brytyjsko-żydowsko-szkockiej. Autor książek, m.in. biografii J.F. Kennedy’ego, F.D. Roosevelta i W. Szekspira.
17 tygodnik powszechny 32 | 10 sierpnia 2014 WOJNA NASZYCH PRADZIADKÓW Węgierska historiografia ocenia I wojnę światową jednoznacznie: jako narodową katastrofę. Mniej istotna jest tu kwestia, czy była to wojna napastnicza, czy też obronna; jej przyczyny były zbyt złożone, aby można ją było klasyfikować w takich kategoriach. Przecież Serbia ze swoją polityką ponosi w oczywisty sposób współodpowiedzialność za jej wybuch. Z kolei mocarstwa, ogłaszając swoje mobilizacje, doprowadziły się nawzajem do sytuacji bez wyjścia. Wtedy, w 1914 r., premier Węgier István Tisza [będąc w unii z Austrią, Węgry miały własny rząd – red.] z jednej strony odrzucał początkowo w dyskusjach w gabinecie opcję, aby Budapeszt przy- łączył się do wojny. Węgierscy politycy nie byli podżegaczami wojennymi. Ale, z drugiej strony, gdy doszło do mobiliza- cji i wypowiedzenia wojny Serbii, robili wszystko, czego Wiedeń oczekiwał. A jeśli idzie o pamięć rodzinną, to sam na wiele sposobów jestem związany z tą wojną. Mój pradziadek cudem przeżył rosyjski atak 18 sierpnia 1914 r. w rejonie Horodok-Sataniv [wtedy Galicja wschodnia, dziś obwód chmielnicki na Ukrainie; tego dnia w bitwie granicz- nej armia carska niemal unicestwiła węgierską 5. Dywizję Kawalerii – red.]. Jego brat został rozstrzelany przez czeskich legionistów w 1919 r. Inni krewni walczyli nad Isonzo, w Tyrolu i Galicji. W naszej rodzinie sporo o tym opowiadano, a dziś u mnie na ścianie wiszą zdjęcia tych moich bliskich. ņ PRZEŁ. WP KRISZTIÁN UNGVÁRY jest węgierskim historykiem, specjalizuje się w dziejach politycznych i militarnych XX-wiecznych Węgier. Autor książek, m.in. o oblężeniu Budapesztu w 1944-45 r. i zajęciu Węgier przez Armię Czerwoną w 1945 r. ROSJA: Nowa narracja IWAN PRIEOBRAŻENSKI Dla Rosjan I wojna światowa nie odgrywa specjalnej roli, nie ma nawet poczucia, że Rosja przegrała tę wojnę. Traktowana jest ona raczej jako część większej całości: zlewa się z rewolucją bolszewicką i wojną domową, jest postrzegana jako jeden z etapów w sekwencji wydarzeń. Co tu dużo mówić – pierwszy pomnik dla rosyjskich żołnierzy, którzy zginęli na frontach I wojny światowej, powstał w Rosji dopiero teraz – z okazji setnej jej rocznicy. Myśląc o I wojnie światowej, Rosjanie być może będą w stanie przywołać dwa symbole: ofensywę Brusiłowa z 1916 r. i pokój brzeski z Niemcami w 1918 r. [kończył on wojnę na froncie wschodnim – red.]. Poza tym funkcjonuje kilka obiegowych opinii, np. przeświadczenie, że ofiarność rosyjskiego żołnierza uratowała Francuzów. Istotny jest też mit o mieszaniu się obcych sił w rosyjskie sprawy. Ta narracja, która pojawiła się w latach pierestrojki, stała się w społe- czeństwie dominująca – władze lubią podkreślać, że Trocki i Lenin byli na nie- mieckich usługach, a reszta bolszewików wypełniała ich rozkazy. Kreml stara się w ten sposób porównywać rewolucję bol- szewicką do „kolorowych rewolucji” na obszarze posowieckim, zwracając uwagę właśnie na aspekt zakulisowego oddzia- ływania obcych imperiów. Wszystkie te przewroty Moskwa krytykuje, mówiąc: „My już mieliśmy swoje przewroty, teraz najważniejsza jest dla nas stabilność i bezpieczeństwo”. Kreml uważa się za spadkobiercę Imperium Rosyjskiego i Związku Sowieckiego, ale tego stworzo- nego przez Stalina – a od bolszewików i Rządu Tymczasowego, który rządził przed nimi, zaraz po obaleniu caratu, się odcina. Kreml stara się więc przywrócić Rosjanom pamięć o wojnie prowadzonej przez carat i zbudować wokół tego własną narrację, mówiącą o potrzebie silnego państwa i silnej władzy. Wielu ro- syjskich polityków uważa, że Imperium Rosyjskie zostało wtedy zmuszone do wzięcia udziału w wojnie [w rzeczywi- stości car zdecydował, iż musi pomóc braciom Serbom – red.], że armia była źle przygotowana, a car Mikołaj II był niezłym władcą w czasach pokoju, lecz zawiódł w trudniejszych momentach. Zwykli Rosjanie zaś wciąż nie pamiętają o I wojnie światowej. Jest ewentualnie pamięć rodzinna: o przodkach, którzy brali w niej udział. Większość Rosjan nie potrafiłaby nawet podać dat granicznych tej wojny – w przeciwieństwie do dat Wielkiej Wojny Ojczyźnianej 1941-45. ņ PRZEŁ. ZR IWAN PRIEOBRAŻENSKI jest rosyjskim politologiem i publicystą, koordynatorem projektu Moskiewski Klub Polityczny. Pracował w Centrum Technologii Politycznych, piśmie „Profil” i dzienniku „Wedomosti”. BAŁKANY: Ile narodów, tyle wersji EDIN RADUŠIĆ I wojna światowa przypieczętowała na Bałkanach upadek imperium osmańskiego, które przez poprzednie cztery stulecia dominowało nad regionem, oraz umożliwiła powstanie w 1918 r. Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców. To wspólne państwo Słowian południowych, od 1929 r. zwane Jugosławią, istniało aż do początku lat 90. XX w. Przed 1989 r., w czasie rządów Josipa Broza-Tity, to właśnie jego utworzenie przedstawiano jako główny pozytywny efekt I wojny światowej. Działo się tak, mimo że już interpretacje dotyczące np. postaci Gawriła Principa, zamachowca z Sarajewa, różniły Boszniaków i Serbów. O ile o II wojnie światowej komunistyczna propaganda wspominała głównie przez pryzmat zwycięstwa nad faszyzmem, to „wartością” I wojny miała być walka z impe- rializmami: osmańskim i austro-węgierskim. Taka interpretacja historii akcentowała głównie pozytywną rolę Serbów: nazwiskami ich dowódców – np. Stepy Stepanovicia czy Radomira Putnika, który w 1914 r. zwyciężył armię austro-węgierską w bitwie nad Kolubarą – nazywano ulice w całym kraju. Władzy nie przeszkadzało nawet to, że niektórzy nacjonalistyczni bohaterowie odpowiadali za represje wobec bośniackich Muzułmanów, których uważali za część obcego, otomańskiego systemu władzy, istniejącego tu przed I wojną światową (a których od lat 70. XX w. uważano za pełno- prawny naród jugosłowiański). Tendencja do utożsamiania interesów serbskich z interesami całej Jugosławii – zrodzona jeszcze za czasów serbskiej dynastii Karadziordzieviciów – znalazła tragiczny finał w czasie wojen bałkańskich, które wybuchły w 1991 r. Dopiero od niedawna historycy zastanawiają się np. nad pozytywnym wymiarem władzy austro-węgierskiej, sto- sunkowo liberalnej dla mieszkańców Bośni, Chorwacji czy Wojwodiny – i wskazują, że w 1918 r. została ona na Bałkanach zastąpiona przez rządy dużo bardziej opresyjne: oficjalnie jugosłowiańskie, a w rzeczywistości serbskie. ņ PRZEŁ. MŻ EDIN RADUŠIĆ jest bośniackim historykiem, wykładowcą Uniwersytetu w Sarajewie, autorem podręczników. Zajmuje się dziejami Bałkanów w XIX i XX w. Przewodniczący stowarzyszenia Euroclio-HIP, zajmującego się promowaniem nauczania historii w szkołach Bośni.
18 tygodnik powszechny 32 | 10 sierpnia 2014 FRANCJA: Od rodzin po komiksy NICOLAS BEAUPRÉ Pamięć o Wielkiej Wojnie jest we Francji przekazywana z jednej strony w rodzinach. Niemal w każdym domu są związane z nią pamiątki, dokumenty – i wszystkie niosą ogrom emocji. Bo też wojna dotknęła wtedy bodaj wszystkie francuskie rodziny: zginęło w niej 1,4 mln żołnierzy, a kilka milionów zostało rannych. Z drugiej zaś strony, prócz rodzinno-społecznego „kanału” pamięci, jest też pamięć zinstytucjonalizowana przez państwo. Jej najbardziej widomym przejawem jest święto narodowe w rocznicę rozejmu 11 listopada, które wprowadzono już w 1922 r. Niemniej, od stulecia francuska pamięć o 1914-18 jest głównie pamięcią żałobną: częściej wspominamy poległych niż zwy- cięstwo. I mimo okropności lat 1939-45, trauma Wielkiej Wojny pozostaje żywa, choć z czasem przybiera nowe formy. I tak, od końca lat 80. pamięć o niej na nowo odżyła, co zbiegło się z odchodzeniem ostatnich weteranów. Tak więc we Francji setna rocznica wieńczy zainteresowanie Wielką Wojną, a nie jak np. w Niemczech „odkrywa” ją na nowo. Poza tym, pamięć o niej na ogół jednoczy, a nie dzieli Francuzów. Co nie znaczy, że wygasły spory, także poli- tyczne, dotyczące wydarzeń sprzed stu lat. W latach 90. niektóre środowiska, zwłaszcza lewicowe i pacyfistyczne, domagały się zbiorowej rehabilitacji żołnierzy francuskich, których rozstrzelano wtedy pod zarzutem dezercji i buntu. Dotąd nie doszło do takiej zbiorowej rehabilitacji. W tym roku w tradycyjnej defiladzie w Paryżu 14 lipca wzięli udział przedstawicie- le ok. 80 krajów, które brały udział w Wielkiej Wojnie. Skrajnie prawicowy Front Narodowy protestował, że na paradę zaproszono też żołnierzy algierskich – choć tysiące Algier- czyków walczyło wtedy po stronie Francji. Nie jest to zaskakujące, wielu działaczy Frontu czuje nostalgię za francuską Algierią. Ale ta polemika spaliła na panewce, bo poza skrajnymi środowiskami nikt jej nie podjął. To, co jest dla Francji szczególne, to nie- zliczona liczba miejsc pamięci i pomników przypominających o Wielkiej Wojnie. Bo przecież przez Francję przebiegała wówczas główna linia frontu. Odróżnia to nasz kraj od Anglii czy Niemiec. Drugą rzeczą specyficzną dla francuskiego postrzegania 14/18 jest to, co można nazwać pamięcią kulturową. Od ponad dwóch dekad pojawia się na ten temat mnóstwo filmów, książek, nawet komiksów (we Francji pozycja komiksu jako formy literackiej jest wyższa niż zwykle w Europie). Ogromną popularnością cieszą się właśnie komiksy dla dorosłych o Wielkiej Wojnie. ņ PRZEŁ. SŁ NICOLAS BEAUPRÉ jest historykiem z Uniwersytetu Blaise Pascal w Clermont-Ferrand, znawcą I wojny światowej. Autor wielu książek, m.in. „Pisać na wojnie, pisać o wojnie. Francja–Niemcy 1914-20”. WIELKA BRYTANIA: Wiek utracony PETER CADDICK-ADAMS Rocznica I wojny ma olbrzymie znaczenie dla Wielkiej Brytanii. Lata 1914-18 są postrzegane jako „wielkie wrota”, które zamknęły się dla Brytanii za wszystkim, co wydarzyło się wcześniej. O ile więc dla większości Europy to okres 1939-45 rzuca wielki cień, o tyle dla nas cień lat 1914-18 jest większy: to „cień Sommy” [w 1916 r. w ofensywie nad Sommą codziennie ginęły tysiące Brytyjczyków – red.]. Przed 1914 r. Wielka Brytania cieszyła się dobrobytem, niezmąco- nym przez żadną większą wojnę. Ostatnią wielką europejską bitwę wojska brytyjskie stoczyły z Napo- leonem w 1815 r. pod Waterloo. A w efekcie I wojny światowej Bry- tyjczycy stracili więcej niż na skutek drugiej, i to w czterech sferach: życia codziennego, ekonomii, pozycji mię- dzynarodowej i polityki wewnętrznej. Choć w 1918 r. Wielka Brytania była po zwycięskiej stronie, dla niej koszt zwycięstwa był olbrzymi: zginęło niemal dwukrotnie więcej Brytyj- czyków niż potem w czasie II wojny W tym roku tradycyjne francuskie obchody 14 lipca poświęcone były 100. rocznicy wybuchu I wojny światowej. SIPA/EASTNEWS
19 tygodnik powszechny 32 | 10 sierpnia 2014 WOJNA NASZYCH PRADZIADKÓW światowej. W prawie każdej rodzinie ktoś był ranny lub poległ – tego nie było przedtem ani potem. Także koszty finansowe były ogromne. Po raz pierwszy Wielka Brytania prowadziła wojnę totalną, kierując na wysiłek zbrojny wszystkie zasoby, co doprowadziło niemal do bankructwa kraju. W efekcie wpływy Imperium Brytyjskiego się skurczyły. Wojna stworzyła też świadomość narodową Kanadyjczyków, Australijczyków i Nowoze- landczyków, którzy walczyli pod własnym dowództwem i oczekiwali potem pełnej niepodległości (i ją dostali). Wreszcie, wojna zniszczyła dawny porządek społeczny, klasy niższe przestały automatycznie szanować klasy wyższe. Wielu mężczyzn z „nizin” dowodziło; byli odznaczani, awansowali (w 1918 r. aż 50 proc. brytyjskich oficerów pochodziło z „nizin” społecznych). Władzę zaczęto postrzegać jako płynącą ze zdolności i kompetencji, a nie pochodzenia. Nadto wiele kobiet zastąpiło wysłanych na front mężczyzn, zdobyło szacunek i utrzymało się na tych posadach również po wojnie. Z wielu zatem powodów Wielka Brytania już nigdy nie odzyskała pewności siebie – jako naród i imperium. Setna rocznica wybuchu I wojny będzie więc spojrzeniem wstecz nie tylko na ofiary z lat 1914-18, lecz także na utracony Wiek Imperialny, z całym jego dobrobytem i rozwojem. ņ PRZEŁ. PB PETER CADDICK-ADAMS jest brytyjskim wojskowym i historykiem, analitykiem NATO. Doradca rządu, wykłada na Akademii Obrony Zjednoczonego Królestwa. Autor książki „Monte Cassino. Piekło dziesięciu armii”. UKRAINA: Skradziona wojna WOŁODYMYR WIATROWYCZ I wojna światowa była ważna w historii Ukrainy: brały w niej udział miliony Ukraińców, a nasze ziemie stały się jednym z głównych teatrów walk. Przyśpieszyła ona też proces jednoczenia się ukraińskiego narodu – choć, nie mając własnego państwa, walczyliśmy przeciw sobie w różnych armiach: austro-węgierskiej i rosyjskiej – oraz podniosła świadomość polityczną Ukraińców i zintensyfikowała tworzenie się ruchu narodowowyzwoleńczego. Ważnym w tym kontekście wydarzeniem było powołanie w 1914 r. pierwszej ukraińskiej jednostki zbrojnej: Ukraińskich Strzelców Siczowych przy armii Austro-Węgier. Istotnym dla Ukrainy był też fakt, że w rezultacie tej wojny wiedeńskie i piotro- grodzkie imperia się rozpadły, a przed nami zarysowała się szansa na stworzenie własnej państwowości. I rzeczywiście, ogłoszono powstanie Ukraińskiej Republiki Ludowej oraz Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej, które wkrótce się zjednoczyły. Ale nie były one w stanie oprzeć się naporowi bolszewików, którzy w latach 1920-21 zdławili ukraińskie państwo. Niemniej nawet ten krótki okres niepodległości odegrał dużą rolę dla Ukraińców. Jednak ukraińskie społeczeństwo niewiele wie dziś o I wojnie światowej, nie budzi też ona szczególnego zainteresowania naukowców czy artystów. Dlatego powie- działbym, że I wojna to dla Ukraińców „wojna skradziona” – w tym sensie, że sowiecka propaganda zepchnęła ją w cień. W ZSRR nie mówiło się o niej wiele, była w cieniu rewolucji bolszewickiej i Wielkiej Wojny Ojczyźnianej – wojnę z lat 1914-18 uważano za imperialistyczną, kolejną za bo- haterską. I choć po 1991 r. zaczęto bardziej uwypuklać uczestnictwo Ukraińców w I wojnie światowej, wciąż jest ona nie- porównywalnie mniej obecna w zbiorowej świadomości niż II wojna. To odróżnia Ukrainę od Europy Zachodniej, gdzie w nie- których krajach I wojna uważana jest nawet za istotniejszą. Recepcja 14/18 jest też na Ukrainie różna w zależności od regionu – różnica wynika z tego, do jakiego państwa region wówczas należał. W dawnej Galicji wojna ta wciąż wzbudza patriotyczne uczucia – inaczej niż na wschodzie, należącym wtedy do Rosji. ņ PRZEŁ. ZR WOŁODYMYR WIATROWYCZ jest od lutego 2014 r. szefem Ukraińskiego Instytutu Pamięci Narodowej. Wcześniej, za rządów prezydenta Juszczenki, był szefem Archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. CZECHY: Ferdynandomania? JAN ADAMEC Rezultatem I wojny światowej – bez względu na to, jak przerażającej i krwawej – była niepodległa Czechosłowacja: spełnione marzenie. Pierwszy czechosło- wacki prezydent Tomáš Masaryk opisywał tę wojnę jako kolosalne zmagania między siłami postępowymi i demokratycznymi a reakcyjnymi i teokratycznymi, podczas których Czesi i Słowacy stanęli po słusznej stronie historii. Gdy powstała Czechosłowacja, gloryfi- kowano nie żołnierzy umierających dla imperium Habsburgów w walce z Rosją, Serbią czy Włochami, ale byłych jeńców, którzy w Rosji i Francji sformowali Legiony Czechosłowackie i po 1918 r. stali się kamieniem węgielnym nowej armii czecho- słowackiej. Choć więc dla wielu Czechów walczących w szeregach armii Habsburgów wojna była przegrana, to czeski naród był zwycięzcą. Ta oficjalna i dominująca narra- cja z lat 1918-38 została potem uzupełniona wersją komunistyczną, która podkreślała kapitalistyczne i imperialne siły stojące za konfliktem. Rewolucję październikową z 1917 r., jako inny „efekt uboczny” Wiel- kiej Wojny, wskazywano jako wydarzenie najważniejsze. Taka narracja dominowała w latach 1948-89. Po upadku komunizmu nastąpił renesans poglądu Masaryka, ale przyjęto także rozpo- wszechnioną w Europie opinię, że I wojna była olbrzymią tragedią dla kontynentu. A dziś setna rocznica zamachu w Sarajewie i wybuchu wojny była szeroko relacjonowa- na przez czeskie media. Otwierano wysta- wy, w telewizji pokazano serial o Wielkiej Wojnie. Częściowo wynika to z faktu bliskich związków zabitego w Sarajewie arcyksięcia z Czechami jako krajem (choć nie z Czechami jako obywatelami): zamek Konopiště koło Pragi był jego rezydencją. Niektórzy komentatorzy krytykowali nawet obchody jak zbyt „austrofilskie”, szerzące „ferdynandomanię” i pokazujące Austro-Węgry z pozytywną nostalgią. I taki szczegół: dyskutowano też rolę kierowcy arcyksięcia, Czecha Leopolda Lojka, który przez pomyłkę wjechał prosto w ręce zama- chowca Gawriła Principa. Wydaje się, że rocznica wzbudza dziś większe zainteresowanie w Czechach niż na Słowacji. Ale dotyczy też Słowaków – nie tylko dlatego, że 400 tys. z nich powołano wtedy do wojska, a prawie 70 tys. zginęło, ale także ze względu na ich rolę w procesie tworzenia Czechosłowacji. Na pewno też rocznica I wojny wzbudziła zainteresowanie osobistymi historiami, opowieściami o przodkach – zebrane relacje są udostępniane np. na portalu Europeana 1914–1918 (europeana1914-1918.eu/sk). ņ PRZEŁ. PB JAN ADAMEC jest czeskim historykiem i politologiem. Prowadzi internetowy magazyn poświęcony „zimnej wojnie” (praguecoldwar.cz), współpracuje z portalem Visegrad Revue (visegradrevue.eu). Wypowiedzi do ankiety zebrali: PATRYCJA BUKALSKA, SZYMON ŁUCYK, WOJCIECH PIĘCIAK, ZBIGNIEW ROKITA I MARCIN ŻYŁA.
20 tygodnik powszechny 32 | 10 sierpnia 2014 Prawda polskich przeżyć Wojna widziana nie z perspektywy wodzów i polityków, lecz zwykłego człowieka: taki jest zamysł serii wydawniczej Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych „Wielka Wojna – codzienność niecodzienności”. B ędzie to zbiór literatury doku- mentu osobistego, którą tworzą pamiętniki, wspomnienia, listy, dzienniki i autobiografie. Choć prawda zdarzeń ustępuje w nich miejsca prawdzie przeżyć – i na drugi plan przesu- wa to, co jest przedmiotem zainteresowań historyków – nie umniejsza tym wartości przekazu. Przeciwnie: uwypukla war­tość świadectwa jednostki. „Przygotowując do druku przechowywa- ne w archiwach państwowych dokumenty życiaosobistego,powstałew okre­sieI wojny światowej, kierowaliśmy się prze­konaniem, że dopełnieniem pieczołowicie rekonstru- owanej faktografii historycznej musi być prawda o człowieku wiel­kiej apokalipsy, o ludzkim losie, o ocalonych przed unice­ stwieniem świadectwach przeżyć tych, któ- rzy, niezależnie od swojej woli lub w zgo- dziez nią,zostaliporwaniprzezwirzdarzeń” – czytamyw przedsłowiuRadyNaukowejse- rii w składzie: Jerzy Kochanowski, Grzegorz Leszczyński i Grzegorz Mędykowski. I dalej: „Listy harcerzy do matek, listy żoł- nierzy do dzieci i żon, listy młodziutkich sanitariuszek do rodzin i przyjaciół mówią o czasach Wielkiej Wojny znacznie wię­cej, niż eksponowane w muzeach plakaty mo- bilizacyjne, rozkazy wojenne czy raporty z frontu.Historiazwyklezapominao losach tych, którzy pozostawali w domach – we dworach,w miastach,w ubogichchałupach wiejskich, o tych, którzy nie kierowali woj- nami, lecz opatry­wali rannych lub nosili li- sty i rozkazy. Historia zapomina o matkach żołnierzyi ichżonach,o kobietachprzerażo- nych nagłością zdarzeń, zatroskanych o byt codzienny, zdrowie i życie bliskich, o spra- wy wielkie: naród, ojczyznę, wolność”. Hrabina patrzy na wojnę SerięotwieradziennikLudwikiOstrowskiej herbu Korab. Miejsce, gdzie leżał zarządza- ny przez nią dwór w Maluszynie – na po- łudniu Królestwa Polskiego, niemal na sty- ku trzech zaborów – wciąż nawiedzały cią- gnące wojska. Zapiski dotyczące wojenne- go wrzenia – odgłosów walk i śladów „spo- tkań” wrogich wojsk, zbliżającej się lub od- dalającejliniifrontu–przeplatająsięzezda- rzeniami, które dziś można uznać za błahe, jak wizyty sąsiadów czy przygotowania do godnego przyjęcia oficerów, którzy mieli stacjonować we dworze. Z czasem głód staje się nieunikniony, wszystkiego brakuje. Hrabina notuje, że na święta brakło alkoholu. „Poczęstunku wód- ką nie było, ani wina dla służących; mój za- pas wina kaukaskiego rozdał sztab żołnie- rzom na gwiazdkę”. Innego dnia szkicuje działania Czerwonego Krzyża: spieszące na ratunek rannym wozy stanęły we dworze i... zniszczyły murawę. „Wypieszczone Jasia trawniki zjeżdżone zupełnie”. Ale Ostrowska jest też zatroskana spra- wami najwyższej wagi. Gnębi ją brak zgody narodowej, swary polityków, którzy toczą wła­sną wojnę, jakby nie było jej dosyć wo- kół. Niepokoi ją brak prasy (wówczas jedy- neźródłoinformacji).Lękasięo dziecizosta- wione w domach przez mężczyzn powoła- nych do wojska – o nie Ostrowska troszczy się, zabiega o jedzenie, opał, dobry los. Nie jest to łatwe: „Węgla nigdzie po miastach, drzewa mało, a i to nie ma czym z lasu spro- wadzić”, bo wojsko skonfiskowało konie. ZEZBIORÓWARCHIWUMPAŃSTWOWEGOWŁODZI Hrabina Ludwika Ostrowska
Wojna naszych pradziadków .
Wojna naszych pradziadków .
Wojna naszych pradziadków .

