Band 2nd year

1. CREATED BY :SHRIRAM MUNDHE
MANGESH BHAGAT
DHANASHREE JADHAV

2.  Introduction
 Bhaishajya kalpana
 Importance of bhaishajya kalpana
 Qualities of bheshaja/dravya
 Collection of drug
 Panchabhoutikata
 Dosh dharu mal vichar
 Paribhasha
 Mana
 Aushadhi dravya visheshta
 Nirmit aushadhi abhishta gun
 Panchavidha kashaya kalpanas
 Rasa-guna –virya-vipaka etc.of dravyas
 Anukta & vishesokta visaya grahana

3. The entire science of ayurveda has been
framed upon trisutras
1.Hetu
2.Linga
3.Aousadha

4.  Bheshaja + Kalpana
 "भेषंरोगभयजयतीइततभेषजम्"।
 "कल्प:विधिवििानेसंस्कारे"
 रोगाचेभयऔषिानेदूरहोते,नाहीसे होते.म्हणूनभेषज
म्हणजेचऔषि
 कल्पाचाअर्थवििी,वििान,संस्कार,प्रयोगवििीअसा
होय.

5.  Kalpa shabda is originated from “krup
samarthe” dhatu & acha prataya
 "क्रमकल्पप्रयोगाणांकल्पतत्रप्रचक्षते"।
 कल्पनाचाअर्थयोजना,कृ तत,संस्कारीतभेषजम्हणजे
औषिांचाविवििप्रकारे उपयोग

6.  It increases potency of medicine by
samskaras
 It makes medicine durable
 It makes medicine palatable
 Removes toxic effect of medicine by
shodhana karma
 It makes medicine as per need of patient &
disease

7. Ushna virya dravya – in ushna kala
&
from agneya
bhumi
Shita virya dravya – in shita kala &
from soumya
bhumi

8. "पंचभूतात्मके देहे आहार पांचभौततक"
"येषामेि हह भािनां संपत सज्जनयेनरम
तेशामेि विपद व्यािीन विवििानसमुहदयेत"
Generally body is nourished by aahara &
Disease is treated by aoushada.The
dietetic & medicinal substances are
composed of panchamahabhutas.

9. "दोषिातूमलमुलंहहशरीरं"
 Vata , Pitta , Kapha are all called Dosha.
Tridosha contaminates dhatu and mal, for
this reason they are called 'doshas'.
 Ayurveda literature has considered defects in
the construction of the body, dhau and mal.
The purpose of Ayurveda is to keep these
doshas, dhatu and mal located in the body in
a normal state so that the health of a
healthy person is maintained and treatment

10. “अव्यक्तनूक्तलेशोक्त संहदग्िअर्थ प्रकािशका
पररभाषा प्रकर्यनत्ये हदपीभूता सुतनश्चचता|| ’’
आयुिेदातील कोणत्याही बाबीचे , विषयाचे अर्िा
मोठ्या शद्ि समुहाचे संक्षेपाने िणथन करण्याच्या
क्रक्रयेला पररभाषा असे म्हणतात . उदा . त्रत्रफळा ,
त्रत्रकटू , पंचकोल दशमूल इ .

11.  Nirukti :
"िमयतेअणेनइततमानम"
 Necessity of knowledge of mana
"न मानेन विना युक्ती द्रव्यानां जायते क्िधचत
अत प्रयोग कायार्थमान मत्रोच्यते मया|| ’’

12. “मानचद्विवििप्राहु किलंगामागितर्ा"
Mainly two types of mana :
1. Magadha
2.Kalinga
"पौतिं द्रुियं पाय्यिमती मानार्थकं त्रयम् । जमानं
तुलाङ्गुिलप्रस्र्थैः गुजाैः पञ्चाइमापकैः "। ।
१ ) पौति मान (Weights), २ ) द्रुियमान (Capacity),
( Liquid) ३ ) पाय्यमान (Length) ,४ ) कालमान

13. “बहुतातत्रयोग्यत्िमनेकवििकल्पना
संपचेततचतुषकोअयमद्रव्यांनागुण उच्यते’’
औषिी तनमाथणाकररता औषिी द्रव्य प्रभृत मात्रेत , उच्च श्रेणीचे ,
गुणिान उपलब्ि असणे आिचयक आहे . तनमाथण के लेली औषिी
योग्य व्हाियाची असेल तर औषिी द्रव्य अपक्क,दोषयक्त नसािी
तसेच त्या औषिीचे अनेक प्रकारच्या कल्पना करता याियाच्या
असाव्यात . उदा . च्यिनप्राश तयार करण्याकररता िापराियाचे
आिळे पूणथ विकिसत झालेले , रसरशीत ि त्यातील अंगभूत गुणांची
िाढ झालेले असािे . अत्यंत लहान क्रकं िा सडलेले नसािेत .

