2. CANLI DEYİNCE NE ANLIYORUZ?
Çevremizde gördüğümüz varlıkların
bazıları insanlar gibi hareket eder,
beslenir, büyür ve gelişirler. Bu
varlıklara canlı varlıkar deriz. Bazı
varlıklar ise bu özelliklerin hiçbirini
göstermezler. Bu varlıklara da cansız
varlıklar deriz.
5. BITKI VE HAYVANLAR
• Bitki ve hayvanların canlılık özellikleri
Çevremizdeki orman, deniz, göl ve bahçe gibi
değişik ortamlarda pek çok canlıya rastlayabiliriz.
Bitki ve hayvanlar benzer canlılık özelliği gösterir.
Örneğin her iki canlı grubu da büyür, gelişir,
boşaltım ve solunum yapar. Ancak bitki ve
hayvanlar, canlılık özellikleriyle ilgili yapı ve
organlar bakımından farklılık gösterir. Bitki ve
hayvanları canlılık özellikleri bakımında
karşılaştırabiliriz.
6. • Büyüme ve gelişme:
Hayvanların yavruları dünyaya geldiğinde genellikle yetişkinlerine göre çok küçük olurlar.
Hayvanlardan bazıları yeni doğmuş yavrularına bir süre bakıp besler. Kanguru yavrusunu
doğurduktan sonra kesesinde taşır ve sütle besler. Aslan ve kurt yavrusu annesi tarafından
korunur ve avlanabilecek hale gelene kadar sütle ve annesinin yakaladığı avlarla beslenir.
Kuşlar yumurtadan çıktıktan sonra yuvada anneleri tarafından bakılır. Bazı hayvanlarda yavru
bakımı yoktur. Yumurtadan çıkan kurbağa larvaları küçük balıklara benzer. Zamanla yetişkin
kurbağalara benzer özellikler kazanır.
• Bitkilerin büyümesi hayvanlardan daha farklıdır bitki tohumları toprakta uygun şartları
bulduğunda çimlenerek fidanı oluşturur. Fidan büyüyüp gelişerek bitkiyi meydana getirir. Bitkiler
yaşadıkları sürece büyüyüp gelişmeye devam ederler. Ancak hayvanların büyümesi ve
gelişmesi sınırlıdır.
7. • Beslenme:
canlılar büyüme ve gelişmek, hareket etmek ve diğer canlılık
faaliyetlerini gerçekleştirmek için beslenmek zorundadır.
Bitkiler besinleri kendisi üretir hayvanlar besinini dışarıdan
almak zorundadır. Hayvanlar bitkileri ya da diğer hayvanları
yiyerek beslenir.
•
• Hareket:
keçi ve kaplan koşma ve yürüme şeklinde hareket eder.
Balıklar ve diğer su canlıları yüzer. Böcekler ve kuşlar
genellikle uçarak hareket eder. Kanguru ve tavşan da
zıplayarak hareket eder. Hayvanlar hareket ederlerken yer
değiştirirler. Hayvanlar hareketleri düşmanında kaçmak ve ya
avını yakalamak gibi amaçlarla yapar. Bitkilerin hareketleri yer
değiştirme şeklinde değildir ve sınırlıdır. Bitki köklerinin suya
yönelmesi yapraklarının güneşe yönelmesi, sarmaşık
gövdesinin duvara tırmanması bitki hareketlerindendir.
8. • Solunum:
Canlılar ihtiyaç duydukları enerjiyi besin ve oksijenden
elde eder. Bu işlem sırasında karbondioksit açığa çıkar.
Oksijenin vücuda alınması ve karbondioksitin atılması
için canlılar solunum yapar. Hayvanlar akciğer ve
solungaç gibi organlarla solunum yapar. Bitkilerde gaz
alışverişi yapraklar gerçekleşir.
• Boşaltım:
Canlılık faaliyetleri sonucunda canlıların vücudunda atık
maddeler oluşur atık maddeler vücuttan
uzaklaştırılmazsa vücuda zarar verir. Kedi, köpek, koyun
ve at gibi bazı hayvanların boşaltım organı böbreklerdir.
Bitkilerde fazla su yapraklardan atılır. Yaprakta biriken
atık maddeler, yaprakların dökülmesiyle atılmış olur.