Recommended

oblicza PRL lata50
oblicza PRL lata50oblicza PRL lata50
oblicza PRL lata50DawidRosol
 
Miasto 39. Narodziny i obrona Starachowic-Wierzbnika
Miasto 39. Narodziny i obrona Starachowic-WierzbnikaMiasto 39. Narodziny i obrona Starachowic-Wierzbnika
Miasto 39. Narodziny i obrona Starachowic-WierzbnikaNatalia Julia Nowak
 
Karolina Pankros - Zbrodnia Katyńska
Karolina Pankros - Zbrodnia KatyńskaKarolina Pankros - Zbrodnia Katyńska
Karolina Pankros - Zbrodnia KatyńskaZespół Szkół w Targowej Górce
 
Polska – Węgry
Polska – WęgryPolska – Węgry
Polska – Węgryslaweknowak
 
Radosław Jagieła, Mateusz Wojciechowski, Michał Fabian - Zbrodnia Katyńska
Radosław Jagieła, Mateusz Wojciechowski, Michał Fabian - Zbrodnia KatyńskaRadosław Jagieła, Mateusz Wojciechowski, Michał Fabian - Zbrodnia Katyńska
Radosław Jagieła, Mateusz Wojciechowski, Michał Fabian - Zbrodnia KatyńskaZespół Szkół w Targowej Górce
 
Fragmenty książki 1945. Koniec i początek. Ziemia żarska w okresie tużpowojen...
Fragmenty książki 1945. Koniec i początek. Ziemia żarska w okresie tużpowojen...Fragmenty książki 1945. Koniec i początek. Ziemia żarska w okresie tużpowojen...
Fragmenty książki 1945. Koniec i początek. Ziemia żarska w okresie tużpowojen...RafaSzymczak6
 
Adam Owczarzak - Zbrodnia Katyńska
Adam Owczarzak - Zbrodnia KatyńskaAdam Owczarzak - Zbrodnia Katyńska
Adam Owczarzak - Zbrodnia KatyńskaZespół Szkół w Targowej Górce
 
Paulina Stanek - Zbrodnia Katyńska
Paulina Stanek - Zbrodnia KatyńskaPaulina Stanek - Zbrodnia Katyńska
Paulina Stanek - Zbrodnia KatyńskaZespół Szkół w Targowej Górce
 

Recommended

oblicza PRL lata50
oblicza PRL lata50oblicza PRL lata50
oblicza PRL lata50DawidRosol
 
Miasto 39. Narodziny i obrona Starachowic-Wierzbnika
Miasto 39. Narodziny i obrona Starachowic-WierzbnikaMiasto 39. Narodziny i obrona Starachowic-Wierzbnika
Miasto 39. Narodziny i obrona Starachowic-WierzbnikaNatalia Julia Nowak
 
Karolina Pankros - Zbrodnia Katyńska
Karolina Pankros - Zbrodnia KatyńskaKarolina Pankros - Zbrodnia Katyńska
Karolina Pankros - Zbrodnia KatyńskaZespół Szkół w Targowej Górce
 
Polska – Węgry
Polska – WęgryPolska – Węgry
Polska – Węgryslaweknowak
 
Radosław Jagieła, Mateusz Wojciechowski, Michał Fabian - Zbrodnia Katyńska
Radosław Jagieła, Mateusz Wojciechowski, Michał Fabian - Zbrodnia KatyńskaRadosław Jagieła, Mateusz Wojciechowski, Michał Fabian - Zbrodnia Katyńska
Radosław Jagieła, Mateusz Wojciechowski, Michał Fabian - Zbrodnia KatyńskaZespół Szkół w Targowej Górce
 
Fragmenty książki 1945. Koniec i początek. Ziemia żarska w okresie tużpowojen...
Fragmenty książki 1945. Koniec i początek. Ziemia żarska w okresie tużpowojen...Fragmenty książki 1945. Koniec i początek. Ziemia żarska w okresie tużpowojen...
Fragmenty książki 1945. Koniec i początek. Ziemia żarska w okresie tużpowojen...RafaSzymczak6
 
Adam Owczarzak - Zbrodnia Katyńska
Adam Owczarzak - Zbrodnia KatyńskaAdam Owczarzak - Zbrodnia Katyńska
Adam Owczarzak - Zbrodnia KatyńskaZespół Szkół w Targowej Górce
 
Paulina Stanek - Zbrodnia Katyńska
Paulina Stanek - Zbrodnia KatyńskaPaulina Stanek - Zbrodnia Katyńska
Paulina Stanek - Zbrodnia KatyńskaZespół Szkół w Targowej Górce
 
oblicza PRL: lata 40.
oblicza PRL: lata 40.oblicza PRL: lata 40.
oblicza PRL: lata 40.DawidRosol
 
oblicza PRL: lata 60.
oblicza PRL: lata 60.oblicza PRL: lata 60.
oblicza PRL: lata 60.DawidRosol
 
Katyń
Katyń Katyń
Katyń gblonska
 
Marta Kapczyńska - Zbrodnia Katyńska
Marta Kapczyńska - Zbrodnia KatyńskaMarta Kapczyńska - Zbrodnia Katyńska
Marta Kapczyńska - Zbrodnia KatyńskaZespół Szkół w Targowej Górce
 
Wojna austriacko-pruska-wojna-austrii-z-prusami-i-wlochami-w-1866-roku
Wojna austriacko-pruska-wojna-austrii-z-prusami-i-wlochami-w-1866-rokuWojna austriacko-pruska-wojna-austrii-z-prusami-i-wlochami-w-1866-roku
Wojna austriacko-pruska-wojna-austrii-z-prusami-i-wlochami-w-1866-rokuKsięgarnia Grzbiet
 
Okres stalinowski w polsce
Okres stalinowski w polsceOkres stalinowski w polsce
Okres stalinowski w polsceJakub Leśniewski
 
Ania Karolewicz
Ania KarolewiczAnia Karolewicz
Ania Karolewiczmarzen
 
Polska mocarstwowa
Polska mocarstwowaPolska mocarstwowa
Polska mocarstwowaKsięgarnia Grzbiet
 
Przyczyny upadku RP
Przyczyny upadku RPPrzyczyny upadku RP
Przyczyny upadku RPJanina Marcelina
 
Katyń
KatyńKatyń
Katyńrakso332
 
Historia najnowsza - Polska w lata 60.
Historia najnowsza - Polska w lata 60.Historia najnowsza - Polska w lata 60.
Historia najnowsza - Polska w lata 60.MaturazWOSu_eu
 
Interpelacja w sprawie oblawy augustowskiej
Interpelacja w sprawie oblawy augustowskiejInterpelacja w sprawie oblawy augustowskiej
Interpelacja w sprawie oblawy augustowskiejsuwalki24.pl
 
Upadek rzeczpospolitej
Upadek rzeczpospolitejUpadek rzeczpospolitej
Upadek rzeczpospolitejpatrycjakokot
 
Prl lata80
Prl lata80Prl lata80
Prl lata80DawidRosol
 
Polska w czasach stalinizmu
Polska w czasach stalinizmuPolska w czasach stalinizmu
Polska w czasach stalinizmuaskrainski
 
Historia najnowsza - Polska w latach 50.
Historia najnowsza - Polska w latach 50.Historia najnowsza - Polska w latach 50.
Historia najnowsza - Polska w latach 50.MaturazWOSu_eu
 
Historia najnowsza - Polska w latach 40.
Historia najnowsza - Polska w latach 40.Historia najnowsza - Polska w latach 40.
Historia najnowsza - Polska w latach 40.MaturazWOSu_eu
 
Grosfeld, Leon. "Czy Anglicy rzeczywiście byli inspiratorami przewrotu majowego?
Grosfeld, Leon. "Czy Anglicy rzeczywiście byli inspiratorami przewrotu majowego?Grosfeld, Leon. "Czy Anglicy rzeczywiście byli inspiratorami przewrotu majowego?
Grosfeld, Leon. "Czy Anglicy rzeczywiście byli inspiratorami przewrotu majowego?Teo Krawczyk
 
Rewolucje w rosji
Rewolucje w rosjiRewolucje w rosji
Rewolucje w rosjiaskrainski
 
Kwestia baltycka-w-xvi-xvii-wieku-tom-1
Kwestia baltycka-w-xvi-xvii-wieku-tom-1Kwestia baltycka-w-xvi-xvii-wieku-tom-1
Kwestia baltycka-w-xvi-xvii-wieku-tom-1Księgarnia Grzbiet
 
Historia polski (1914–1918)
Historia polski (1914–1918)Historia polski (1914–1918)
Historia polski (1914–1918)Teo Krawczyk
 
Voip-телефония.Unified Communications. Биллинг телеком-услуг
Voip-телефония.Unified Communications. Биллинг телеком-услугVoip-телефония.Unified Communications. Биллинг телеком-услуг
Voip-телефония.Unified Communications. Биллинг телеком-услугSoftline
 

More Related Content

What's hot

oblicza PRL: lata 40.
oblicza PRL: lata 40.oblicza PRL: lata 40.
oblicza PRL: lata 40.DawidRosol
 
oblicza PRL: lata 60.
oblicza PRL: lata 60.oblicza PRL: lata 60.
oblicza PRL: lata 60.DawidRosol
 
Wojna austriacko-pruska-wojna-austrii-z-prusami-i-wlochami-w-1866-roku
Wojna austriacko-pruska-wojna-austrii-z-prusami-i-wlochami-w-1866-rokuWojna austriacko-pruska-wojna-austrii-z-prusami-i-wlochami-w-1866-roku
Wojna austriacko-pruska-wojna-austrii-z-prusami-i-wlochami-w-1866-rokuKsięgarnia Grzbiet
 
Ania Karolewicz
Ania KarolewiczAnia Karolewicz
Ania Karolewiczmarzen
 
Historia najnowsza - Polska w lata 60.
Historia najnowsza - Polska w lata 60.Historia najnowsza - Polska w lata 60.
Historia najnowsza - Polska w lata 60.MaturazWOSu_eu
 
Interpelacja w sprawie oblawy augustowskiej
Interpelacja w sprawie oblawy augustowskiejInterpelacja w sprawie oblawy augustowskiej
Interpelacja w sprawie oblawy augustowskiejsuwalki24.pl
 
Upadek rzeczpospolitej
Upadek rzeczpospolitejUpadek rzeczpospolitej
Upadek rzeczpospolitejpatrycjakokot
 
Polska w czasach stalinizmu
Polska w czasach stalinizmuPolska w czasach stalinizmu
Polska w czasach stalinizmuaskrainski
 
Historia najnowsza - Polska w latach 50.
Historia najnowsza - Polska w latach 50.Historia najnowsza - Polska w latach 50.
Historia najnowsza - Polska w latach 50.MaturazWOSu_eu
 
Historia najnowsza - Polska w latach 40.
Historia najnowsza - Polska w latach 40.Historia najnowsza - Polska w latach 40.
Historia najnowsza - Polska w latach 40.MaturazWOSu_eu
 
Grosfeld, Leon. "Czy Anglicy rzeczywiście byli inspiratorami przewrotu majowego?
Grosfeld, Leon. "Czy Anglicy rzeczywiście byli inspiratorami przewrotu majowego?Grosfeld, Leon. "Czy Anglicy rzeczywiście byli inspiratorami przewrotu majowego?
Grosfeld, Leon. "Czy Anglicy rzeczywiście byli inspiratorami przewrotu majowego?Teo Krawczyk
 
Rewolucje w rosji
Rewolucje w rosjiRewolucje w rosji
Rewolucje w rosjiaskrainski
 
Kwestia baltycka-w-xvi-xvii-wieku-tom-1
Kwestia baltycka-w-xvi-xvii-wieku-tom-1Kwestia baltycka-w-xvi-xvii-wieku-tom-1
Kwestia baltycka-w-xvi-xvii-wieku-tom-1Księgarnia Grzbiet
 

What's hot (20)

oblicza PRL: lata 40.
oblicza PRL: lata 40.oblicza PRL: lata 40.
oblicza PRL: lata 40.
 
oblicza PRL: lata 60.
oblicza PRL: lata 60.oblicza PRL: lata 60.
oblicza PRL: lata 60.
 
Katyń
Katyń Katyń
Katyń
 
Marta Kapczyńska - Zbrodnia Katyńska
Marta Kapczyńska - Zbrodnia KatyńskaMarta Kapczyńska - Zbrodnia Katyńska
Marta Kapczyńska - Zbrodnia Katyńska
 
Wojna austriacko-pruska-wojna-austrii-z-prusami-i-wlochami-w-1866-roku
Wojna austriacko-pruska-wojna-austrii-z-prusami-i-wlochami-w-1866-rokuWojna austriacko-pruska-wojna-austrii-z-prusami-i-wlochami-w-1866-roku
Wojna austriacko-pruska-wojna-austrii-z-prusami-i-wlochami-w-1866-roku
 
Okres stalinowski w polsce
Okres stalinowski w polsceOkres stalinowski w polsce
Okres stalinowski w polsce
 
Ania Karolewicz
Ania KarolewiczAnia Karolewicz
Ania Karolewicz
 
Polska mocarstwowa
Polska mocarstwowaPolska mocarstwowa
Polska mocarstwowa
 
Przyczyny upadku RP
Przyczyny upadku RPPrzyczyny upadku RP
Przyczyny upadku RP
 
Katyń
KatyńKatyń
Katyń
 
Historia najnowsza - Polska w lata 60.
Historia najnowsza - Polska w lata 60.Historia najnowsza - Polska w lata 60.
Historia najnowsza - Polska w lata 60.
 
Interpelacja w sprawie oblawy augustowskiej
Interpelacja w sprawie oblawy augustowskiejInterpelacja w sprawie oblawy augustowskiej
Interpelacja w sprawie oblawy augustowskiej
 
Upadek rzeczpospolitej
Upadek rzeczpospolitejUpadek rzeczpospolitej
Upadek rzeczpospolitej
 
Prl lata80
Prl lata80Prl lata80
Prl lata80
 
Polska w czasach stalinizmu
Polska w czasach stalinizmuPolska w czasach stalinizmu
Polska w czasach stalinizmu
 
Historia najnowsza - Polska w latach 50.
Historia najnowsza - Polska w latach 50.Historia najnowsza - Polska w latach 50.
Historia najnowsza - Polska w latach 50.
 
Historia najnowsza - Polska w latach 40.
Historia najnowsza - Polska w latach 40.Historia najnowsza - Polska w latach 40.
Historia najnowsza - Polska w latach 40.
 
Grosfeld, Leon. "Czy Anglicy rzeczywiście byli inspiratorami przewrotu majowego?
Grosfeld, Leon. "Czy Anglicy rzeczywiście byli inspiratorami przewrotu majowego?Grosfeld, Leon. "Czy Anglicy rzeczywiście byli inspiratorami przewrotu majowego?
Grosfeld, Leon. "Czy Anglicy rzeczywiście byli inspiratorami przewrotu majowego?
 