14. "अल्पमात्रमहािेग बहु दोषहर सुखं
लघुपाकसुखस्िादवप्रणनव्यािीनाशनम
आिीकारीचव्यापतोनातीग्लानीकरचयत ्
गििणथरसोपेतविद्यान्मातािदौषिम"
औषिीहीअल्पमात्रेतकायथकरणारी ,झपाट्याने ( Fast Acting )
काम करणारी ,एकापेक्षा जास्त दोषांिर कायथकरणारी. सेिन
करायला सुखकर, लघुपाकी, अल्प।पचनाने शरीरातशोषण
होणारी,सुखकर स्िादअसलेलीशरीराचे प्रीणनकरणारी,
ग्लानीन आणणारी, औषिींचागंि,िणथ,रस,मनाला
आल्हाददेणारी, हदलेल्यामात्रेत उत्तम कायथकरणारीअसािी .

15.  Kashaya
“कषायानां यर्ोक्तद्रव्यानां कल्पनमुपयोगार्थ
संस्करनं कषायकल्पनाम | ”
कषाय कल्पनेमध्ये उपयोगी होणाऱ्या द्रव्यािर
कषायातनिमत्त संस्कार करुन ि त्यांच्या गुणांमध्ये
योग्य बदल घडून , त्याच्यातील औषिी गुणांमध्ये
िृद्िी ि कामुथकता िाढिून भक्षणयोग्य बनविले जाते .
या क्रक्रयेत औषिीचे गुणांतरािान होऊन कषायकल्पना
तयार होते क्रकं िा यालाच कषायकल्पना असे म्हणतात
.

16. भथषज्यकल्पनचामूळआिारपंचवििकषायकल्पनाआहे .कारण
भथषज्यकल्पनेचीसरुिातचपंचवििकषायकल्पनेपासूनझालीआहे .
यानंतरच्यायाव्यततररक्तकु ठल्याहीकल्पनाकरायच्याअसतीलतर
पंचवििकषायकल्पनेपथकीएक क्रकं िाअधिक,पंचवििकषायकल्पनांच्या
उपकल्पनांपथकीएखाद्याकल्पनेचाआिारघ्यािालागतो.पंचवििकषाय
कल्पनेतस्िरस,कल्क,क्िार्,हहम,फांटया५कल्पनेचाअंतभाथिहोतो .
कोणतेहीऔषिी द्रव्यसेिनयोग्यिव्यािीनाशनाच्यागुणानेश्रेष्ठ
बनविण्याचामौलीककल्पनेतअंतभाथिहोतो .यानंतरच्या(
पंचवििकषायकल्पना) आचयोतन,लेप,शकथ रा,िती,िटी ,नस्यचूणथ,
गंडूष ,अिलेह,तथल,घृत,रसक्रीयाइ.कल्पनाकरीतअसताना
पंचवििकषायकल्पनेतीलएकक्रकं िाअनेककल्पनांच्याकृ तीचाअिलंब
करािालागतोम्हणजेचउत्तरोत्तरकल्पनेचीमूळजननीपंचविि कषाय
आहे .हाच भथषज्यकल्पनेचामूलभूतिसद्िांतआहे .

17.  Depending upon panchabhoutik constitution
of drug type of kasaya kalpana will be
decided
Pruthavi : Kalka
Jala : Swarasa
Agni : Kwatha
Vayu & : Hima /Phanta
Akasha

18. "रस्यतेअनेनइततरसम"
"गुज्ञतेआमंत्रतेलोकअनेनइततगुण"
"िीयथतुक्रक्रयतेयेनयाक्रक्रया"
"पररनामलक्षणोविपाक"

19. औषिी तनमाथणाच्या प्रक्रक्रयेत पररभावषक द्रव्यांच्या अंतगथत
या प्रकरणाचा अधिकपणे विचार के लाआहे . तर्ावप
भथषज्यकल्पनेच्या आिारभूत िसद्िांताचा विचार करताना
याचा संक्षेपाने विचार करणे आिचयक आहे .
भथषज्यतनमाथणामध्ये अनुक्त िा विशेषाक्त या शद्िांना
विशेष महत्ि आहे . यालाच फॉम्युथला असेम्हणता येईल .
उदा . त्रत्रदोष , त्रत्रफळा ,त्रत्रस्तंभ , त्रत्रस्कं ि ,भथषज्य चतुष्पाद ,
त्रत्रकटू इ .शारंगिराने अनुक्त द्रव्यांचे बाबतीत एक
सामान्य तनयम सांधगतला आहे . उदा . १) औषिसेिन
प्रकरणातश्जर्े काळाचा तनदेश नसेल तेर्े प्रातैःकाळ
समजािा. २) औषिी द्रव्याच्या उपयोगात त्या द्रव्यांचे
उपयुक्त अंगाचा तनदेश नसेल तर सामान्य तनयमानुसार

20. Guided By...
• Dr. Santosh pawale
• Dr. Renuka suryawanshi
Sub :Rasshastra &
bhaishjya kalpna.

21. THANK YOU