9. • Hareket:
keçi ve kaplan koşma ve yürüme şeklinde hareket eder. Balıklar ve diğer su canlıları
yüzer. Böcekler ve kuşlar genellikle uçarak hareket eder. Kanguru ve tavşan da
zıplayarak hareket eder. Hayvanlar hareket ederlerken yer değiştirirler. Hayvanlar
hareketleri düşmanında kaçmak ve ya avını yakalamak gibi amaçlarla yapar. Bitkilerin
hareketleri yer değiştirme şeklinde değildir ve sınırlıdır. Bitki köklerinin suya yönelmesi
yapraklarının güneşe yönelmesi, sarmaşık gövdesinin duvara tırmanması bitki
hareketlerindendir.
• Uyartı alabilme ve tepki verebilme
canlılar aldıkları çeşitli uyartılara karşı tepkiler verir. Sahibinin sesini duyan köpek hemen
onun yanına koşar. Fare gören kedi onu yakalamak için kovalar. Avcının kokusunu alan
av kaçmaya başlar. Bazı bitki yaprakları dokunulduğunda büzülür. Ayçiçeği güneşe
doğru yönelir. Bitki ve hayvanların bu hareketleri uyarılara verilmiş tepkilerdir.
10. • Üreme
Canlılar neslini devam ettirebilmek için çoğalmak zorundadır. Bu sebeple canlılar belirli
bir olgunluğa erişince kendine benzer canlılar meydana getirir. Hayvan ve bitkilerin
üreme şekilleri birbirinden farklıdır. Balina, fok, inek ve ayı gibi hayvanlar doğurarak
çoğalır. Kaplumbağa, yılan, balık ve kuşlar yumurtlayarak çoğalır.
Bitkiler genellikle tohumla çoğalır. Erik, kayısı, elma, armut ve şeftali gibi bitkilerin
meyvelerinin içinde tohumlar bulunur.
11. MİKROSKOBİK CANLILAR
• Doğada gözle göremediğimiz canlılar vardır. Gözle görülemeyen ancak mikroskopla
görülebilen canlılara mikroskobik canlılar denir. Yakın çevremizde
okyanuslarda, ırmaklarda, toprakta, vücudumuzda hemen hemen her yerde mikroskobik
canlılar vardır. Mikroskobik canlılar uygun sıcaklık ve besin bulunan her ortamda ürerler.
Yararlı mikroskobik canlılar olduğu gibi zararlı olanlarda vardır.
12. • 1. Yararlı mikroskobik canlılar
• Üzüm suyunun sirkeye dönüşmesini, sütten
yoğurt oluşmasını sağlayan mikroskobik
canlılardır. Doğada biriken bitki ve hayvan
atıklarını mikroskobik canlılar ayrıştırır(çok küçük
parçalara ayırır). Böylece bu atıkların toprağa
karışmasını sağlar. Bu sayede hem artıklardan
kurtuluruz hem de toprak daha verimli hale gelir.
Kalın bağırsağımızda yaşayan bazı mikroskobik
canlılar K vitamini sentezleyerek vücudumuza
yarar sağlar.
13. 2. Zararlı mikroskobik canlılar
Uzun süre açıkta bekletilen yiyeceklerimiz bozulur, sebze ve
meyveler çürür, et kokar, süt ve yoğurt ekşir. Bütün bunlara
mikroskobik canlılar sebep olur. Özellikli sıcak ve nemli
ortamlarda yiyeceklerimiz kısa sürede bozulur. Bu nedenle
gıdalarımızı uygun sıcaklıklarda korumalıyız. Bozulduğu fark
edilmeyen gıdalar tüketildiğinde önemli hastalıklara ve
zehirlenmelere neden olur.
Bazı mikroskobik canlılar sağlığımızı bozarak bizleri hasta
eder. Verem, tifo, difteri, zatürree, grip vb. Mikroskobik
canlıların sebep olduğu hastalıklardır. Bu hastalıklar içtiğimiz
suyla havayla veya besinler aracılığıyla bulaşır. Bu
hastalıklardan korunmak için kişisel temizliğimize, meyve ve
sebzelerimizin taze ve temiz olmasına dikkat etmeliyiz