Rewolucje w rosji
Rewolucje w rosjiRewolucje w rosji
Rewolucje w rosji
 
Kwestia baltycka-w-xvi-xvii-wieku-tom-1
Kwestia baltycka-w-xvi-xvii-wieku-tom-1Kwestia baltycka-w-xvi-xvii-wieku-tom-1
Kwestia baltycka-w-xvi-xvii-wieku-tom-1
 

Viewers also liked

Historia polski (1914–1918)
Historia polski (1914–1918)Historia polski (1914–1918)
Historia polski (1914–1918)Teo Krawczyk
 
Voip-телефония.Unified Communications. Биллинг телеком-услуг
Voip-телефония.Unified Communications. Биллинг телеком-услугVoip-телефония.Unified Communications. Биллинг телеком-услуг
Voip-телефония.Unified Communications. Биллинг телеком-услугSoftline
 
Lueck reference M Krohn Butler
Lueck reference M Krohn ButlerLueck reference M Krohn Butler
Lueck reference M Krohn ButlerDavid Lueck
 
Gráficos resultados parciais votação
Gráficos resultados parciais votaçãoGráficos resultados parciais votação
Gráficos resultados parciais votaçãoassessoriauj
 
Estructuras urbanas antiguas
Estructuras urbanas antiguasEstructuras urbanas antiguas
Estructuras urbanas antiguasSofia Ramirez
 
generación de residuos en salud-introducción al medio ambiente
generación de residuos en salud-introducción al medio ambientegeneración de residuos en salud-introducción al medio ambiente
generación de residuos en salud-introducción al medio ambientedavid chambi
 
La macroeconomía ecológica de la biodiversidad - Brian Czech
La macroeconomía ecológica de la biodiversidad - Brian CzechLa macroeconomía ecológica de la biodiversidad - Brian Czech
La macroeconomía ecológica de la biodiversidad - Brian CzechInstituto Humboldt
 
Urbanismos elementos mesopotamia
Urbanismos elementos mesopotamiaUrbanismos elementos mesopotamia
Urbanismos elementos mesopotamiaAlejandra Caquimbo
 
Ventilación Mecánica en la paciente obstétrica
Ventilación Mecánica en la paciente obstétricaVentilación Mecánica en la paciente obstétrica
Ventilación Mecánica en la paciente obstétricaAivan Lima
 
Destructeur de documents Kobra AF.1 #Mode d'emploi
Destructeur de documents Kobra AF.1 #Mode d'emploi Destructeur de documents Kobra AF.1 #Mode d'emploi
Destructeur de documents Kobra AF.1 #Mode d'emploi Terface
 

Viewers also liked (16)

Historia polski (1914–1918)
Historia polski (1914–1918)Historia polski (1914–1918)
Historia polski (1914–1918)
 
Voip-телефония.Unified Communications. Биллинг телеком-услуг
Voip-телефония.Unified Communications. Биллинг телеком-услугVoip-телефония.Unified Communications. Биллинг телеком-услуг
Voip-телефония.Unified Communications. Биллинг телеком-услуг
 
Sunday
SundaySunday
Sunday
 
Lueck reference M Krohn Butler
Lueck reference M Krohn ButlerLueck reference M Krohn Butler
Lueck reference M Krohn Butler
 
Trabajo eker
Trabajo ekerTrabajo eker
Trabajo eker
 
Gráficos resultados parciais votação
Gráficos resultados parciais votaçãoGráficos resultados parciais votação
Gráficos resultados parciais votação
 
certificates003
certificates003certificates003
certificates003
 
HACCP FOOD
HACCP FOODHACCP FOOD
HACCP FOOD
 
Estructuras urbanas antiguas
Estructuras urbanas antiguasEstructuras urbanas antiguas
Estructuras urbanas antiguas
 
FSP LED PSU
FSP LED PSUFSP LED PSU
FSP LED PSU
 
generación de residuos en salud-introducción al medio ambiente
generación de residuos en salud-introducción al medio ambientegeneración de residuos en salud-introducción al medio ambiente
generación de residuos en salud-introducción al medio ambiente
 
speech text
speech textspeech text
speech text
 
La macroeconomía ecológica de la biodiversidad - Brian Czech
La macroeconomía ecológica de la biodiversidad - Brian CzechLa macroeconomía ecológica de la biodiversidad - Brian Czech
La macroeconomía ecológica de la biodiversidad - Brian Czech
 
Urbanismos elementos mesopotamia
Urbanismos elementos mesopotamiaUrbanismos elementos mesopotamia
Urbanismos elementos mesopotamia
 
Ventilación Mecánica en la paciente obstétrica
Ventilación Mecánica en la paciente obstétricaVentilación Mecánica en la paciente obstétrica
Ventilación Mecánica en la paciente obstétrica
 
Destructeur de documents Kobra AF.1 #Mode d'emploi
Destructeur de documents Kobra AF.1 #Mode d'emploi Destructeur de documents Kobra AF.1 #Mode d'emploi
Destructeur de documents Kobra AF.1 #Mode d'emploi
 

Similar to Wojna naszych pradziadków .

Muzeum II Wojny Światowej - odpowiedź na recenzje
Muzeum II Wojny Światowej - odpowiedź na recenzjeMuzeum II Wojny Światowej - odpowiedź na recenzje
Muzeum II Wojny Światowej - odpowiedź na recenzjeRadioGdansk
 
11 Listopada - Karta Pracy, Oś Czasu, Krzyżówka
11 Listopada - Karta Pracy, Oś Czasu, Krzyżówka11 Listopada - Karta Pracy, Oś Czasu, Krzyżówka
11 Listopada - Karta Pracy, Oś Czasu, Krzyżówkaguestc94e0479
 
Dla Polski : Łódź w Legjonach
Dla Polski : Łódź w LegjonachDla Polski : Łódź w Legjonach
Dla Polski : Łódź w LegjonachTeo Krawczyk
 
Drogi Polaków do wolności
Drogi Polaków do wolnościDrogi Polaków do wolności
Drogi Polaków do wolnościAndrzej Osoba
 
Prezentacja. 11 listopada Święto Niepodległości
Prezentacja. 11 listopada Święto NiepodległościPrezentacja. 11 listopada Święto Niepodległości
Prezentacja. 11 listopada Święto NiepodległościSurwabuno
 
Prezentacja Święto Niepodległości
Prezentacja Święto NiepodległościPrezentacja Święto Niepodległości
Prezentacja Święto NiepodległościSurwabuno
 
11listopada
11listopada11listopada
11listopadaesigmak
 
Nie mów fałszywego świadectwa przeciw Narodowi Polskiemu!
Nie mów fałszywego świadectwa przeciw Narodowi Polskiemu!Nie mów fałszywego świadectwa przeciw Narodowi Polskiemu!
Nie mów fałszywego świadectwa przeciw Narodowi Polskiemu!Natalia Julia Nowak
 
Historia litwy - in Polish
Historia litwy - in PolishHistoria litwy - in Polish
Historia litwy - in PolishAndrius Usackas
 

Similar to Wojna naszych pradziadków . (20)

11 Listopada
11 Listopada11 Listopada
11 Listopada
 
Muzeum II Wojny Światowej - odpowiedź na recenzje
Muzeum II Wojny Światowej - odpowiedź na recenzjeMuzeum II Wojny Światowej - odpowiedź na recenzje
Muzeum II Wojny Światowej - odpowiedź na recenzje
 
11 Listopada - Karta Pracy, Oś Czasu, Krzyżówka
11 Listopada - Karta Pracy, Oś Czasu, Krzyżówka11 Listopada - Karta Pracy, Oś Czasu, Krzyżówka
11 Listopada - Karta Pracy, Oś Czasu, Krzyżówka
 
Crotone 982
Crotone 982Crotone 982
Crotone 982
 
Wiez 2017-2
Wiez 2017-2Wiez 2017-2
Wiez 2017-2
 
Chojnice 1939
Chojnice 1939Chojnice 1939
Chojnice 1939
 
Dla Polski : Łódź w Legjonach
Dla Polski : Łódź w LegjonachDla Polski : Łódź w Legjonach
Dla Polski : Łódź w Legjonach
 
Polock 1579
Polock 1579Polock 1579
Polock 1579
 
Drogi Polaków do wolności
Drogi Polaków do wolnościDrogi Polaków do wolności
Drogi Polaków do wolności
 
W powojennej-polsce
W powojennej-polsceW powojennej-polsce
W powojennej-polsce
 
Prezentacja. 11 listopada Święto Niepodległości
Prezentacja. 11 listopada Święto NiepodległościPrezentacja. 11 listopada Święto Niepodległości
Prezentacja. 11 listopada Święto Niepodległości
 
Prezentacja Święto Niepodległości
Prezentacja Święto NiepodległościPrezentacja Święto Niepodległości
Prezentacja Święto Niepodległości
 
11listopada
11listopada11listopada
11listopada
 
Limanowa 1914
Limanowa 1914Limanowa 1914
Limanowa 1914
 
Nie mów fałszywego świadectwa przeciw Narodowi Polskiemu!
Nie mów fałszywego świadectwa przeciw Narodowi Polskiemu!Nie mów fałszywego świadectwa przeciw Narodowi Polskiemu!
Nie mów fałszywego świadectwa przeciw Narodowi Polskiemu!
 
Historia litwy - in Polish
Historia litwy - in PolishHistoria litwy - in Polish
Historia litwy - in Polish
 
Historia
HistoriaHistoria
Historia
 
Wiez 4/2015
Wiez 4/2015Wiez 4/2015
Wiez 4/2015
 
11 listopada
11 listopada11 listopada
11 listopada
 
11listoopad
11listoopad11listoopad
11listoopad
 

More from Teo Krawczyk

Catalogue General 2013 polonais
Catalogue General 2013 polonaisCatalogue General 2013 polonais
Catalogue General 2013 polonaisTeo Krawczyk
 
Dziennik Zarządu m. Łodzi. 1934
Dziennik Zarządu m. Łodzi. 1934Dziennik Zarządu m. Łodzi. 1934
Dziennik Zarządu m. Łodzi. 1934Teo Krawczyk
 
Wiezienne drogi komendanta
Wiezienne drogi komendantaWiezienne drogi komendanta
Wiezienne drogi komendantaTeo Krawczyk
 
125-cio lecie Konstytucji na ziemiach piotrkowskiej, sieradzkiej i kaliskiej
125-cio lecie Konstytucji na ziemiach piotrkowskiej, sieradzkiej i kaliskiej125-cio lecie Konstytucji na ziemiach piotrkowskiej, sieradzkiej i kaliskiej
125-cio lecie Konstytucji na ziemiach piotrkowskiej, sieradzkiej i kaliskiejTeo Krawczyk
 
Ziemia leczycka zolnierzom niepodleglosci
Ziemia leczycka zolnierzom niepodleglosciZiemia leczycka zolnierzom niepodleglosci
Ziemia leczycka zolnierzom niepodleglosciTeo Krawczyk
 
Łódź w czasie wielkiej wojny.
Łódź w czasie wielkiej wojny.Łódź w czasie wielkiej wojny.
Łódź w czasie wielkiej wojny.Teo Krawczyk
 
Przystanek niepodleglosc
Przystanek niepodlegloscPrzystanek niepodleglosc
Przystanek niepodlegloscTeo Krawczyk
 
Przewrót majowy 1926 r. – dwugłos
Przewrót majowy 1926 r. – dwugłosPrzewrót majowy 1926 r. – dwugłos
Przewrót majowy 1926 r. – dwugłosTeo Krawczyk
 
THREE DIMENSIONAL (3D) PRINTER SYSTEM WITH PLACEMENT AND CURING MECHANISMS
THREE DIMENSIONAL (3D) PRINTER SYSTEM WITH PLACEMENT AND CURING MECHANISMSTHREE DIMENSIONAL (3D) PRINTER SYSTEM WITH PLACEMENT AND CURING MECHANISMS
THREE DIMENSIONAL (3D) PRINTER SYSTEM WITH PLACEMENT AND CURING MECHANISMSTeo Krawczyk
 
Revolution not evolution-whitepaper
Revolution not evolution-whitepaperRevolution not evolution-whitepaper
Revolution not evolution-whitepaperTeo Krawczyk
 
Enabling the Data Revolution
Enabling the Data RevolutionEnabling the Data Revolution
Enabling the Data RevolutionTeo Krawczyk
 

More from Teo Krawczyk (16)

Catalogue General 2013 polonais
Catalogue General 2013 polonaisCatalogue General 2013 polonais
Catalogue General 2013 polonais
 
Broszura
BroszuraBroszura
Broszura
 
Portfolio
Portfolio Portfolio
Portfolio
 
Dziennik Zarządu m. Łodzi. 1934
Dziennik Zarządu m. Łodzi. 1934Dziennik Zarządu m. Łodzi. 1934
Dziennik Zarządu m. Łodzi. 1934
 
Wiezienne drogi komendanta
Wiezienne drogi komendantaWiezienne drogi komendanta
Wiezienne drogi komendanta
 
125-cio lecie Konstytucji na ziemiach piotrkowskiej, sieradzkiej i kaliskiej
125-cio lecie Konstytucji na ziemiach piotrkowskiej, sieradzkiej i kaliskiej125-cio lecie Konstytucji na ziemiach piotrkowskiej, sieradzkiej i kaliskiej
125-cio lecie Konstytucji na ziemiach piotrkowskiej, sieradzkiej i kaliskiej
 
Ziemia leczycka zolnierzom niepodleglosci
Ziemia leczycka zolnierzom niepodleglosciZiemia leczycka zolnierzom niepodleglosci
Ziemia leczycka zolnierzom niepodleglosci
 
Łódź w czasie wielkiej wojny.
Łódź w czasie wielkiej wojny.Łódź w czasie wielkiej wojny.
Łódź w czasie wielkiej wojny.
 
Pisma zbiorowe.
Pisma zbiorowe.Pisma zbiorowe.
Pisma zbiorowe.
 
Przystanek niepodleglosc
Przystanek niepodlegloscPrzystanek niepodleglosc
Przystanek niepodleglosc
 
Przewrót majowy 1926 r. – dwugłos
Przewrót majowy 1926 r. – dwugłosPrzewrót majowy 1926 r. – dwugłos
Przewrót majowy 1926 r. – dwugłos
 
Reda katalog
Reda katalog Reda katalog
Reda katalog
 
e-PUAP
e-PUAPe-PUAP
e-PUAP
 
THREE DIMENSIONAL (3D) PRINTER SYSTEM WITH PLACEMENT AND CURING MECHANISMS
THREE DIMENSIONAL (3D) PRINTER SYSTEM WITH PLACEMENT AND CURING MECHANISMSTHREE DIMENSIONAL (3D) PRINTER SYSTEM WITH PLACEMENT AND CURING MECHANISMS
THREE DIMENSIONAL (3D) PRINTER SYSTEM WITH PLACEMENT AND CURING MECHANISMS
 
Revolution not evolution-whitepaper
Revolution not evolution-whitepaperRevolution not evolution-whitepaper
Revolution not evolution-whitepaper
 
Enabling the Data Revolution
Enabling the Data RevolutionEnabling the Data Revolution
Enabling the Data Revolution
 

Wojna naszych pradziadków .

