1

1. B32.011 - «Экологиялық қауіпсіздік» пәні
Дәріс № 5
Дәріс тақырыбы: Топырақты қорғау. Топырақтар және оларды тиімді
пайдалану

2. Дәрістің мазмұны:
Литосфераның құрылымы, оның организмдер үшін
ролі. Қазақстандағы жер ресурстарының экологиялық жағдайы. Жер
ресурстарының ластануы мен тозуы. Қоқыстардың түрлері келтіріледі.
Дәрістің мақсаты:
Қоқыстардың түрлерімен таныстыру, топырақты
өнеркәсіптік қоқыстардан қорғаудың әдістері туралы білім беру.

3. Литосфера қоғам мүшелерінің
дәулеттілігінің бастапқы материалдық
негізі, өндіріс күштерін орналастырудың
және адамдарды қоныстандырудың
кеңістіктік базисі, экономикалық өсудің
барлық - еңбек, материалдық-техникалық,
табиғи факторларының қайта орнына келу
үрдістерінің қалыпты жүруінің
негізі болып табылады.
Топырақ – тірі және тірі емес табиғатқа тән
бірқатар қасиеттерге ие, литосфераның
жоғарғы қабаттарында гидросфераның,
атмосфераның және организмдердің
бірлескен өзара тәуелді әсерінен болатын,
ұзақ қайта құрулардың нәтижесінде
қалыптасқан, табиғаттың ерекше қылып
жаратқан дүниесі.

4. Топырақтың қалыптасуында негізгі
рөл өсімдіктермен байланысты.
Өсімдіктер әлемі 500 мыңнан
артық түрлерден тұрады.
БҰҰ Орман департаментінің бағалауы
бойынша, әлемдегі ормандардың
жалпы ауданы 4061 млн га, ал орманды
жамылғылы жерлер – 3620 млн га
құрлықтың орташа ормандылығы –
27%, олардағы ағаш қоры – 337 млрд
текше метр, оның 127 млрд текше метр
қылқан жапырақты ормандардың
ағашы.

5. Қазақстан жерінің топырақ
жамылғысы.
Қазақстан Республикасының орманды
дала, дала, шөл және шөлейт
аймақтан тұратын территориясы, жер
көлемі жағынан дүние жүзінде 9-шы
орын алады (272,5 млн га). Қазақстан
топырағының әралуандығы оның
енділік аймақтылығына, климаттың
батыстан шығысқа қарай күшейуіне,
территориясының әр бөліктерінің
геологиялы -геоморфологиялық
ерекшеліктеріне байланысты.
Литосфераның жоғарғы қол жетерлік
бөлігін жер қойнаулар деп
атайды.

6. Қалдықтар деп жалпы жағдайда
берілген өнімді өндіруге жұмсауға
жарамайтын шикізаттың түрлерін,
заттардың не болмаса қуаттың
қолдануға келмейтін қалдықтарын
атайды. Пайдалы қазбаларды
өндірудегі шығатын қалдықтар
тұрмыстық және өнеркәсіптік болуы
мүмкін.
Қатты қалдықтар көбінесе халық
шаруашылығының энергетика; қара
және түсті металлургия; көмір өндіру
және химия өнеркәсібі; ағаш өңдеу
және т.б. салаларында пайда болады.
Қазақстан Республикасында қатты
қалдықтардың жағдайы халықтың
денсаулығына нақты қауіп
төндіретіндей күйде және біздің
еліміздегі экологиялық дағдарыстың
бір көрінісі.

7. Полигон – қалдықтарды орталықтандырып
жинап, залалсыздандыратын,
атмосфераның, топырақтың, бетқабаттық
және жерасты суларының қорғалуын
қамтамасыз ететін, ауру таратқыш
микрооргнизмдердің таралуына бөгет
болатын, табиғатты қорғауға арналған
құрылыс.
Пиролиз - арнайы реакторларда жоғары
температураның әсерімен
қалдықтардың органикалық заттарының
ыдырауынан пайдалы өнімдер алынатын
термохимиялық процесс.
Қалдықтарды зиянсыздандыру мен
оларды қайта өңдеудің болашағы зор
үрдістерінің бірі - биотехнология.
Жер биотасының тірі компоненттері
миллиардтаған жылдар бойы тірі емес
геосфераны, атмосфераны қайта өңдеп,
оның бәрін биосфераға айналдырды.

8. Өркениеттің одан ары дамуы соған байланысты
болатын, табиғатты қорғаудың ірі деңгейдегі екі
проблемасын бөліп қарастыруға болады:
 қоғамның тіршілік етуі үшін қажетті табиғи
ресурстардың азайып бітуінен қорғау. Бұл проблеманы
табиғатты тиімді және үнемді пайдалану арқылы
немесе табиғаттың өзінің өндіргіш күштерін өркендету,
қажетті табиғи ресурстарды қайта толтыру және
көбейту, яғни табиғатты қайта өзгерту арқылы (белсенді
қорғау) шешуге болады;
 қоршаған ортаның өзін өндіріс қалдықтарымен
ластаудан қорғау, яғни, оның сапасын адамдардың
материалдық, денсаулықтық, эстетикалық және
демалыс қажеттіліктерін өтейтіндей, қалыптасқан
бастапқы қалпында сақтау.