  • 1. Nr 32/2014 Dodatek przygotowany we współpracy z Naczelną Dyrekcją Archiwów Państwowych WOJNA NASZYCH PRADZIADKÓW
  • 2. 2 tygodnik powszechny 32 | 10 sierpnia 2014 REKLAMA WIELKA WOJNA I POLSKIE DĄŻENIA NIEPODLEGŁOŚCIOWE 25 LIPCA – 18 SIERPNIA 2014 R. Wystawa prezentowana na placu Szczepańskim od 25 lipca do 18 sierpnia 2014 r. oraz w siedzibie Archiwum przy ul. Siennej 16 od 5 do 18 sierpnia 2014 r. Organizator: Archiwum Narodowe w Krakowie www.ank.gov.pl Partnerzy: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych Archiwa Państwowe Wystawa zorganizowana przy udziale Gminy Miejskiej Kraków Sto wydarzeń na setną rocznicę WŁADYSŁAW STĘPNIAK Wybuch I wojny światowej nie miał ścisłego związku ze sprawami polskimi. Zaczęły ją mocarstwa dążące do nowego podziału świata. Na sprawę polską spoglądały z perspektywy własnych interesów. Przygotowując się do 100. rocznicy wybuchu I wojny świato- wej, archiwa państwowe – dysponujące unikatowymi materiała- mi– podjęłydziałaniamająceupamiętnićtamtewydarzenia.W po- nad 30 miastach Polski w latach 2014–2018 odbędzie się ponad 100 wystaw, konferencji, przeglądów filmowych i zajęć edukacyjnych dlamłodzieży,któreprzybliżąWielkąWojnęw wymiarzeeuropej- skim i polskim, a także regionalnym i lokalnym. Wśród kilkudziesięciu wystaw organizowanych przez archiwa państwowestatuscentralnejmaekspozycja„Dziśalbonigdy.Wiel- kaWojnai polskiedążenianiepodległościowe”.Od25lipcaprezen- towana jest w Krakowie, skąd sto lat temu wymaszerowała Pierw- sza Kompania Kadrowa stworzona przez Józefa Piłsudskiego jako zalążek Wojska Polskiego. Wystawę przygotowało Archiwum Na- rodowe w Krakowie na podstawie dokumentów ze zbiorów archi- wów państwowych w całej Polsce. Będzie ją można zobaczyć rów- nież w Szczecinie, Warszawie i Łodzi. Materiałyarchiwalnebędąprezentowaneteżw internecie– w for- mie wystaw (m.in. dokumenty Naczelnika Powiatu Kaliskiego z lat 1915-18),bazdanych(m.in.bazapoległychżołnierzyarmiirosyjskiej i cmentarzywojennychnaLubelszczyźnieArchiwumPaństwowego w Lublinie) oraz w serwisie www.szukajwarchiwach.pl, w którym zostaną opublikowane m.in. dokumenty Naczelnego Komitetu Na- rodowego. Wśród działań archiwów państwowych nie zabraknie też przedsięwzięć o charakterze naukowym i edukacyjnym, jak pre- zentacje, warsztaty i konkursy wiedzy, adresowane do młodzieży szkolnej. Pośród kilkudziesięciu publikacji dotyczących I wojny świato- wej, planowanych w latach 2014-18, już we wrześniu nakładem Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych ukaże się pierwszy tom z serii wydawniczej „Wielka Wojna – codzienność nieco- dzienności”. Cykl ten obejmie dzienniki, pamiętniki i korespon- dencję, które pozwolą na przedstawienie Wielkiej Wojny z pol- skiej perspektywy, uwzględniając życie codzienne na tle polityki światowej i przeobrażeń zachodzących na świecie i na ziemiach polskich. W tym dodatku prezentujemy teksty autorstwa pracowników archiwów państwowych przybliżające tematykę I wojny, obecną w dokumentach archiwalnych. Obok dokumentów źródłowych, któreukażąsięw serii„WielkaWojna–codziennośćniecodzienno- ści”,przedstawiamydzienniklegionistyLudwikaNamysłowskiego, wydanyw 2014 r.nakłademArchiwumAktNowych,a takżeobraz społeczeństwa polskiego wyłaniający się z raportów politycznych austro-węgierskiego Generalnego Gubernatorstwa Wojskowego, których wydanie planuje Archiwum Główne Akt Dawnych. Szczegółowyopiswydarzeńorganizowanychprzezarchiwapań- stwowe dostępny jest na stronie internetowej Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych: www.archiwa.gov.pl. ņ Prof. dr hab. WŁADYSŁAW STĘPNIAK jest naczelnym dyrektorem Archiwów Państwowych. J ednakkilkamilionówPolaków–wcielonychdoarmiipaństw zaborczychi jakżeczęstowalczącychprzeciwsobie–orazstra- tegiczne znaczenie ziem polskich dla działań wojennych spo- wodowały wzrost zainteresowania sprawą polską. Choć nie oznaczałoonogotowościdouznaniaprawaPolakówdoodbu- dowy państwowości, nawet w warunkach powszechnie narastają- cego dążenia narodów do samostanowienia. O tym, że nasz kraj wybił się na niepodległość, zadecydowała walka i działalność samych Polaków, wzmocnionych poparciem USA i prezydenta Woodrowa Wilsona. Ogromne znaczenie mia- ła też sprzyjająca sytuacja polityczna, jaką był upadek monarchii austro-węgierskiej i rosyjskiej. W wyniku I wojny światowej po- wstały warunki pozwalające na odtworzenie niepodległości Pol- ski, co było przedmiotem walki i tęsknoty kilku pokoleń. Umie- jętność wykorzystania tej historycznej szansy, dla wielu równo- znaczna z cudem, jest zasługą polskich patriotów i działaczy pań- stwowych. WOJNA NASZYCH PRADZIADKÓW
  • 3. Polacy, żołnierze austriackiej 12. Dywizji Piechoty, zwanej „Krakowską”, atakują wzgórze Pustki koło Gorlic, maj 1915 r. NARODOWEARCHIWUMCYFROWE 3 tygodnik powszechny 32 | 10 sierpnia 2014 W zachodniej historiogra- fii i publicystyce silna jest dziś teza, że Wielka Wojna była samobójstwem Euro- py. Samobójstwem – to znaczy czym? Wła- snowolnym,świadomympołożeniemkresu swemu istnieniu? Czy państwa i narody są zdolne do takiego aktu, nawet jeśli w trybie metafory przyznajemy im podmiotowość moralną? Wątpię. Państwa i narody mogą popełniać błędy, nawet zgubne w konse- kwencjach–aleniedążąświadomiedowła- snej zguby. Polityczna Nagroda Darwina Sto lat temu nikt nie wchodził do wojny z przekonaniem o przegranej, wszyscy li- czyli na zwycięstwo. Nawet Austro-Węgry, najsłabsze ogniwo ówczesnej Europy, liczy- ły, że wojna przyniesie im odnowę, da nową siłę.Żerachubywszystkichmocarstwzaczy- nających wojnę były błędne – to rzecz inna. Jaki to,żewszystkiewyszłyz niejprzegrane: zwycięzcami były Stany Zjednoczone oraz małe narody, które zyskały na złamaniu sys- temu Świętego Przymierza. Także my. Można rozważać, które z mocarstw bar- dziejzasłużyłowtedynapolitycznąNagrodę Darwina,gdybytakąprzyznawano(przypo- mnijmy: to żartobliwe „wyróżnienie” ludzi, którzy doprowadzili do własnej śmierci PARTNERZY WYDANIA: WOJNA NASZYCH PRADZIADKÓW Dodatek do „TP” 32/2014 Redakcja: Wojciech Pięciak, współpraca Marta Filipiuk-Michniewicz i Marek Zalejski Wojna cudza i nasza TADEUSZ A. OLSZAŃSKI Dla mocarstw była to początkowo wojna „o nic”. Tylko dla małych graczy, jak Serbowie i Polacy, jej stawką była wolność. Dopiero rewolucje, sowiecka i nazistowska, uczyniły nową wojnę potwornością, która przeorała świat. C: 0% M: 100% Y: 100% K: 0% lub pantone: 1797 C C: 0% M: 0% Y: 0% K: 100 % lub pantone: process black 100 % tekst
  • 4. 4 tygodnik powszechny 32 | 10 sierpnia 2014 w wyjątkowo głupi, a przy tym efektow- ny sposób). Kandydatów byłoby wielu: naj- bardziej chyba monarchia Habsburgów, która nie dotrwała do końca wojny. Czy było to więc samobójstwo Europy? To znaczy czego? Przecież ani kontynentu, ani postchrześcijańskiej (już wtedy!) wspól- noty cywilizacyjnej, ani nawet Spenglerow- skiego „Zachodu”. Wszystkie one przetrwa- ły wojnę, po której niewiele też zmienił się układ sprzecznych interesów mocarstw (choć przybyło państw). Owszem, ostatecz- nieodeszłow niebytŚwiętePrzymierze...ale tylko na jakieś ćwierć wieku. Bo system jał- tański w istocie je odtworzył, choć z udzia- łem innych graczy. Wojna, epidemie i rewolucje, będące konsekwencją I wojny światowej, przeora- ły Europę, to prawda. Ale wszystkie narody przetrwały, żadne z wielkich miast nie zo- stało zburzone, niezbyt liczni powojenni przesiedleńcy mieli prawo wyboru, nie byli wypędzonymi. Prawda, była rzeź Ormian, pierwsze nowoczesne ludobójstwo – ale na- wet dziś wahamy się, czy Turcja jest częścią Europy. Imperium osmańskie nie było nią z pewnością. Koniec epoki – początek epoki Mimo całej nacjonalistycznej retoryki była to wojna „o nic”: o strefy wpływów mo- carstw i zyski wielkiej burżuazji. Zwłasz- cza na froncie zachodnim, gdzie przez czte- ry lata pracowała okopowa „maszynka do mięsa”, mieląc przy okazji beztroskę fin de siècle’u oraz nadzieje na „umiarkowany po- stęp w granicach prawa”, które na począt- kuwiekuniewydawałysięnieuzasadnione. Tylko dla drugorzędnych graczy (jak Serbo- wieczyPolacy)stawkąbyłoutrzymanielub zdobycie wolności. Świat dekadenckich pięknoduchów, któ- rzy szli na front, szukając męskiej przygo- dy w duchu wojen kolonialnych czy wręcz romansów arturiańskich, zgnił w okopach Flandrii. Podobnie rozsypał się świat socjal- demokratów, którzy ze zdumieniem odkry- li, że robotnicy jednak mają ojczyzny. Ci, co przeżyli, wracali jako zdeklarowani pacy- fiści – bądź jako rewolucjoniści, dążący do wywrócenia starego świata. Tylko nieliczni potrafili ocalić wiarę w wartości: Boga, na- ród, zasady moralne. Na Wschodzie było nieco inaczej (choć Imperium Rosyjskie też zgniło w okopach), a  narodom, które choć na chwilę wywal- czyły wówczas wolność, łatwiej było ocalić światwartości. AlewielkaprzemianaEuro- py dokonywała się na Zachodzie. Tamta wojna przyniosła nie tylko ofiary. Wstrząs, jakim była, zapoczątkował dele- gitymizację wojny jako narzędzia polityki, przyniósł pierwszą próbę ustanowienia in- stytucjonalnego ładu światowego (Ligę Na- rodów). Dał nowy impuls emancypacji ko- biet – nie ideologiczny, lecz ekonomiczny, więc skuteczniejszy. Podważył tradycyjny, kolonialny rasizm. Przyniósł też rewolucje społeczne,któreniebyłyniespodzianką:już wcześniejsięichobawiano–dośćzajrzećdo „Starej Ziemi” Jerzego Żuławskiego, wyda- nej tuż przed wojną. Już około 1920 r. było jasne, że główne konflikty nie zostały rozstrzygnięte, a po- nowne starcie mocarstw europejskich jest nieuniknione. Ale to rewolucje, sowiecka i nazistowska, uczyniły kolejną wojnę tym, czym była: potwornością, która rzeczywi- ście przeobraziła świat. A obie rewolucje ro- dziły się w okopach Wielkiej Wojny. Chętniemówimy,żeświatpotamtejwoj- nie nie był już taki sam. Ale czy nie jest tak, że po każdym wielkim wydarzeniu świat przestajebyć„takisam”?I zakażdymrazem wydaje się nam, że to już „koniec historii”. Wszak Wielka Wojna miała, jak głoszono przynajmniej na Wyspach Brytyjskich, po- łożyć kres wszystkim wojnom... „Sen śniony nieprzytomnie” Dla nas, Polaków, była to cudza wojna. Po- dobno. Bo także polscy poddani monar- chów z Sankt Petersburga i Wiednia szli na tęwojnęjeśliniez entuzjazmem,toz patrio- tycznągotowością–bezsprawnegoprzebie- gu mobilizacji w Kongresówce Rosjanom nie powiódłby się sierpniowy atak na Pru- syWschodnie(zakończonyklęskąpodTan- nenbergiem). Jedni i drudzy wiązali nadzieje na przy- szłość narodu ze zwycięstwem dotychcza- sowego suwerena. Nawet „pruscy” Polacy, którzy nie mogli liczyć na poprawę losu po zwycięstwie Niemiec, szli na wojnę z goto- wością równą niemieckiej. Także niepodległościowe elity polityczne wiązały w 1914 r. nadzieje na takie czy inne odrodzenie Polski ze zwycięstwem jednego z zaborców. Tylko Piłsudski (bo nawet nie wszyscy jego towarzysze) stawiał na klęskę wszystkich i odrodzenie Polski dzięki niej samej. A to, co w dniach wymarszu Pierw- szejKompaniiKadrowej–a jeszczebardziej wśródwrogiegomilczenia,jakimKadrówkę przyjęła Kongresówka – zdawało się „snem wariata śnionym nieprzytomnie”, cztery lata później okazało się trafnym rozpozna- niem sytuacji. I stało się ciałem. Nie poznaliśmy zresztą dobrze bezsen- su Wielkiej Wojny: tylko poddani pruscy przeszli przez „maszynkę do mięsa” pod Verdun i nad Sommą. Na Wschodzie miała ona kształt bliższy dawniejszym wyobraże- niom o wojnie, pozwalający nadać sens żoł- nierskiemu wysiłkowi. Podczas ofensywy nazwanej jego nazwiskiem, w 1916 r. gene- rał Brusiłow w ciągu trzech miesięcy ode- pchnął przeciwnika o 120 km. Tymczasem nad Sommą – w dwukrotnie dłuższym cza- sie–alianciprzesunęlifrontledwieo 12km, płacąc znacznie większą cenę krwi. W cieniu Polskiej Wojny Wielka Wojna znikła z naszej świadomości głównie dlatego, że okazała się wstępem do Polskiej Wojny: dwuletnich zmagań o nie- podległość i granice z lat 1919-20, już pod własnymi znakami, we własnym imieniu. I byłatowojnazupełnieinna:o jasnymcelu, pełna nagłych zwrotów, obron, szturmów i kontrnatarć, uwieńczona ostatnią wielką bitwą kawalerii w dziejach – pod Koma- rowem, w sierpniu 1920 r., gdy pobiliśmy Armię Konną Budionnego. Wojna niezbyt krwawa – w trwającej ponad rok konfron- tacji z bolszewikami straciliśmy 60 tys. za- bitych – mniej, niż padło w pierwszym ty- godniu bitwy nad Sommą. Wojna godna pieśni, a nie tylko płaczu, godna pędzla mi- strzów. Zarazem był to okres świętej zgody naro- dowej, którą w ustabilizowanym państwie szybko pogrzebaliśmy. Ale mieliśmy na czym budować nową, ponadzaborową już wspólnotę, mogliśmy wziąć w nawias do- świadczenie Wielkiej Wojny. A także jej główny owoc, pacyfizm: świadomi stałego zagrożenia wojennego, nie mogliśmy i nie chcieliśmy sobie nań pozwolić. A potem spadło na nas doświadczenie nowej wojny, nieporównywalne z niczym innym w naszych dziejach, wobec którego wszystkozdawałosiębłahostką.Francuzów i Brytyjczyków II wojna światowa koszto- wała znacznie mniej niż pierwsza, nazna- czyła znacznie słabiej. Dlatego wciąż często mówią oni o tej pierwszej jako o Wielkiej Wojnie lub wręcz o Wojnie (The War). Co dla nas musi brzmieć – powiedzmy – egzo- tycznie.ņ TADEUSZ A. OLSZAŃSKI TADEUSZ A. OLSZAŃSKI jest politologiem, analitykiem Ośrodka Studiów Wschodnich im. Marka Karpia. Autor książek „Historia Ukrainy XX w.” i „Trud niepodległości. Ukra- ina na przełomie tysiącleci”, a także m.in. ar- tykułów o I wojnie światowej w Galicji. Wielka Wojna znikła z naszej świadomości, gdyż okazała się wstępem do Polskiej Wojny: dwuletnich zmagań o niepodległość.
  • 5. 5 tygodnik powszechny 32 | 10 sierpnia 2014 WOJNA NASZYCH PRADZIADKÓW Okopy i nowoczesność SZYMON ŁUCYK: W wydanej niedaw- no książce pisze Pan, że za sprawą I wojny światowej stara, XIX-wieczna Europa popełniła samobójstwo, a na jej gruzach powstała Europa już zupeł- nie inna. Na ile lata 1914-18 to moment zwrotny? ANDRZEJ CHWALBA: Metafora „samobój- stwa Europy” nawiązuje do tego, że I woj- na światowa trwała dłużej, niż ktokolwiek przewidywał, i przyniosła większe straty, niż spodziewali się najwięksi pesymiści. Te gigantyczne straty i spustoszenie moralne wywołane wojną zahamowały na lata roz- wój cywilizacyjny. Wielkie obszary Euro- py, nie tylko zachodniej, zostały zniszczo- ne, kontynent musiał zadłużyć się w USA. Wkrótce po wojnie zaczyna się inflacja, a potem hiper­inflacja, napędzająca ruchy totalitarne. Na niej wyrasta fenomen faszy- zmu, a następnie nazizm. Nadchodzi też inny kataklizm: kilkuletni Wielki Kryzys. Równocześnie w okopach I wojny rosła de- mokratyzacja: spotkali się tam na ogromną skalę żołnierze z różnych klas społecznych. Wielkie znaczenie miało też umocnienie się jedności narodowej w miarę przedłuża- nia się konfliktu. Bo była to nie tylko wojna państw – jak przedtem – ale także narodów. Również dziś widać różnicę w po- dejściu do tej wojny: inaczej patrzą na nią Polacy czy Czesi, którzy po 1918 r. zyskali niepodległość, a inaczej Niemcy, Francuzi czy Brytyjczycy. Dla Polaków I wojna światowa skończy- ła się „happy endem”, podczas gdy Zachód pamięta ją jako czas gehenny i dramatów. Zresztą także w przypadku II wojny mamy do czynienia z konfliktem pamięci: dla mieszkańcówFrancjibyłaonauciążliwa,ale daleka od hekatomby w Polsce. Można tu mówić o asymetrii czy nawet konfrontacji pamięci zbiorowej na Zachodzie i Wscho- dzie. My dziwimy się krajom zachodnim, że nie pamiętają o naszej tragedii 1939-45, a one, że my nie pamiętamy o ich dramacie I wojny. Choć trzeba podkreślić, że wielkie zniszczenia dotknęły także dużą część ziem polskich.Jedenprzykład:700tys.ludzi,czyli 10 proc. ludności Galicji, witało 11 listopada 1918 r.w lepiankach,ichdomyleżaływ gru- zach. O tym zapomnieliśmy. Brytyjski historyk Eric Hobsbawm twierdził, że wraz z I wojną weszliśmy we współczesną erę „wojny totalnej”, nastawionej na całkowite wyniszczenie przeciwnika. Niektórzy, także Hobsbawm – skądinąd znakomity historyk, o marksizującym na- stawieniu – nadużywają pojęcia „wojna to- talna”. Na pewno początek wojny w 1914 r. przypominał bardziej wojnę XIX-wieczną, jak wojna o wyzwolenie Włoch czy wojna francusko-pruska1870-71.Wtedywalczono aż do wielkiej, decydującej bitwy. Tymcza- sem gdy I wojna światowa zaczęła się prze- dłużać, przekształciła się w wojnę na wy- niszczenie, w której o zwycięstwie rozstrzy- gają potencjały ekonomiczne i umiejętność gospodarowania nimi oraz zdolność wyko- rzystania solidarności obywateli ze swym państwem. Jeszcze w 1914 r. podczas Bożego Na- rodzenia dochodziło do krótkiego bratania się żołnierzy na froncie za- chodnim… Nie tylko na Zachodzie, także na froncie wschodnim. Lotnicy armii carskiej zrzucali paczki żołnierzom armii austro-węgierskiej z okazji katolickich świąt. Później jednost- ki, które się fraternizowały z wrogiem, wy- cofywano na zaplecze, bo obawiano się, że powstrzyma to wolę walki. I trudno sobie wyobrazić takie sceny fraternizowania się w kolejnej fazie tej wojny. Wtedy przybra- ła ona charakter zbliżony do „wojny total- nej”. Biorąc pod uwagę skalę kontroli pań- stwa nad obywatelami, można powiedzieć, że wszystko i wszyscy zostali podporządko- wani wojnie. Mimo cierpień, zniszczeń i głodu prawie do końca narody zachowały wierność wo- bec swej władzy politycznej. Nawet w Au- stro-Węgrzech rozpad nastąpił dopiero pod koniec wojny. Wojna bywa matką wynalazków. W latach 1914-18 nie tylko użyto gazów bojowych czy lotnictwa, ale dokonano też wielu odkryć w rozmaitych dziedzi- nach życia. Lata 1914-18 przyniosły zwłaszcza rozwój chemii, także np. w technologii żywienia, w czym liderami byli Niemcy. Z powodu brytyjskiej blokady gospodarczej i widma głodu w Niemczech pojawiło się w tym cza- sie 11 tys. produktów zastępczych, w tym np. 837 rodzajów bezmięsnych kiełbas i 511 rodzajów kawy z różnymi dodatkami. Wtedy rodzi się pojęcie „Ersatz”, popularne do dziś. Z kolei lotnictwo wojskowe, które rozwinęło się w czasie I wojny, po 1918 r. dostrzegło szansę w rozbudowie transpor- tu pasażerskiego. Bez doświadczeń I wojny nie byłoby wielkich koncernów, jak Sikor- sky czy Boeing w USA, a także firm brytyj- skich i francuskich. Koncern motoryzacyj- ny Rolls-Royce rozkwitł potem dzięki zdol- ności przekształcenia produkcji wojennej w cywilną. Z drugiej strony, inne branże po wojnie wpadły w kryzys, gdyż rządy wyco- fały zamówienia wojenne. W efekcie w la- tach 20. bezrobocie rosło zastraszająco i zda- wało się, że zaraz wybuchnie rewolucja. Na frontach i zapleczu toczyła się też inna walka: lekarzy ratujących zdrowie i życie. Wielkie ruchy wojsk i ludności sprzyja- ły epidemiom, np. malarii przywleczonej przez żołnierzy pochodzących z imperium osmańskiego, Afryki czy Syjamu. W 1918 r. w Europie pojawia się zabójca nieznany przez wieki: grypa hiszpanka. Pochłonęła więcejofiarniżdziałanianafroncie.W przy- padkach wielu epidemii, jak też chorób psy- chicznych będących skutkiem traumy wo- jennej, ówczesna medycyna była niemal bezradna.Alew innychkwestiachnotowała sukcesy: w czasie wojny udało się wynaleźć szczepionkim.in.przeciwczerwoncei duro- wi brzusznemu. Upowszechniły się też badania rent- genowskie, do czego przyczyniła się Maria Skłodowska-Curie. Zorganizowała ona we Francji przenośną radiologiępolową,któraumożliwiałaznale- zienie pocisków w ciele i diagnozę złamań. Ambulansez aparatamirentgenowskimi ANDRZEJ CHWALBA: Między zachodnią i wschodnią częścią Europy do dziś trwa asymetria pamięci o I wojnie. Dla wielu narodów Europy Środkowej skończyła się ona „happy endem”. Zachód pamięta ją jako gehennę.
  • 6. zwano Les Petites Curie („Małe Curie”). CzasemzakierownicęsiadałasamaNoblist- ka. W ogóle w medycynie najbardziej zna- czące sukcesy odnotowała wówczas chirur- gia, spiesząca na pomoc ofiarom gazu i arty- lerii.Setkitysięcyżołnierzymiałyzmasakro- wane twarze i lekarze zaczęli się zajmować – z różnym powodzeniem – rekonstrukcją twarzy. To początki chirurgii plastycznej. Także protezy, wózki inwalidzkie, rehabi- litacja ruchowa: to wszystko upowszechnia sięw tymokresie.Nafilmacharchiwalnych z I wojny widzimy, że zatrudniano w fabry- kach wiele osób niepełnosprawnych, mają- cych protezy czy szczudła. Skoro mowa o fabrykach: I wojnę wiąże się ze zjawiskiem masowej eman- cypacji kobiet, które musiały podjąć pracę przy produkcji wojennej. Pisze Pan, że w 1914 r. fabryka aut Renault zatrudniała 190 kobiet, a pod koniec wojny 6770. Jeszcze przed wojną kobiety pracowały masowo w przemyśle odzieżowym, włó- kienniczym, tytoniowym. Niemniej ska- la i dynamika zmian w latach 1914-18 jest nieporównywalna, a wymusiły je okolicz- ności. Choć nie jest prawdą, że podczas woj- ny kobiety zastąpiły całkiem w fabrykach mężczyzn. W skali Europy ci ostatni wciąż liczebnie górowali wśród zatrudnionych. I zazdrośnie strzegli miejsc pracy... Tak, a nawet przepędzali z fabryk kobie- ty. Wynikało to zarówno z ich interesu, jak i z patriarchalnego modelu rodziny. Męż- czyźni uważali, że zatrudnianie kobiet ob- niża ich wartość i godność, skoro nie mogą sami utrzymać rodzin. Niejeden żołnierz przepraszał żonę: kochanie, jest mi przy- kro, że pracujesz, gdy wrócę, będziesz znów w domu. I rzeczywiście po wojnie część ko- biet wróciła do domów. W 1920 r. poziom zatrudnienia kobiet w fabrykach był znacz- nie wyższy niż przed wojną, ale dużo niższy niżw 1918 r.Choćwięcwojnaprzyniosłatu zmiany społeczne, nie były one jeszcze tak głębokie, jak może się zdawać na pierwszy rzut oka. Zaraz po I wojnie kobietom przyznano też prawa wyborcze, choć tylko w nie- których krajach Europy. Dlaczego? We wszystkich nowych państwach, które powstały po 1918 r., w tym w Polsce i Czechosłowacji, przyznano kobietom peł- ne prawa obywatelskie. Ale np. we Francji otrzymały one prawo głosowania dopiero w 1944 r. We Włoszech miały prawo głosu tylko w wyborach samorządowych, a w An- glii mogły głosować tylko kobiety powyżej 30. roku życia. W okresie I wojny wprowa- dzono też poprawkę do konstytucji USA: ostatecznie zaakceptowano decyzję o przy- znaniu praw wyborczych kobietom. Podob- na rzecz stała się w Rosji podczas rewolucji lutowej 1917 r. i w Niemczech podczas re- wolucji listopadowej 1918 r. Skutkiem tej wojny była też idea pa- cyfizmu: wtedy zaczyna rosnąć w siłę coraz bardziej radykalny ruch pacyfi- styczny. Rzeczywiście, po I wojnie w krajach de- mokratycznych–Francji,Anglii,Belgii– pa- cyfizm rozkwitł. I zaskoczeni Polacy dziwią się do dziś, dlaczego we wrześniu 1939 r. Francuzi nie chcieli umierać za Gdańsk. Ale pamiętajmy, że niecały rok później, w czerwcu 1940 r., gdy Niemcy maszero- wali na stolicę Francji, robotnicy francuscy mówili: nie będziemy umierali za Paryż. Pa- cyfizm okresu międzywojennego miał więc także ciemną stronę: rozbroił politycznie Zachód. Swoją bezczynnością w latach 30. XX wieku przywódcy zachodni rozzuchwa- lili Hitlera i Stalina. W tym sensie Zachód jest współodpowiedzialny za II wojnę świa- tową. A stało się tak w dużej mierze dlate- go, że przywódcy demokracji mieli przed oczami rzeź z lat 1914-18 i chcieli za wszel- ką cenę uniknąć nowych ofiar. ņ Rozmawiał SZYMON ŁUCYK ANDRZEJ CHWALBA (ur. 1949) jest history- kiem, profesorem UJ. Autor książek, m.in. „Józef Piłsudski – historyk wojskowo- ści”, „Polacy w służbie Moskali”, „Kraków w latach 1939–1945”, „Kraków w latach 1945–1989”. Ostatnio wydał „Samobójstwo Europy. Wielka Wojna 1914–1918” (Wydaw- nictwo Literackie 2014). 6 tygodnik powszechny 32 | 10 sierpnia 2014 EASTNEWS W latach 1914–1918 do niewoli trafiło 8 mln żołnierzy. Powyżej: Włosi w austriackiej niewoli, 1915 r. REKLAMA
  • 7. 7 tygodnik powszechny 32 | 10 sierpnia 2014 WOJNA NASZYCH PRADZIADKÓW Zniszczenie Kalisza EDYTA PIETRZAK Jesienią 1914 r. w ruinach Kalisza zostało kilka tysięcy mieszkańców – reszta opuściła miasto zniszczone przez armię niemiecką. Jak doszło do tego dramatu? objuczeni pakunkami, chorzy, wlokący się i prowadzeniprzezkrewnych,dziecipłaczą- ce i rozwrzeszczane wniebogłosy”. Zagłada Kalisza jest nadal zagadką. W 1915 r. rząd niemiecki ogłosił, że to mieszkańcy strzelali do wojska, rabowali sklepyi mieszkaniaorazpodpalalidomy,co zmusiło władze do represji. Raport w spra- wie przyczyn zniszczenia Kalisza Konrada Hahna z listopada 1916 r. podawał jednak w wątpliwość, że to kaliszanie strzelali do żołnierzy; dochodzenie wykazało, że win- nymi strzelaniny mieli być rosyjscy urzęd- nicy policyjni. Jeszcze inny obraz wyda- rzeń przedstawiła komisja powołana przez Ministerstwo Sprawiedliwości w styczniu 1919 r.: na podstawie dochodzeń śledczych i zeznań około stu świadków ustalono, że za strzelaninę odpowiadało dowództwo niemieckie, które nie rozpoznało własnego oddziału i ostrzelało go, a nie chcąc się przy- znać do błędu, winą obarczyło ludność. Archiwum Państwowe w Kaliszu posia- da pocztówki z lat 1914-15, przedstawiają- ce zburzone miasto. Uwidoczniono na nich spalony ratusz i ruiny kamienic, gruzowi- sko na placu św. Józefa, zgliszcza m.in. przy ul. Nowoogrodowej i pogorzelisko na Koń- skim Targowisku. ņ EDYTA PIETRZAK jest pracownikiem Archi- wum Państwowego w Kaliszu. P rzed I wojną światową Kalisz – po- łożony w zaborze rosyjskim, blisko granicy z Niemcami – rozwijał się prężnie. Liczbę mieszkańców sza- cowano na 70 tys., funkcjonowało tu oko- ło stu zakładów przemysłowych, działały li- niekolejowe(skalmierzyskai warszawska). Dla kaliszan wojna zaczęła się już 2 sierp- nia 1914 r. Oddziały rosyjskie opuściły mia- sto, podpalając dworzec kolejowy i magazy- ny wojskowe. Nocą z 2 na 3 sierpnia do Ka- liszawkroczyła5.kompania155.pułkupie- choty pod dowództwem majora Hermanna Preuskera. Wydał on odezwę do mieszkań- ców,wprowadzającązarządwojskowyi pra- wo wojenne. „Co dziesiątego rozstrzelać” Następnejnocydoszłodostrzelaniny,w któ- rej zginęło 6 żołnierzy niemieckich, a 32 zo- stałorannych.Oskarżenio tewypadkizosta- li kaliszanie. Dowództwo niemieckie wpro- wadziło drakońskie zarządzenia i represje, m.in. aresztowano 6 obywateli jako zakład- ników, zażądano 50 tys. rubli kontrybucji i wprowadzono godzinę policyjną. Trwały aresztowania i rozstrzeliwania kaliszan. W następnych dniach w mieście pano- wał spokój, wycofano żołnierzy 155. pułku, a ich miejsce zajęły nowe wojska niemiec- kie z Saksonii. Ale 7 sierpnia doszło do no- wego incydentu na rynku głównym, który doprowadził do pożaru w mieście i masa- kry ludności. Pod gradem kul z kartaczow- nic zginęło około stu osób. Od tego momentu Niemcy rozpoczę- li systematyczne burzenie miasta. 8 sierp- nia przeprowadzili nowe aresztowania. Za- trzymano około 800 mężczyzn, z których rozstrzelano co dziesiątego. Literacki obraz tych scen dała Maria Dąbrowska: „Niemcy o świcie pobrali prosto z łóżka wszystkich mężczyzn z całego Raciborskiego Przed- mieścia. Niektórzy ani się ubrać nie zdążyli i szli w gaciach. Ludzie myśleli, że ich biorą dookopów,ażtusięrozeszło,że ichmają co dziesiątego rozstrzelać. I pod tym strachem trzymaliichnapolucałydzień.Cozajęksię zrobił, co za płacz, baby wszystkie poszły za tymi chłopami, aż je kolbami odganiali. Do- pieronawieczórNiemcypuścilitychpobra- nych, powiedzieli, że im cesarz, niby Wiluś, darował. Ale z innych ulic jak pobrali, to dziesięciu stracili”. Podpalenia domów i całych kwartałów, egzekucje, morderstwa, rabunki sklepów i mieszkań prywatnych trwały prawie do końca sierpnia. Zniszczenia: 95 procent Kaliszniemalprzestałistnieć.Spalonoprak- tycznie całe centrum i Przedmieście Wro- cławskie (dzielnice najbardziej zabudowa- ne i zaludnione). Zniknęły XVII- i XVIII- -wieczne kamienice, ratusz i teatr. Ocalały jedyniekościoły(z wyjątkiemwieżykościo- ła św. Józefa), budynki szkolne i parafialne, znaczna część dzielnicy żydowskiej i zabu- dowa robotnicza w pobliżu ocalałych fa- bryk. Stopień zniszczenia zabudowy miesz- kalnejocenionona95proc.Kalisz,obokbel- gijskiego Louvain (Leuven), był najbardziej zniszczonymw I wojnieświatowejmiastem w Europie. Jesienią 1914 r. na zgliszczach pozostało ok. 5 tys. osób. Tak to wspomina Józef Dąbrowski: „Jed- no z najbogatszych w Królestwie miasto, wyludniło się niemal zupełnie (...) Tłumy, nieprzeliczone zda się tłumy, w straszli- wej panice szły, lub biegły, szosami, droga- mi lub wręcz przez pola i łęgi z tobołkami na plecach. Panie w domowych ubraniach bez kapeluszy, mężczyźni, ubrani byle jak, ARCHIWUMPAŃSTWOWEWKALISZU Zrujnowany kaliski rynek z ratuszem w 1914 r.
  • 8. 8 tygodnik powszechny 32 | 10 sierpnia 2014 WOJNA NASZYCH PRADZIADKÓW JERZY GAUL Na Wielką Wojnę patrzymy zwykle oczami Polaków, którzy doczekali wymarzonego konfliktu między zaborcami. A jak na Polaków patrzyły władze monarchii habsburskiej, która od 1915 r. okupowała część zaboru rosyjskiego? Kongresówka pod okupacją W sierpniu 1915 r. teren Kró- lestwa Polskiego został za- jęty przez wojska niemiec- kie i austro-węgierskie; ar- mia carska musiała wycofać się na wschód. Zdobyty teren podzielono na dwie strefy okupacyjne: niemiecką i austro-węgierską. W swojejstrefiewładzemonarchiihabsbur- skiej utworzyły Generalne Gubernatorstwo Wojskowe w Polsce. Jak patrzyły te władze na Polaków? Wiedzę o tym można czerpać z różnych źródeł, w tym z raportów politycznych Od- działuInformacyjnegoi KrajowegoKomisa- riatuCywilnegow Lublinieorazz raportów komendpowiatowych,któreprzechowywa- nesąw ArchiwumGłównymAktDawnych w Warszawie. Batalia o dusze Obserwując życie polityczne, nastroje lud- ności, jej stosunek do państw centralnych i do sprawy polskiej, władze okupacyjne in- formowały przełożonych w Wiedniu o sy- tuacji na zajętych obszarach. Jednocześnie kreowały obraz społeczeństwa polskiego, którego poznanie może przyczynić się do pogłębienia znajomości dziejów politycz- nych i społecznych w Królestwie Polskim – oraz do zrozumienia decyzji podejmowa- nych wtedy przez władze austro-węgierskie w sprawie polskiej. Na ziemiach polskich, prócz zmagań mi- litarnych, rozgrywała się wówczas batalia między władzami okupacyjnymi a elitami polskimi o wpływ na świadomość społe- czeństwa.Warstwywyższez KrólestwaPol- skiego, zdominowane przez zwolenników orientacji prorosyjskiej, odnosiły się nie- chętnie do państw centralnych. Masy ludo- we,zwłaszczaludnośćrolnicza–jakpodkre- ślano w raportach – były zaś mało aktywne polityczniei budziłysiępowoliz letargu,na- rzuconego przez władze carskie, o których mówiono „nasi”. C.k. władze okupacyjne podjęły więc sta- rania w celu rozbudzenia wśród ludności pozytywnego stosunku do monarchii habs- burskiej. Zezwolenie na uroczyste obchody świąt religijnych, np. procesje Bożego Cia- ła, miało wywołać wdzięczność dla katolic- kiejmonarchii.Podjętoteżpróbypropagan- dowego wykorzystania kolejnych rocznic urodzin (18 sierpnia) i imienin (4 paździer- nika) cesarza Franciszka Józefa I. W rapor- tachpodkreślanopowszechnyudziałludno- ści w tych uroczystościach. Interpretowano to, nieco na wyrost, jako wzrost nastrojów proaustriackich, nie zdając sobie najwyraź- niej sprawy, że w posłuszeństwie wobec za- rządzeń więcej było uległości i strachu niż akceptacji dla nowej władzy. Podzielone społeczeństwo W ramach polityki zjednywania ludności władze okupacyjne tolerowały też obcho- dy Powstania Listopadowego i Powstania Styczniowego; oba zrywy skierowane były w końcu przeciw Rosji. W organizacji tych rocznic brały udział nowe środowiska po- lityczne: działacze Naczelnego Komitetu Narodowego, oficerowie werbunkowi De- partamentu Wojskowego NKN i legioniści z I Brygady, którzy próbowali wykorzystać święta narodowe do zdobycia sympatyków. Obokuroczystościnawiązującychdozma- gańz zaborcącarskimpodejmowanoteżsta- rania o przypomnienie innych chlubnych wydarzeń z historii Polski. Zakaz publicz- nychobchodówrocznicyKonstytucji3maja naterenachokupowanychprzezAustro-Wę- gry sprawił, że władze austriackie przegrały rywalizację z Niemcami, którzy wydali zgo- dę na obchody 3 maja w roku 1916 – i stra- ciły wiarygodność w oczach polskiej opinii publicznej. Naraziły się również radykalne- muśrodowiskuniepodległościowemu,które forsowało obchody wymarszu strzelców Pił- sudskiego6sierpnia1914 r.doKongresówki. Uroczyste obchody powstań narodo- wych, podczas których nie brakowało ak- centów religijnych i patriotycznych prze- mówień, nie pozostały bez wpływu na co- raz większą świadomość narodową, także ludności wiejskiej. Społeczeństwo polskie, co dostrzegły władze okupacyjne, było jed- nakpodzielonenazwalczającesięobozypo- lityczne:niepodległościowców(skupionych wokółkomendantaJózefaPiłsudskiego),ak- tywistów z NKN (stojących na gruncie roz- wiązania austro-polskiego) i pasywistów (opowiadającychsięzaneutralnością,wśród których prym wiedli narodowi demokraci, ściśle powiązani z duchowieństwem kato- lickim). Dla niektórych duchownych, para- doksalnie, większym zagrożeniem byli so- cjaliścii Żydziniżprawosławnycar.Władze austriackie wskazywały też w raportach na nie najlepsze relacje polsko-żydowskie. Między Berlinem a Wiedniem W okupowanej teraz przez dwóch zabor- ców Kongresówce działalność obywatel- ską powstrzymywał nie tylko strach przed powrotem Rosjan, ale też niepewność co do przyszłych losów kraju, niezdecydowa- nie władz austriackich w sprawie polskiej i trudna sytuacja materialna. Niemniej, na terenie Królestwa Polskiego zachodziłyzmiany.I tak,orientacjarosyjska wśród Polaków ostatecznie przegrała z kre- tesem–doczegow wydatnymstopniuprzy- czyniła się taktyka „spalonej ziemi”, stoso- wanalatem1915 r.przezcofającesięwojska rosyjskie: opuszczając Kongresówkę, Rosja- nie niszczyli nie tylko publiczną infrastruk- turę, ale palili też wsie i miasta. Silnym katalizatorem polskiej aktywno- ści była także nienawiść do Niemców – po- czątkowo wynikająca ze stereotypów i pro- pagandy władz carskich, a później z bezpo- średnio doświadczanego bezwzględnego postępowania Niemców w Królestwie Pol- skim. Władze austriackie nie potrafiły wy- korzystać tej niechęci do poprawienia wize- runku monarchii habsburskiej, gdyż same miały na sumieniu liczne grzechy: zmusza- nie ludności do przymusowej pracy, rekwi- zycje, kontrybucje, bezwzględną cenzurę prasową. Tymczasempoklęskacharmiiaustro-wę- gierskiej na froncie wschodnim – w wyni- kuofensywygen.AleksiejaBrusiłowalatem 1916 r.–obawaprzedpowrotemRosjan,wy- nikającaz zaangażowaniaw nowąrzeczywi- stość,przeważyłanadstrachemprzedNiem- cami, którym życzono teraz sukcesów woj- skowych. Jak wskazywały wtedy władze okupacyj- ne,w społeczeństwiepolskimw Kongresów-
  • 9. 9 tygodnik powszechny 32 | 10 sierpnia 2014 ce, a zwłaszcza na prawicy, dominowały po- stawy wyczekujące. Natomiast zwolennicy czynu – aktywiści i lewica niepodległościo- wa związana z Piłsudskim – byli w zdecydo- wanej mniejszości. Przyczyniły się do tego same władze austriackie, które nie potrafi- ły zająć konstruktywnego stanowiska ani w sprawie Piłsudskiego (oddając tu inicjaty- węgenerałomniemieckim,którzydoprowa- dzilidojegointernowania),aniw tworzeniu armii polskiej, czego symbolem była nomi- nacja niemieckiego gen. Hansa von Beselera na dowódcę Pol­nische Wehrmacht. Czas zmian Akt 5 listopada 1916 r. zaczął tworzenie sa- modzielnego Królestwa Polskiego. Austriac- kadrogadopaństwowościpolskiej,choćwy- boistai uciążliwaz powoduopieszałegoprze- kazywaniainstytucjipaństwowych,niepro- wadziłanamanowce.JednakRadaRegencyj- na,RadaStanui rządypolskie–kuubolewa- niu przedstawicieli monarchii habsburskiej – miały niewielu zwolenników. Wkrótce rewolucja rosyjska w 1917 r. i upadek caratu spowodowały radykaliza- cję nastrojów i rozbudzenie uczuć patrio- tycznych na ziemiach polskich. Mimo ro- snących obaw warstw wyższych przed bol- szewizmem, władzom austriackim nie uda- ło się osiągnąć zbyt wiele. Przeważyła nieuf- ność do c.k. monarchii – i przekonanie o jej słabości. Rozwiązanie sprawy polskiej w oparciu o Austro-Węgryprzekreśliłostatecznietrak- tat pokojowy z Ukrainą, zawarty w lutym 1918 r. i przyznający jej Ziemię Chełmską – cowywołałopowszechnyspołecznysprze- ciw Polaków. A potem, jesienią 1918 r., inicjatywę prze- jęli sami Polacy, zaś władze austriackie były już tylko biernym obserwatorem narodzin niepodległej Rzeczypospolitej. ņ Prof. JERZY GAUL jest historykiem, współredaktorem (z Alicją Nowak) pracy „Obraz społeczeństwa polskiego w Królestwie Polskim w raportach politycznych austro- -węgierskiego Generalnego Gubernatorstwa Wojskowego w Polsce. Wybór dokumentów 1915–1918”, który ukaże się w 2014 r. nakładem Archiwum Głównego Akt Dawnych. Rosyjska propaganda: „Car-wyzwoliciel Polski” W czasie I wojny światowej popularna była propaganda oparta na karykaturze. Na fali tego nurtu powstała „Symboliczna Karta Europy – Wojna- -Oswobodzicielka 1914–1915 r.”. Mapa wydana w Warszawie przez wydawnictwo Władysława Lewińskiego została dopuszczona przez rosyjską cenzurę do druku w kwietniu 1915 r. Można przypuszczać, że jest to przerobione wydanie mapy, która ukazała się we Francji pod tytułem „Carte Symbolique de l’Europe”. Dominującym elementem tej mapy propagandowej jest przedstawienie cara Mikołaja II, który własnym majestatem uosabia Rosję, a za nim podąża potężna armia. Polska została przedstawiona jako siedząca na ziemi kobieta, zwrócona ku carowi i błagająca o wolność. Na uwagę zasługuje przedstawienie Cesarstwa Austro- -Węgierskiego, które jako jedyne nie jest symbolizowane przez postać człowieka lub zwierzęcia; ukazano natomiast leżącą między krzyżami koronę symbolizującą (pożądany przez Rosję) rozpad wielonarodowościowego państwa. Jak wiele takich map, również ta przesiąknięta jest zakorzenionymi wówczas stereotypami. Charakter symboliki zależny był oczywiście od tego, która strona konfliktu wydawała taką mapę. ŹRÓDŁO:ARCHIWUMGŁÓWNEAKTDAWNYCH,ZB.KART.478–36
  • 10. 10 tygodnik powszechny 32 | 10 sierpnia 2014 WOJNA NASZYCH PRADZIADKÓW Ludwik Namysłowski Z dziennika legionisty Namysłowski i jego zapiski W zbiorach Archiwum Akt Nowych znajduje się wiele pamiętników i wspomnień, zarówno w formie pisanej (rękopisy, maszynopi- sy), jak też w formie nagrań. Ich autorzy, jak choćby Walery Sławek, Józef Kordian Zamorski, Wincenty Witos, należą do osób bardzo znanych. Ale są też źródła narracyjne wytworzone przez osoby do dziś nieodkryte. Do takich należy Ludwik Namysłow- ski. Urodził się w 1894 r. w Porębie Radl- nej pod Tarnowem. Uczestniczył w dzia- łalności patriotyczno-niepodległościo- wej: należał do paramilitarnej organizacji „Strzelec”. Po wybuchu wojny wstąpił do powstających Legionów Polskich i został żołnierzem 2. batalionu w 3. pułku pie- choty II Brygady Legionów; wraz z II Bry- gadą walczył na froncie, m.in. w Karpa- tach Wschodnich. W 1917 r. po kryzysie przysięgowym został – jako poddany austriacki – wcie- lony do Polskiego Korpusu Posiłkowego i ze swoim pułkiem trafił do Żurawicy pod Przemyśl. 15 lutego 1918 r. podczas boju pod Rarańczą wraz z innymi legio- nistami dostał się do niewoli austriackiej. Zmarł w osamotnieniu, w latach 70. XX wieku. „Dziennik” Namysłowskiego został spisany na kartach formatu 13 na 11 cm, sklejonych w blok. Autor nadał mu tytuł „Ku pamięci”. Opisywał w nim swe prze- życia od 7 sierpnia 1914 r. do 11 paździer- nika 1918 r. Niektóre zapiski są szczegó- łowe, inne lakoniczne. Krótkie zapisy po- chodzą z okresu wzmożonych walk i po- tyczek oraz niewoli. Autor nie dbał o in- terpunkcję, kuleje gramatyka, ale wszyst- kie braki rekompensuje szata graficzna dziennika: Namysłowski, co zauważy na- wet laik, miał talent do rysunków i ma- larstwa. Barwne ilustracje (ok. 20) stano- wią dokumentację życia żołnierskiego (np. „W ziemiance”, „Oczekiwanie nie- przyjaciela”)i spostrzeżeńgeograficznych („Krajobraz Wołynia”), ale oddają też od- czuciafilozoficzne(np.„Widmośmierci”, „Demon wojny”) Namysłowskiego jako uczestnika Wielkiej Wojny. SZYMON TADEUSZ KRAWCZAK „Dziennik” Ludwika Namysłowskiego ukazał się nakładem Archiwum Akt Nowych w 2014 r. NA OKŁADCE fragment ilustracji z dziennika Namysłowskiego „Oficer Legionów Polskich”. Rok 1915 – bitwa pod Rokitną 9 CZERWCA W nocy wyruszamy spokojnie na granicę besarabską, gdyż Rosjanie już się byli daleko cofnęli. Idziemy cały dzień przy wiel- kimupale.Podwieczórprzechodzimygranicę Besarabii i zbliżamy się do wsi Rokitno, gdzie- śmynatrafiliznowunaopórnieprzyjaciela.Bi- jemy się tam 3 dni. Także nasza kawaleria bra- ła tam udział w walce. Szarżowała na potrójne rosyjskieokopy;dopędzilido3-ciejliniiobron- nej,aleprzerzedzenibardzow szeregach,zmu- szenibylicofnąćsię.PoległtamRotmistrzWą- sowicz, zyskawszy nieśmiertelną sławę. Rok 1916 24 GRUDNIA Święta spędzamy przyjemnie; je- steśmyzaproszeninacałeświętaprzezprobosz- cza i dostajemy zapomogi po 10 rubli, a od in- nych dostajemy podarki na gwiazdkę. W ogó- le w Wyszkowie mam najlepsze czasy za całą wojnę; roboty mało ci, czasem wyjeżdżam do Nasielska z raportem i po żołd, jestem sobie swobodnyi mogęiśćgdziechcę.Ludnośćuboż- sza z początku była nieprzychylna dla nas, lecz później niechęć znikła. Natomiast inteligencja przeciwnie,nawetzapomogidawałaregularnie i zapraszałaczęstodosiebie.Dowojskapolskie- go nie chcą wstępować. (...) Rok 1917 – kryzys przysięgowy 7 LIPCA Odrzuciliśmy rotę przysięgi. 10 LIPCA Namawiali Legionistów Królewia- ków nasi oficerowie do złożenia przysięgi, ale niemal wszyscy odmówili (...). 13 LIPCA Odbyła się przysięga Królewiaków, przyczem odbyły się różne demonstrancje przeciw przysiędze, ale jednych aresztowali, a innych podstępem zmusili do złożenia przy- sięgi. Aresztowanych wywieźli do obozu in- ternowanych.Austriaccypoddaninieskładali żadnej przysięgi. (...) 3 WRZEŚNIA Z powodu różnych awantur je- steśmy rozbici; część poszła do armii austriac- kiej,a resztaprzeszłapodkomendęaustriacką jako pol. kor. posił. [Polski Korpus Posiłkowy]. Wyjeżdżając z Zambrowa mieliśmy rozkaz na front rumuński się udać. ņ Rok 1914 – formowanie Legionów i pierwsza potyczka 7 SIERPNIA Wstępujędo„Szczelca”[zacho- wano oryginalną pisownię – red.] i wyjeż- dżam do Bakowic na ćwiczenia. 16 SIERPNIA Przybieramy nazwę legioni- stów – składamy przysięgę Austrii i wy- ruszamy przez Krzeszowice do Olkusza, skąd po 2-dniowym pobycie przywożą nas z powrotem do Choczni koło Wado- wic. 30 WRZEŚNIA Jesteśmy umundurowani i po 5-dniowej podróży przez Śląsk i Wę- gry przyjeżdżamy do pewnej miejscowo- ści w Siedmiogrodzie, wyludnionej z po- wodu naporu Rosjan. Tak się jednak zło- żyło szczęśliwie, że na drugi dzień po na- szym przybyciu rozpoczęli Rosjanie od- wrót i pod Maramarosszygot w czasie pościgu usłyszałem pierwszy raz strzały armatnie... 29 PAŹDZIERNIKA Rosjanom udało się nas zatrzymać i cofnąć do Rafajłowej. Po 2-ty- godniowympobyciew szpitaluw Domko nasz batalion przez Żabie, Jesieniów po- spiesznym marszem przybywa pod So- kołówkę (reszta legionów została nadal w Rafajłowej), gdzie natychmiast rozpo- czyna skuteczną walkę. Bitwę my wygrali, ale cóż z tego kiedy Austriakówpobilinalewymskrzydlei my zmuszeni byliśmy się cofnąć do Żabiego (Żabie jest to największa wieś na Hucul­ szczyźnie ciągnie się doliną rzeki 7 kilo- metrów). W Żabiu zmieniły nas wojska austriackie, a my wsiedli w Worochcie na pociąg i jedziemy znów na węgierski front do Szenewir i stamtąd robimy ofen- sywę. Walki trwały kilka tygodni, wśród którychzajęliśmykilkawsi:Feniwes,Stry- chalina i Ekormeze. Czasy mięliśmy bar- dzo ciężkie, trudy nadzwyczajne, wciąż na szczytach gór wśród śniegu i mrozu bez noclegu w domach tylko trza było na śnieguspać,z czegodużosiępochorowało, wszy nam się namnożyło milionami tak że usnąć wcale nie dawały; do tego głód jeszczepanowałgdyżniebyłodobregodo- wozu, ludzie nie chcieli nam nic sprzedać, musieliśmy siłą od nich kupować, gdyż inaczej nic nie sprzedał.
  • 11. 11 tygodnik powszechny 32 | 10 sierpnia 2014 Karty z dziennika Ludwika Namysłowskiego
  • 12. 12 tygodnik powszechny 32 | 10 sierpnia 2014 P rzecież mogły brać udział w wojnie jak rzesze innych kobiet – opieku- jąc się rannymi w szpitalach polo- wych czy choćby szyjąc chlebaki, przenosząc wiadomości lub przechowując brońoraztajnedokumenty.A jednakudział w pomocniczych oddziałach kobiecych to dla niektórych z nich było za mało. Ścina- ły włosy – i w męskim przebraniu szły na wojnę. Dzień i noc między mężczyznami W 1920 r.reporterbrytyjskiego„TheTimes” pisał o niej, że jest atrakcyjna, bystra i że ma za sobą romantyczną kartę podczas I wojny światowej,gdyprzezkilkamiesięcywalczy- ła „u Piłsudskiego”, w legionowej artylerii – przebrana za chłopca, jako Kazik Żucho- wicz. Naprawdę nazywała się Wanda Gertz i chciała walczyć z wrogiem. Jej ojciec brał udział w Powstaniu Styczniowym, rosła więc w domu z tradycjami. Wiele lat póź- niej wspominała dziecięce zabawy w woj- sko z bratem i jego kolegami. Kilkuletnia dziewczynka często przewyższała odwagą chłopców,którzyrejterowaliz „placuboju”. Miała wtedy marzenie: zdobyć stopień pod- oficera. Jako nastolatka, prócz pobierania nauki na kursach buchalteryjnych w szkole Zgro- madzenia Kupców m. st. Warszawy, wstą- piła do skautingu. Wraz z innymi dziew- czętami roznosiła antycarskie ulotki. Gdy w 1915 r. Rosjanie zostali wyparci przez ar- mie Niemiec i Austro-Węgier z Warszawy, zbierałyekwipunekdlaochotnikówdopol-Pozycje Legionów Polskich na Wołyniu: tam walczyły także kobiety – legionistki. 1916 r. NARODOWEARCHIWUMCYFROWE Emilie Plater 14/18 ANNA AUGUSTYNIAK Dlaczego Polki szły na front? Czy kierowały nimi pobudki patriotyczne, czy także chęć przygody? Opowieść o czterech żołnierkach Legionów Polskich.
  • 13. 13 tygodnik powszechny 32 | 10 sierpnia 2014 WOJNA NASZYCH PRADZIADKÓW skichLegionów.Alew Wandziedojrzewało marzenie, by iść do boju. Nie było to proste, aleudałosię,choć„półoficjalnie”:koleżanki ze skautingu dostarczyły jej męski mundur i obcięły bujne loki. Wanda została Kazikiem. W koszarach od pierwszej chwili musiała wykazać się żelazną wolą, by nie uciec przed badaniem lekarskim rekrutów. Rezolutnie zapytała komisję, kto może ją zwolnić z oględzin. Wskazany porucznik domyślił się przyczy- ny i nie odesłał dziewczyny do domu. Trafi- ła do 1. pułku artylerii I Brygady Legionów, stacjonującejnaWołyniu.Musiała,jakinni, spaćw ziemiankach,dbaćo własnegokonia (nauczyła się jazdy konnej), uczyć się ob- sługi armat, a także środków łączności, za- kładania linii telefonicznych, naprawiania przewodów. Pełniła warty nocne. Wciąż jednak nie brała udziału w walce, postanowiła więc uciec z artylerii do pie- choty. Miało się to odbyć w Stobychewie, już podczas odwrotu – gdy front niemiec- ko-austriacki cofał się przed rosyjską ofen- sywą. Wraz z kolegą, też żądnym przygód, chcieli dołączyć do oddziału piechoty. Ale Wanda zaniemogła, przemęczenie orga- nizmu dało o sobie znać chwilową ślepo- tą. Szła więc z artylerzystami, odmawiając oględzin lekarskich; trzymając się w drodze wozu konnego, czekała, aż jej się polepszy. A gdy odwrót się skończył, znów zaczęła się ciężka praca frontowa: budowanie stajni, ziemianek itd. Tymczasem sytuacja Legionów stała się niepewna, Piłsudski rokował z Austriaka- mi, a Wandzie, która była wycieńczona, udzielono urlopu. Na front już nie wróci- ła, i tak skończyła się jej służba. Za to zaczę- ła się legenda, którą późniejsza aktywność WandyGertzpodtrzymywała.Pisanoo niej, że jej postawa „daje się określić jako jeden szereg czynów, nacechowanych niezwy- kłym poświęceniem się idei Odrodzenia Oj- czyzny, nieskazitelnością i siłą charakteru oraz odwagą”. Potem wzięła udział w wojnie z bolszewi- kami: dowodziła ochotniczym batalionem kobiecym w Wilnie. Po przewrocie majo- wym w 1926 r. została sekretarką Piłsud- skiego; kierowała sekretariatem Głównego Inspektora Sił Zbrojnych. W 1939 r. walczy- ła w obronie Warszawy. Pożegnawszy się z Kazikiem,w konspiracjipodokupacjąnie- miecką przyjęła pseudonim „Lena”. Zorga- nizowała,a potemdowodziłaoddziałemAK „Dysk” (Dywersja i sabotaż kobiet); wyko- nywała wyroki śmierci na konfidentkach. Ze swym oddziałem walczyła w Powstaniu Warszawskim; potem była jeńcem w nie- mieckich obozach. Oswobodzona, wstąpiła do armii polskiej na Zachodzie. Do PRL nie wróciła. Do końca życia mieszkała w Lon- dynie. Spełniła dziecięce marzenie, a nawet wię- cej:miałastopieńmajoraWojskaPolskiego, zaś w 1944 r. otrzymała Krzyż Srebrny Wo- jennego Orderu Virtuti Militari. Służba wojskowa i służba Chrystusowa Nie wiadomo dokładnie, ile kobiet w przebraniu walczyło na froncie I wojny. Mówi się przynajmniej o trzydziestu. Do- wódcy zwykle wiedzieli o nich i starali się je chronić. Nie tylko przed udziałem w wal- ce, ale – bywało – przed natarczywością ko- legów. Choć one robiły wszystko, by się nie ujawniać: nosiły pod mundurem gorsety, owijały piersi bandażem. Aby dorównywać mężczyznom, prześcigały ich w obowiąz- kowości. Wandy Gertz zapał nie opuszczał, gdy rozbijała kilofem zamarzniętą ziemię. Nie pozwalała zwalniać się z pełnienia wart w deszczowenoceczydźwigania30-kilogra- mowego rynsztunku. O pomocy nie chciała słyszeć także ­Leopoldyna Stawecka, która wyciągała wodę ze studni dla koni, spała na derce i bu- dziła się ze szronem na włosach. Ale nie narzekała, nawet gdy brakowało chleba, a ziemniaki były nie lada przysmakiem. Jej młodość różniła się od dzieciństwa Wandy Gertz. Dzieciństwo Staweckiej było – za przyczyną ojca-alkoholika – trudne, z karczemnymiawanturamii ukończeniem edukacji na szkole elementarnej. Wspomi- nała, że „trzeba było się ubrać w pancerz i rękawice rycerskie i (...) poza plecami ojca pracować nad podniesieniem naszego sta- nu psycho-fizycznego”. Zaczęła więc naukę w seminarium nauczycielskim, ale – mając niespełna 18 lat – w 1914 r. poszła na front, razem z bratem i grupą młodzieży. Wcze- śniej zbierała pieniądze na ekwipunek dla organizujących się oddziałów, uczestniczy- ła w zajęciach strzeleckich. Teraz w mun- durze chciała walczyć o Polskę. A że mogła to zrobić jedynie jako mężczyzna, przedsta- wiała się męskim imieniem. Mimo postaw- nej figury wyglądała dość chłopięco, dzięki czemu udało się jej wstąpić do I Brygady Le- gionów. Ciężko ranna w boju, leczyła się kilka miesięcy. Na front już nie wróciła, bo umarł ojciec, a matka w listach nawoływała ją do powrotu do domu. Nie mogąc walczyć na froncie, Leopoldyna ukończyła kurs sanita- riuszek i zaczęła pracę w krakowskim szpi- talu wojskowym, gdzie opiekowała się ran- nymilegionistami.WstąpiładoOchotniczej Legii Kobiet, została komendantką Legii we Lwowie.Taktooceniała:„Więcejzadowole- nia i pokarmu dla własnej ambicji daje wal- ka na froncie, to święto żołnierza, ale nie mniej ważną i odpowiedzialną jest służba wartownicza”. Pod jej dowództwem studentki wileń- skie z OLK broniły miasta. Tu znów została ranna, tym razem ucierpiały płuca. Za kil- ka lat będzie to przyczyną gruźlicy i śmier- ci. Po walkach o Warszawę z bolszewikami i o Górny Śląsk z Niemcami dostała stopień oficerski i Krzyż Walecznych – w uznaniu za odwagę wykazaną w boju. Aż nadszedł czas, kiedy Stawecka posta- nowiła zastąpić „służbę wojskową – służbą Chrystusową” i wstąpiła do zakonu sióstr felicjanek. Nie mogła jednak przyjąć ob- łóczyn, bo sąd kościelny wciąż jeszcze nie rozwiązał jej „wojskowego” małżeństwa z Józefem Popkowskim, kapitanem Woj- ska Polskiego. Wystąpiła więc i czekała na papieską dyspensę. W 1924 r. otrzymała ją – i wówczas znalazła swoje miejsce u sera- fitek w Oświęcimiu. Ubrała habit oraz przy- jęła imię zakonne – odtąd nazywała się sio- stra Eligia. Gdy zmarła, w 1933 r., jej trumnę ponie- ślioficerowieWojskaPolskiego.Położylina niej czapkę wojskową, szablę i proporczyk Ochotniczej Legii Kobiet. Eliza i Maria: legionowi sanitariusze Anna Nowakowska – biografka Wandy Gertz – twierdzi, że jej bohaterką interesują się dziś badacze gender studies. Gertzówna wychowywała się ze starszymi braćmi i ich kolegami. Podobnie było ze Stawecką – ro- sła wśród czterech braci. Czy to zaszczepio- ne marzenia i pragnienia chłopców skłoni- ły je do pójścia drogą przeznaczoną wtedy dlamężczyzn,drogąpłciprzeciwnej?Drogą, po której w męskich przebraniach musiały inaczej się poruszać, opanowywać swe cia- ło, walczyć z cienkim głosem, zmienić wy- raz twarzy... Eliza Ludwika Daszkiewiczówna, 30-let- nia urzędniczka w fabryce wyrobów fajan- sowychw Wiedniu,oddzieckamarzyłao li- niowej służbie sanitarnej. Podobnie jak Ma- ria Bronisława Wołoszyńska, która nie mó- wiąc nic rodzicom, uciekła na front. Był rok 1914. Obie nie chciały gotować zupaniszyćmundurównazapleczu.Chcia- łyrealizowaćswojąwiedzęz kursówrekruc- kich oraz umiejętności strzelania z brow- ningów i mauzerów. Postanowiły, że zosta- nąsanitariuszami.StanisławKepiszi Alfred Wołoszyński – właśnie tak miały się teraz nazywać. Zdobyły przydział do 2. Pułku Piecho- ty Legionów. Od początku nie chciały i nie miały żadnych ulg podczas służby, nara- żały życie na linii ognia. Daszkiewiczów- na zapracowała na przydomek „żelazna” i najpierw na Krzyż Walecznych, a potem na Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Vir- tuti Militari. Pisano o niej, że nie bała się
  • 14. 14 tygodnik powszechny 32 | 10 sierpnia 2014 WOJNA NASZYCH PRADZIADKÓW żeby poszedł z wojskiem do łaźni, nie prze- klina”. Była to już niemal powszechnie zna- na tajemnica. W tym czasie Wołoszyńska została ran- na i odesłana z frontu, już na stałe. W szpi- talu w Krakowie przeistoczyła się w cywi- la. Dalsze jej losy są nieznane. Natomiast po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, przeniesiona do rezerwy podporucznik pie- choty Eliza Daszkiewiczówna bierze ślub z rolnikiem Kulikowskim i w powiecie gro- dzieńskim osiada na gospodarstwie. Adop- tują dwójkę dzieci: 8-letnią Marysię i 11-let- niegoAntka.Elizaopiekujesięteżwiejskim przedszkolem i kieruje spółdzielnią, tworzy jej filie w innych wsiach, rozwija działal- ność kulturalno-oświatową. W czasie II wojny światowej aresztowa- naprzezsowieckichokupantów,nafaliwy- wózek trafia w głąb ZSRR. Duch żołnierza w niej odżywa. Zgłasza się do organizującej się armii Andersa – mimo że ma już blisko 60lat.Działaw PomocniczejSłużbieKobiet. Wraz z armią Andersa opuszcza ZSRR i tra- fia na Bliski Wschód. W Teheranie kieruje referatemoświatowymw kobiecymbatalio- nie.Podlegającejejochotniczkisąjużtrakto- wane jak żołnierze. Umrze kilka miesięcy po zakończeniu wojny. Na jej grobie w palestyńskiej Jaffie będzie napis zaświadczający także o jej mę- skim wcieleniu: Ludwika Kepisz-Kulikow- ska z Daszkiewiczów. ņ ANNA AUGUSTYNIAK Korzystałam z książek: Stanisław M. Jankowski „Dziewczęta w maciejówkach” (Wyd. TRIO); Anna Nowakowska „Wanda Gertz” (Wyd. Avalon) i tekstu Anny Nowakowskiej „Kazik i Kazia. Symboliczna zmiana płci w walce o niepodległość Polski” na www.interalia.org.pl Wojna naszych (pra)pradziadków DLA POLAKÓW Z TRZECH ZABORÓW – naszych pradziad- ków bądź, w przypadku młodszego pokolenia, prapra- dziadków – I wojna światowa była doświadczeniem po- wszechnym. 3,5 MILIONA: tylu mniej więcej Polaków zmobilizowały państwa zaborcze do swych armii – do niemieckiej 800 tys., do austro-węgierskiej 1,4 mln, do carskiej 1,2 mln (tu dalszy pobór uniemożliwił fakt, że w 1915 r. Rosja wycofała się z centralnej Polski). Nigdy wcześniej i później w historii pod bronią nie było naraz tylu Polaków – choć tu w obcych mundurach. 90 PROCENT: taki był odsetek Polaków w niektórych pułkach c.k. armii z Galicji. Także w wielu pułkach pruskich i carskich z Górnego Śląska czy Mazowsza Polacy stanowili spory odsetek. Np. polski rekrut z Kongresów- ki współtworzył rosyjską 2. Armię, która w sierpniu 1914 r. została całkowicie zniszczona przez armię pruską w bitwie pod Tannenbergiem. 500 TYSIĘCY: tylu mniej więcej Polaków-żołnierzy zginęło. Kilka razy więcej odniosło rany lub trafiło do niewoli. Nigdy podczas wojny nie zginęło tylu Polaków-żoł- nierzy (podczas II wojny większość strat stanowiły ofiary terroru okupacyjnego nazistowskiego i sowieckiego). 15 PROCENT: o tyle w latach 1914-18 zmalała liczba ludności zamieszkującej obszar później- szej II RP na skutek śmierci (na froncie, z powodu epidemii i głodu) albo ewakuacji, zarzą- dzanych przez armie zaborcze. 30 PROCENT: taka szacunko- wo część majątku na ziemiach polskich została zniszczona w wyniku działań wojennych z lat 1914-21. KILKA RAZY przechodził front przez Polskę centralną i południową w latach 1914-15. Niektóre zniszczone wtedy miejscowości (np. podczas odwrotu w 1915 r. armia carska pustoszyła Kongresówkę, by zostawić „spaloną ziemię”) znów spaliła Armia Czerwona w 1920 r. Straty związane z walkami w latach 1914-21 objęły 80 proc. terenu II RP. niczego, miała w pogardzie śmierć i w największym niebezpieczeństwie potra- fiła opatrywać rannych. Wołoszyńska miała mniej szczęścia na froncie. Najpierw trapiły ją odmrożenia, potem tyfus, a wreszcie czerwonka. Zosta- ła odesłana do szpitala, gdzie jej płeć została rozpoznana – zrobiła sensację jako „niewia- sta w spodniach” i „dziewczyna żołnierz”. Wróciław czasienajbardziejzaciętychwalk i już jako sanitariuszka zbierała z pola ran- nych i zabitych. W pamiętniku zapisała: „Sta. Kepisz, to jest Daszkiewiczówna, mój były bezpo- średni komendant – dostaje się do niewoli. W czasie nocnego ataku na nasze pozycje zabrakło chłopcom amunicji. Kepisz bie- gnie więc do łączących na lewo Niemców, bierze od nich skrzynkę z amunicją (nor- malnie taką skrzynkę nosiło dwóch ludzi) i wśród ognia rozdaje żołnierzom. Podczas dalszej walki Kepisz wraz z paru legionista- midostajesiędoniewoli,chłopcyjednakod- bijająichnatychmiast.Tegosamegodniapo południu Kepisz wyszła na przedpole, aby opatrzyć rannego, i wraz z nim zostaje za- garnięta przez Moskali. Podczas tych walk z nas trzech kobiet znajdujących się w bata- lionie ja tylko ocalałam”. Władze rosyjskie zaliczyły „Stanisława Kepisza”doaustriackichsanitariuszeki wy- mieniły na sanitariuszki rosyjskie, przeby- wające w niewoli austro-węgierskiej. Krót- ko przystrzyżona Daszkiewiczówna znów podążyła na front, znów jako mężczyzna. Chodziłypogłoski,żetokobieta:„Wcalenie wyglądajakbaba”.„Baba?Tutaj?”.„Wszyscy wiedzą – wódki nie pije, nie namówisz go, Od lewej: Wanda Gertz i Leopoldyna Stawecka DOMENAPUBLICZNA SERAFITKI.PL
  • 15. tygodnik powszechny 32 | 10 sierpnia 2014 Wojna i pamięć Jak narody pamiętają o I wojnie światowej? O tym mówią „Tygodnikowi Powszechnemu” historycy z różnych krajów Europy. NIEMCY: Wieczne spory o winę ALAN POSENER Od 1945 r. pamięć o I wojnie światowej pozostaje w Niemczech w cieniu rozliczeń z II wojną. Aż do lat 60. XX w. zadowalano się stwierdzeniem, że wszystkie mocarstwa Europy niejako „ześlizgnęły się” w tamtą wojnę. Pokolenie historyków urodzonych przed okresem III Rzeszy odrzucało tezę, że Niemcy ponoszą szczególną winę za jej wybuch; w takiej interpretacji pokój wersalski jawił się jako faktyczne nie- szczęście, faktyczna niesprawiedliwość i faktyczna przyczyna kariery Hitlera. Rzecz jasna, taka polityka historyczna służyła głównie moralnemu rozgrzeszeniu Niemców w kontekście narodowego socjalizmu. Owa wygodna sytuacja skończyła się w 1962 r. za sprawą historyka Fritza Fischera i jego książki „Griff nach der Weltmacht” (Niemcy chcą być światowym mocarstwem). Fischer analizował zwłaszcza wojenne cele Cesarstwa Niemiec- kiego i uznał, że są zdumiewające paralele między nimi a późniejszymi celami Hitlera. Dotyczyło to z jednej strony nadziei, że uda się wyeliminować Francję i zneutralizować Anglię, a z drugiej – planów utworzenia na Wschodzie wielkiego obszaru pod kontrolą Niemiec. Fischer twierdził, że naziści nie byli „wypadkiem przy pracy” w niemiec- kiej historii. O jego tezach gwałtownie dyskutowano i koniec końców większość historyków urodzonych w okolicy 1945 i po 1945 r. zgodziła się z nimi. Jeśli chodzi o oficjalną politykę histo- ryczną Niemiec, to w kontekście I wojny jest ona dość powściągliwa. Nie odczuwa się specjalnej konieczności, by okazywać publicznie podobną skruchę, jaka od czasu warszawskiego gestu kanclerza Brandta charakteryzuje stosunek niemieckich rządów do II wojny światowej. Ale, w obliczu debaty wokół tez Fischera, widać pewną obawę przed takim czczeniem niemieckich „bohaterów” z lat 1914-18, które było oczywiste jeszcze przed 1933 r., w demokratycznej Republice Weimarskiej. Zresztą w ogóle takie pojęcia jak „boha- terstwo” czy „śmierć za ojczyznę” stały się w Niemczech podejrzane po tym, jak nadużyli ich naziści – choć każde miasto niemieckie i każda wieś mają co najmniej jeden pomnik upamiętniający poległych w I wojnie, utrzymany w konwencji boha- tersko-patetycznej. W tej sytuacji pomocą dla polityków staje się stwierdzenie, że „odwieczny wróg”, Francja, dziś stał się najbliższym partnerem w Unii. „Legenda założycielska” UE głosi, W maju 1915 r. wojska austro-węgierskie i niemieckie (w tym pułki z Wielkopolski) przełamały front rosyjski pod Gorlicami. Powyżej: żołnierz niemiecki i sanitariuszka – rekonstrukcja bitwy gorlickiej, 2012 r. DARIUSZZAROD/EASTNEWS
  • 16. 16 tygodnik powszechny 32 | 10 sierpnia 2014 AUSTRIA: Ambiwalencja polityczna STEPHAN LÖWENSTEIN Na setną rocznicę 28 lipca 1914 r. – gdy Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii – w wiedeńskim Muzeum Leopoldów wy- stawiono oryginał apelu Franciszka Józefa „An meine Völker” („Do moich ludów”), w którym cesarz pisał: „W tej poważnej godzinie mam pełną świadomość całej doniosłości Mojego postanowienia i Mojej odpowiedzialności przed Wszechmocnym. Wszystko zbadałem i wszystko rozważy- łem. Ze spokojnem sumieniem wstępuję na drogę, którą Mi wskazuje obowiązek” [przekład za „Gazetą Lwowską”, dodatek nadzwyczajny z 29 lipca 1914 r. – red.]. Wcześniej podobną wystawę otwarto w Bibliotece Narodowej, a na Schallaburgu – renesansowym zamku, godzinę jazdy od Wiednia, będącym ważnym centrum kul- turalnym – otwarto wystawę naukową; na nią wskazywał rzecznik rządu. Wreszcie, prezydent Heinz Fischer otworzył wystawę w Bad Ischl: kurorcie, gdzie Franz Joseph zawsze spędzał lato, także w 1914 r. To najważniejsze ostatnio aktywności państwa austriackiego, związane z I wojną światową. Wcześniej, w czerwcu, prezydent był na koncercie wiedeńskich filharmoników w Sarajewie. A jeszcze wcześniej miała miejsce oficjalna uroczy- stość państwowa, w której udział wzięli prezydent i kanclerz Werner Faymann. Co ciekawe, pamięć o wybuchu wojny i zamordowaniu następcy tronu oraz jego żony połączono tu ze wspomnieniem Berthy von Suttner, znanej wtedy pacyfist- ki, zmarłej w Wiedniu akurat na tydzień przed zabójstwem w Sarajewie. Wszystko to pokazuje, moim zdaniem, w jak bardzo zdystansowany sposób oficjalna Austria traktuje dziś wydarzenia sprzed stu lat. Próbuje się tu pokazać, że obecna Republika nie ma nic wspólnego z ówczesnymi decyzjami. Przypuszczam, że ma to związek z polityczną ambiwalencją, jaka dla Wiednia wiąże się z I wojną światową: z jednej strony klęska starej Austrii i koniec imperium, z drugiej narodziny Republiki. Bo w Austrii recepcja wydarzeń z lat 1914-18 została poniekąd przysłonięta przez to, co stało się po 1918 r.: koniec monarchii, narzucone traktaty pokojowe, a także zakaz przyłączenia się do Niemiec. Jego skutkiem był głęboki i długotrwały podział w austriackim spo- łeczeństwie. Była to też jedna z przyczyn niemal wojny domowej w Austrii w 1934 r. W tym sensie rok 1934 jest dziś w Austrii datą „polityczną”. Rok 1914 – nie. Ale na prowincji ów dystans do wydarzeń sprzed stu lat jest mniejszy niż w Wiedniu. Np. w landzie Tyrol udostępniono w internecie – z inicjatywy landowego muzeum – „Ehrenbuch”: elek- troniczną „Księgę Honorową” z danymi 24 tys. Tyrolczyków, którzy wtedy zginęli. Tyrolska inicjatywa jest wyjątkiem, w innych landach tego nie było. Choć na poziomie komunalnym powszechne jest wracanie do I wojny: w lokalnych muzeach otwierane są wystawy z pamiętnikami czy listami, jakie z frontu przysyłali miesz- kańcy danej miejscowości. I, rzecz jasna, telewizja oraz gazety pełne są materiałów rocznicowych.ņ PRZEŁ. WP STEPHAN LÖWENSTEIN jest dziennikarzem i historykiem, korespondentem dziennika „Frankfurter Allgemeine Zeitung” w Wiedniu. Autor pracy o oblężeniu Wiednia w 1683 r. w świetle ówczesnych gazet. WĘGRY: Narodowa katastrofa KRISZTIÁN UNGVÁRY Na Węgrzech pamięć o I wojnie światowej jest zdominowana przez wspomnienie jej skutków dla ówczesnego Królestwa Węgier – traktatu pokojowego z Trianon. To rozłożenie akcentów trochę przypomi- na sytuację w Rosji, gdzie dominującą rolę odgrywa nie I wojna światowa, lecz wyda- rzenia późniejsze: przewrót bolszewicki, wojna domowa i komunizm przesłaniają katastrofę, jaką dla państwa carów była tamta wojna. W przypadku Węgier taką rolę odgrywa rozkawałkowanie kraju na mocy traktatu pokojowego: ok. 3,5 mln etnicznych Węgrów stało się wtedy nagle mieszkań- cami innych państw, obywatelami drugiej kategorii. Dlatego I wojna nie znajduje takiej recepcji w polityce historycznej ani w pamięci zbiorowej społeczeństwa, jak we Francji czy Wielkiej Brytanii. Można też powiedzieć, że pamięć węgierska jest tu diametralnie odmienna od pamięci Serbów, dla których była to wojna koniec końców zwycięska. że to nacjonalizm zawiódł Europę ku przepaści, a przezwyciężenie nacjonali- zmu to największy sukces UE. Przy czym I wojna zostaje tu zredukowana do frontu zachodniego: Verdun, Somma. W zapo- mnienie popada front wschodni, jak też fakt, że dopiero po I wojnie światowej narody Europy Wschodniej mogły utworzyć własne państwa, na ruinach monarchii niemieckiej, rosyjskiej i austro- -węgierskiej. Trzeba odnotować, że przed setną rocznicą niektórzy młodsi historycy z Niemiec, jak Thomas Weber, próbowali kwestionować ów konsens obowiązujący od czasów Fischera. Odwagi dodała im słynna książka „Lunatycy” Christophera Clarka, która stała się w Niemczech bestsellerem. Clark kwestionuje tezy Fischera i zdaje się wracać do poglądu, że Europa „ześlizgnęła się” w wojnę, a Niemcy nie ponoszą szczególnej winy. Książka Clarka jest też interpretowana jako obrona idei państwa narodowego. To nie nacjonalizmy doprowadziły do I wojny światowej, lecz błędne decyzje polityków – twierdzą zwolennicy Clarka – i także dlatego błędem jest postrzeganie Unii jako wyjścia z problemu, którego nie było. A Niemcy nie są szczególnie odpowiedzialne za sukces europejskiej integracji. Tymczasem ten ostatni pogląd przynajmniej częściowo wywodzi się z oceny, że Niemcy ponoszą szczególną odpowiedzialność za załamanie europej- skiego porządku sprzed 1914 r. Być może wolno postawić więc tezę, że poglądy Clarka i Webera pasują tej co bardziej eurosceptycznej części niemieckiej opinii publicznej. Jednak ta dyskusja interesuje tylko ekspertów, względnie klasę polityczną i część świata mediów. Dla ogromnej masy niemieckiego społeczeństwa I wojna światowa – wojna ich pra- albo prapradziadków – jest tak odległa, że nawet organizowane współcześnie liczne wystawy, książki, programy czy dyskusje nie mogą zmienić tego powszechnego braku zainteresowania. Zresztą także II wojna światowa znika dziś powoli we mgle historii. I nawet jeśli próbuje się teraz przywołać I wojnę światową jako nieoczekiwanie aktualną, pozostaje w tej mgle.ņ Przeł. WP ALAN POSENER jest komentatorem niemieckiej grupy medialnej „Die Welt”, zajmuje się kulturą i historią. Pochodzi z rodziny niemiecko- -brytyjsko-żydowsko-szkockiej. Autor książek, m.in. biografii J.F. Kennedy’ego, F.D. Roosevelta i W. Szekspira.
  • 17. 17 tygodnik powszechny 32 | 10 sierpnia 2014 WOJNA NASZYCH PRADZIADKÓW Węgierska historiografia ocenia I wojnę światową jednoznacznie: jako narodową katastrofę. Mniej istotna jest tu kwestia, czy była to wojna napastnicza, czy też obronna; jej przyczyny były zbyt złożone, aby można ją było klasyfikować w takich kategoriach. Przecież Serbia ze swoją polityką ponosi w oczywisty sposób współodpowiedzialność za jej wybuch. Z kolei mocarstwa, ogłaszając swoje mobilizacje, doprowadziły się nawzajem do sytuacji bez wyjścia. Wtedy, w 1914 r., premier Węgier István Tisza [będąc w unii z Austrią, Węgry miały własny rząd – red.] z jednej strony odrzucał początkowo w dyskusjach w gabinecie opcję, aby Budapeszt przy- łączył się do wojny. Węgierscy politycy nie byli podżegaczami wojennymi. Ale, z drugiej strony, gdy doszło do mobiliza- cji i wypowiedzenia wojny Serbii, robili wszystko, czego Wiedeń oczekiwał. A jeśli idzie o pamięć rodzinną, to sam na wiele sposobów jestem związany z tą wojną. Mój pradziadek cudem przeżył rosyjski atak 18 sierpnia 1914 r. w rejonie Horodok-Sataniv [wtedy Galicja wschodnia, dziś obwód chmielnicki na Ukrainie; tego dnia w bitwie granicz- nej armia carska niemal unicestwiła węgierską 5. Dywizję Kawalerii – red.]. Jego brat został rozstrzelany przez czeskich legionistów w 1919 r. Inni krewni walczyli nad Isonzo, w Tyrolu i Galicji. W naszej rodzinie sporo o tym opowiadano, a dziś u mnie na ścianie wiszą zdjęcia tych moich bliskich. ņ PRZEŁ. WP KRISZTIÁN UNGVÁRY jest węgierskim historykiem, specjalizuje się w dziejach politycznych i militarnych XX-wiecznych Węgier. Autor książek, m.in. o oblężeniu Budapesztu w 1944-45 r. i zajęciu Węgier przez Armię Czerwoną w 1945 r. ROSJA: Nowa narracja IWAN PRIEOBRAŻENSKI Dla Rosjan I wojna światowa nie odgrywa specjalnej roli, nie ma nawet poczucia, że Rosja przegrała tę wojnę. Traktowana jest ona raczej jako część większej całości: zlewa się z rewolucją bolszewicką i wojną domową, jest postrzegana jako jeden z etapów w sekwencji wydarzeń. Co tu dużo mówić – pierwszy pomnik dla rosyjskich żołnierzy, którzy zginęli na frontach I wojny światowej, powstał w Rosji dopiero teraz – z okazji setnej jej rocznicy. Myśląc o I wojnie światowej, Rosjanie być może będą w stanie przywołać dwa symbole: ofensywę Brusiłowa z 1916 r. i pokój brzeski z Niemcami w 1918 r. [kończył on wojnę na froncie wschodnim – red.]. Poza tym funkcjonuje kilka obiegowych opinii, np. przeświadczenie, że ofiarność rosyjskiego żołnierza uratowała Francuzów. Istotny jest też mit o mieszaniu się obcych sił w rosyjskie sprawy. Ta narracja, która pojawiła się w latach pierestrojki, stała się w społe- czeństwie dominująca – władze lubią podkreślać, że Trocki i Lenin byli na nie- mieckich usługach, a reszta bolszewików wypełniała ich rozkazy. Kreml stara się w ten sposób porównywać rewolucję bol- szewicką do „kolorowych rewolucji” na obszarze posowieckim, zwracając uwagę właśnie na aspekt zakulisowego oddzia- ływania obcych imperiów. Wszystkie te przewroty Moskwa krytykuje, mówiąc: „My już mieliśmy swoje przewroty, teraz najważniejsza jest dla nas stabilność i bezpieczeństwo”. Kreml uważa się za spadkobiercę Imperium Rosyjskiego i Związku Sowieckiego, ale tego stworzo- nego przez Stalina – a od bolszewików i Rządu Tymczasowego, który rządził przed nimi, zaraz po obaleniu caratu, się odcina. Kreml stara się więc przywrócić Rosjanom pamięć o wojnie prowadzonej przez carat i zbudować wokół tego własną narrację, mówiącą o potrzebie silnego państwa i silnej władzy. Wielu ro- syjskich polityków uważa, że Imperium Rosyjskie zostało wtedy zmuszone do wzięcia udziału w wojnie [w rzeczywi- stości car zdecydował, iż musi pomóc braciom Serbom – red.], że armia była źle przygotowana, a car Mikołaj II był niezłym władcą w czasach pokoju, lecz zawiódł w trudniejszych momentach. Zwykli Rosjanie zaś wciąż nie pamiętają o I wojnie światowej. Jest ewentualnie pamięć rodzinna: o przodkach, którzy brali w niej udział. Większość Rosjan nie potrafiłaby nawet podać dat granicznych tej wojny – w przeciwieństwie do dat Wielkiej Wojny Ojczyźnianej 1941-45. ņ PRZEŁ. ZR IWAN PRIEOBRAŻENSKI jest rosyjskim politologiem i publicystą, koordynatorem projektu Moskiewski Klub Polityczny. Pracował w Centrum Technologii Politycznych, piśmie „Profil” i dzienniku „Wedomosti”. BAŁKANY: Ile narodów, tyle wersji EDIN RADUŠIĆ I wojna światowa przypieczętowała na Bałkanach upadek imperium osmańskiego, które przez poprzednie cztery stulecia dominowało nad regionem, oraz umożliwiła powstanie w 1918 r. Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców. To wspólne państwo Słowian południowych, od 1929 r. zwane Jugosławią, istniało aż do początku lat 90. XX w. Przed 1989 r., w czasie rządów Josipa Broza-Tity, to właśnie jego utworzenie przedstawiano jako główny pozytywny efekt I wojny światowej. Działo się tak, mimo że już interpretacje dotyczące np. postaci Gawriła Principa, zamachowca z Sarajewa, różniły Boszniaków i Serbów. O ile o II wojnie światowej komunistyczna propaganda wspominała głównie przez pryzmat zwycięstwa nad faszyzmem, to „wartością” I wojny miała być walka z impe- rializmami: osmańskim i austro-węgierskim. Taka interpretacja historii akcentowała głównie pozytywną rolę Serbów: nazwiskami ich dowódców – np. Stepy Stepanovicia czy Radomira Putnika, który w 1914 r. zwyciężył armię austro-węgierską w bitwie nad Kolubarą – nazywano ulice w całym kraju. Władzy nie przeszkadzało nawet to, że niektórzy nacjonalistyczni bohaterowie odpowiadali za represje wobec bośniackich Muzułmanów, których uważali za część obcego, otomańskiego systemu władzy, istniejącego tu przed I wojną światową (a których od lat 70. XX w. uważano za pełno- prawny naród jugosłowiański). Tendencja do utożsamiania interesów serbskich z interesami całej Jugosławii – zrodzona jeszcze za czasów serbskiej dynastii Karadziordzieviciów – znalazła tragiczny finał w czasie wojen bałkańskich, które wybuchły w 1991 r. Dopiero od niedawna historycy zastanawiają się np. nad pozytywnym wymiarem władzy austro-węgierskiej, sto- sunkowo liberalnej dla mieszkańców Bośni, Chorwacji czy Wojwodiny – i wskazują, że w 1918 r. została ona na Bałkanach zastąpiona przez rządy dużo bardziej opresyjne: oficjalnie jugosłowiańskie, a w rzeczywistości serbskie. ņ PRZEŁ. MŻ EDIN RADUŠIĆ jest bośniackim historykiem, wykładowcą Uniwersytetu w Sarajewie, autorem podręczników. Zajmuje się dziejami Bałkanów w XIX i XX w. Przewodniczący stowarzyszenia Euroclio-HIP, zajmującego się promowaniem nauczania historii w szkołach Bośni.
  • 18. 18 tygodnik powszechny 32 | 10 sierpnia 2014 FRANCJA: Od rodzin po komiksy NICOLAS BEAUPRÉ Pamięć o Wielkiej Wojnie jest we Francji przekazywana z jednej strony w rodzinach. Niemal w każdym domu są związane z nią pamiątki, dokumenty – i wszystkie niosą ogrom emocji. Bo też wojna dotknęła wtedy bodaj wszystkie francuskie rodziny: zginęło w niej 1,4 mln żołnierzy, a kilka milionów zostało rannych. Z drugiej zaś strony, prócz rodzinno-społecznego „kanału” pamięci, jest też pamięć zinstytucjonalizowana przez państwo. Jej najbardziej widomym przejawem jest święto narodowe w rocznicę rozejmu 11 listopada, które wprowadzono już w 1922 r. Niemniej, od stulecia francuska pamięć o 1914-18 jest głównie pamięcią żałobną: częściej wspominamy poległych niż zwy- cięstwo. I mimo okropności lat 1939-45, trauma Wielkiej Wojny pozostaje żywa, choć z czasem przybiera nowe formy. I tak, od końca lat 80. pamięć o niej na nowo odżyła, co zbiegło się z odchodzeniem ostatnich weteranów. Tak więc we Francji setna rocznica wieńczy zainteresowanie Wielką Wojną, a nie jak np. w Niemczech „odkrywa” ją na nowo. Poza tym, pamięć o niej na ogół jednoczy, a nie dzieli Francuzów. Co nie znaczy, że wygasły spory, także poli- tyczne, dotyczące wydarzeń sprzed stu lat. W latach 90. niektóre środowiska, zwłaszcza lewicowe i pacyfistyczne, domagały się zbiorowej rehabilitacji żołnierzy francuskich, których rozstrzelano wtedy pod zarzutem dezercji i buntu. Dotąd nie doszło do takiej zbiorowej rehabilitacji. W tym roku w tradycyjnej defiladzie w Paryżu 14 lipca wzięli udział przedstawicie- le ok. 80 krajów, które brały udział w Wielkiej Wojnie. Skrajnie prawicowy Front Narodowy protestował, że na paradę zaproszono też żołnierzy algierskich – choć tysiące Algier- czyków walczyło wtedy po stronie Francji. Nie jest to zaskakujące, wielu działaczy Frontu czuje nostalgię za francuską Algierią. Ale ta polemika spaliła na panewce, bo poza skrajnymi środowiskami nikt jej nie podjął. To, co jest dla Francji szczególne, to nie- zliczona liczba miejsc pamięci i pomników przypominających o Wielkiej Wojnie. Bo przecież przez Francję przebiegała wówczas główna linia frontu. Odróżnia to nasz kraj od Anglii czy Niemiec. Drugą rzeczą specyficzną dla francuskiego postrzegania 14/18 jest to, co można nazwać pamięcią kulturową. Od ponad dwóch dekad pojawia się na ten temat mnóstwo filmów, książek, nawet komiksów (we Francji pozycja komiksu jako formy literackiej jest wyższa niż zwykle w Europie). Ogromną popularnością cieszą się właśnie komiksy dla dorosłych o Wielkiej Wojnie. ņ PRZEŁ. SŁ NICOLAS BEAUPRÉ jest historykiem z Uniwersytetu Blaise Pascal w Clermont-Ferrand, znawcą I wojny światowej. Autor wielu książek, m.in. „Pisać na wojnie, pisać o wojnie. Francja–Niemcy 1914-20”. WIELKA BRYTANIA: Wiek utracony PETER CADDICK-ADAMS Rocznica I wojny ma olbrzymie znaczenie dla Wielkiej Brytanii. Lata 1914-18 są postrzegane jako „wielkie wrota”, które zamknęły się dla Brytanii za wszystkim, co wydarzyło się wcześniej. O ile więc dla większości Europy to okres 1939-45 rzuca wielki cień, o tyle dla nas cień lat 1914-18 jest większy: to „cień Sommy” [w 1916 r. w ofensywie nad Sommą codziennie ginęły tysiące Brytyjczyków – red.]. Przed 1914 r. Wielka Brytania cieszyła się dobrobytem, niezmąco- nym przez żadną większą wojnę. Ostatnią wielką europejską bitwę wojska brytyjskie stoczyły z Napo- leonem w 1815 r. pod Waterloo. A w efekcie I wojny światowej Bry- tyjczycy stracili więcej niż na skutek drugiej, i to w czterech sferach: życia codziennego, ekonomii, pozycji mię- dzynarodowej i polityki wewnętrznej. Choć w 1918 r. Wielka Brytania była po zwycięskiej stronie, dla niej koszt zwycięstwa był olbrzymi: zginęło niemal dwukrotnie więcej Brytyj- czyków niż potem w czasie II wojny W tym roku tradycyjne francuskie obchody 14 lipca poświęcone były 100. rocznicy wybuchu I wojny światowej. SIPA/EASTNEWS
  • 19. 19 tygodnik powszechny 32 | 10 sierpnia 2014 WOJNA NASZYCH PRADZIADKÓW światowej. W prawie każdej rodzinie ktoś był ranny lub poległ – tego nie było przedtem ani potem. Także koszty finansowe były ogromne. Po raz pierwszy Wielka Brytania prowadziła wojnę totalną, kierując na wysiłek zbrojny wszystkie zasoby, co doprowadziło niemal do bankructwa kraju. W efekcie wpływy Imperium Brytyjskiego się skurczyły. Wojna stworzyła też świadomość narodową Kanadyjczyków, Australijczyków i Nowoze- landczyków, którzy walczyli pod własnym dowództwem i oczekiwali potem pełnej niepodległości (i ją dostali). Wreszcie, wojna zniszczyła dawny porządek społeczny, klasy niższe przestały automatycznie szanować klasy wyższe. Wielu mężczyzn z „nizin” dowodziło; byli odznaczani, awansowali (w 1918 r. aż 50 proc. brytyjskich oficerów pochodziło z „nizin” społecznych). Władzę zaczęto postrzegać jako płynącą ze zdolności i kompetencji, a nie pochodzenia. Nadto wiele kobiet zastąpiło wysłanych na front mężczyzn, zdobyło szacunek i utrzymało się na tych posadach również po wojnie. Z wielu zatem powodów Wielka Brytania już nigdy nie odzyskała pewności siebie – jako naród i imperium. Setna rocznica wybuchu I wojny będzie więc spojrzeniem wstecz nie tylko na ofiary z lat 1914-18, lecz także na utracony Wiek Imperialny, z całym jego dobrobytem i rozwojem. ņ PRZEŁ. PB PETER CADDICK-ADAMS jest brytyjskim wojskowym i historykiem, analitykiem NATO. Doradca rządu, wykłada na Akademii Obrony Zjednoczonego Królestwa. Autor książki „Monte Cassino. Piekło dziesięciu armii”. UKRAINA: Skradziona wojna WOŁODYMYR WIATROWYCZ I wojna światowa była ważna w historii Ukrainy: brały w niej udział miliony Ukraińców, a nasze ziemie stały się jednym z głównych teatrów walk. Przyśpieszyła ona też proces jednoczenia się ukraińskiego narodu – choć, nie mając własnego państwa, walczyliśmy przeciw sobie w różnych armiach: austro-węgierskiej i rosyjskiej – oraz podniosła świadomość polityczną Ukraińców i zintensyfikowała tworzenie się ruchu narodowowyzwoleńczego. Ważnym w tym kontekście wydarzeniem było powołanie w 1914 r. pierwszej ukraińskiej jednostki zbrojnej: Ukraińskich Strzelców Siczowych przy armii Austro-Węgier. Istotnym dla Ukrainy był też fakt, że w rezultacie tej wojny wiedeńskie i piotro- grodzkie imperia się rozpadły, a przed nami zarysowała się szansa na stworzenie własnej państwowości. I rzeczywiście, ogłoszono powstanie Ukraińskiej Republiki Ludowej oraz Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej, które wkrótce się zjednoczyły. Ale nie były one w stanie oprzeć się naporowi bolszewików, którzy w latach 1920-21 zdławili ukraińskie państwo. Niemniej nawet ten krótki okres niepodległości odegrał dużą rolę dla Ukraińców. Jednak ukraińskie społeczeństwo niewiele wie dziś o I wojnie światowej, nie budzi też ona szczególnego zainteresowania naukowców czy artystów. Dlatego powie- działbym, że I wojna to dla Ukraińców „wojna skradziona” – w tym sensie, że sowiecka propaganda zepchnęła ją w cień. W ZSRR nie mówiło się o niej wiele, była w cieniu rewolucji bolszewickiej i Wielkiej Wojny Ojczyźnianej – wojnę z lat 1914-18 uważano za imperialistyczną, kolejną za bo- haterską. I choć po 1991 r. zaczęto bardziej uwypuklać uczestnictwo Ukraińców w I wojnie światowej, wciąż jest ona nie- porównywalnie mniej obecna w zbiorowej świadomości niż II wojna. To odróżnia Ukrainę od Europy Zachodniej, gdzie w nie- których krajach I wojna uważana jest nawet za istotniejszą. Recepcja 14/18 jest też na Ukrainie różna w zależności od regionu – różnica wynika z tego, do jakiego państwa region wówczas należał. W dawnej Galicji wojna ta wciąż wzbudza patriotyczne uczucia – inaczej niż na wschodzie, należącym wtedy do Rosji. ņ PRZEŁ. ZR WOŁODYMYR WIATROWYCZ jest od lutego 2014 r. szefem Ukraińskiego Instytutu Pamięci Narodowej. Wcześniej, za rządów prezydenta Juszczenki, był szefem Archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy. CZECHY: Ferdynandomania? JAN ADAMEC Rezultatem I wojny światowej – bez względu na to, jak przerażającej i krwawej – była niepodległa Czechosłowacja: spełnione marzenie. Pierwszy czechosło- wacki prezydent Tomáš Masaryk opisywał tę wojnę jako kolosalne zmagania między siłami postępowymi i demokratycznymi a reakcyjnymi i teokratycznymi, podczas których Czesi i Słowacy stanęli po słusznej stronie historii. Gdy powstała Czechosłowacja, gloryfi- kowano nie żołnierzy umierających dla imperium Habsburgów w walce z Rosją, Serbią czy Włochami, ale byłych jeńców, którzy w Rosji i Francji sformowali Legiony Czechosłowackie i po 1918 r. stali się kamieniem węgielnym nowej armii czecho- słowackiej. Choć więc dla wielu Czechów walczących w szeregach armii Habsburgów wojna była przegrana, to czeski naród był zwycięzcą. Ta oficjalna i dominująca narra- cja z lat 1918-38 została potem uzupełniona wersją komunistyczną, która podkreślała kapitalistyczne i imperialne siły stojące za konfliktem. Rewolucję październikową z 1917 r., jako inny „efekt uboczny” Wiel- kiej Wojny, wskazywano jako wydarzenie najważniejsze. Taka narracja dominowała w latach 1948-89. Po upadku komunizmu nastąpił renesans poglądu Masaryka, ale przyjęto także rozpo- wszechnioną w Europie opinię, że I wojna była olbrzymią tragedią dla kontynentu. A dziś setna rocznica zamachu w Sarajewie i wybuchu wojny była szeroko relacjonowa- na przez czeskie media. Otwierano wysta- wy, w telewizji pokazano serial o Wielkiej Wojnie. Częściowo wynika to z faktu bliskich związków zabitego w Sarajewie arcyksięcia z Czechami jako krajem (choć nie z Czechami jako obywatelami): zamek Konopiště koło Pragi był jego rezydencją. Niektórzy komentatorzy krytykowali nawet obchody jak zbyt „austrofilskie”, szerzące „ferdynandomanię” i pokazujące Austro-Węgry z pozytywną nostalgią. I taki szczegół: dyskutowano też rolę kierowcy arcyksięcia, Czecha Leopolda Lojka, który przez pomyłkę wjechał prosto w ręce zama- chowca Gawriła Principa. Wydaje się, że rocznica wzbudza dziś większe zainteresowanie w Czechach niż na Słowacji. Ale dotyczy też Słowaków – nie tylko dlatego, że 400 tys. z nich powołano wtedy do wojska, a prawie 70 tys. zginęło, ale także ze względu na ich rolę w procesie tworzenia Czechosłowacji. Na pewno też rocznica I wojny wzbudziła zainteresowanie osobistymi historiami, opowieściami o przodkach – zebrane relacje są udostępniane np. na portalu Europeana 1914–1918 (europeana1914-1918.eu/sk). ņ PRZEŁ. PB JAN ADAMEC jest czeskim historykiem i politologiem. Prowadzi internetowy magazyn poświęcony „zimnej wojnie” (praguecoldwar.cz), współpracuje z portalem Visegrad Revue (visegradrevue.eu). Wypowiedzi do ankiety zebrali: PATRYCJA BUKALSKA, SZYMON ŁUCYK, WOJCIECH PIĘCIAK, ZBIGNIEW ROKITA I MARCIN ŻYŁA.
  • 20. 20 tygodnik powszechny 32 | 10 sierpnia 2014 Prawda polskich przeżyć Wojna widziana nie z perspektywy wodzów i polityków, lecz zwykłego człowieka: taki jest zamysł serii wydawniczej Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych „Wielka Wojna – codzienność niecodzienności”. B ędzie to zbiór literatury doku- mentu osobistego, którą tworzą pamiętniki, wspomnienia, listy, dzienniki i autobiografie. Choć prawda zdarzeń ustępuje w nich miejsca prawdzie przeżyć – i na drugi plan przesu- wa to, co jest przedmiotem zainteresowań historyków – nie umniejsza tym wartości przekazu. Przeciwnie: uwypukla war­tość świadectwa jednostki. „Przygotowując do druku przechowywa- ne w archiwach państwowych dokumenty życiaosobistego,powstałew okre­sieI wojny światowej, kierowaliśmy się prze­konaniem, że dopełnieniem pieczołowicie rekonstru- owanej faktografii historycznej musi być prawda o człowieku wiel­kiej apokalipsy, o ludzkim losie, o ocalonych przed unice­ stwieniem świadectwach przeżyć tych, któ- rzy, niezależnie od swojej woli lub w zgo- dziez nią,zostaliporwaniprzezwirzdarzeń” – czytamyw przedsłowiuRadyNaukowejse- rii w składzie: Jerzy Kochanowski, Grzegorz Leszczyński i Grzegorz Mędykowski. I dalej: „Listy harcerzy do matek, listy żoł- nierzy do dzieci i żon, listy młodziutkich sanitariuszek do rodzin i przyjaciół mówią o czasach Wielkiej Wojny znacznie wię­cej, niż eksponowane w muzeach plakaty mo- bilizacyjne, rozkazy wojenne czy raporty z frontu.Historiazwyklezapominao losach tych, którzy pozostawali w domach – we dworach,w miastach,w ubogichchałupach wiejskich, o tych, którzy nie kierowali woj- nami, lecz opatry­wali rannych lub nosili li- sty i rozkazy. Historia zapomina o matkach żołnierzyi ichżonach,o kobietachprzerażo- nych nagłością zdarzeń, zatroskanych o byt codzienny, zdrowie i życie bliskich, o spra- wy wielkie: naród, ojczyznę, wolność”. Hrabina patrzy na wojnę SerięotwieradziennikLudwikiOstrowskiej herbu Korab. Miejsce, gdzie leżał zarządza- ny przez nią dwór w Maluszynie – na po- łudniu Królestwa Polskiego, niemal na sty- ku trzech zaborów – wciąż nawiedzały cią- gnące wojska. Zapiski dotyczące wojenne- go wrzenia – odgłosów walk i śladów „spo- tkań” wrogich wojsk, zbliżającej się lub od- dalającejliniifrontu–przeplatająsięzezda- rzeniami, które dziś można uznać za błahe, jak wizyty sąsiadów czy przygotowania do godnego przyjęcia oficerów, którzy mieli stacjonować we dworze. Z czasem głód staje się nieunikniony, wszystkiego brakuje. Hrabina notuje, że na święta brakło alkoholu. „Poczęstunku wód- ką nie było, ani wina dla służących; mój za- pas wina kaukaskiego rozdał sztab żołnie- rzom na gwiazdkę”. Innego dnia szkicuje działania Czerwonego Krzyża: spieszące na ratunek rannym wozy stanęły we dworze i... zniszczyły murawę. „Wypieszczone Jasia trawniki zjeżdżone zupełnie”. Ale Ostrowska jest też zatroskana spra- wami najwyższej wagi. Gnębi ją brak zgody narodowej, swary polityków, którzy toczą wła­sną wojnę, jakby nie było jej dosyć wo- kół. Niepokoi ją brak prasy (wówczas jedy- neźródłoinformacji).Lękasięo dziecizosta- wione w domach przez mężczyzn powoła- nych do wojska – o nie Ostrowska troszczy się, zabiega o jedzenie, opał, dobry los. Nie jest to łatwe: „Węgla nigdzie po miastach, drzewa mało, a i to nie ma czym z lasu spro- wadzić”, bo wojsko skonfiskowało konie. ZEZBIORÓWARCHIWUMPAŃSTWOWEGOWŁODZI Hrabina Ludwika Ostrowska