Dravyaguna PPT

1. Dr. Rahul P. Kshirsagar
Assistant Prof.
Dept. of Dravyaguna
vigyana
SST’s Ayurved College,
Sangamner
Department of Dravyaguna vigyana
गोक्षुर

2. LeavesFlower Fruit

4. गोक्षुर (भा.प्र): गवाां कृ ते क्षुर इव;
कण्टकै : पादवेधनात् ।
इक्षुगन्धधक (भा.प्र): इक्षोररव गधधो अस्य ।
कण्टफल (ध.न्न): कण्टककतां फलमस्य ।
क्षुरक (भा.प्र): क्षुर इव, तीक्ष्णकण्टकत्वात् ।
गोकण्टक (भा.प्र): गवाां कण्टक: ।
चणद्रुम (रा.न्न): चणपत्र: क्षुप: ।
न्त्रकण्टक: त्रय: कण्टका: फले: अस्य ।
पलांकषा (भा.प्र): पलां माांसां कषन्त न्िनन्स्त,
कण्टककत्वात् ।
भक्षकण्ट (भा.प्र): कण्टककत्वे अन्प भक्ष्य: ।
श्वदांष्ट्रा (भा.प्र): शुनो दांष्ट्रेव, तीक्ष्णकण्टकत्वात्।
षडांग (ध.न्न): षडांगान्न कण्टकसन्िताधयस्य ।
स्वादुकण्टक (भा.प्र): भक्ष्यकण्टकत्वात् ।
Synonyms

5.  Latin Name: Tribulus terrestris Linn.
 Family: Zygophyllaceae
 English Name: Land caltrops/ Small caltrops/ Puncture vine
 Marathi Name: सराटे, काांटेगोखरु.
 Hindi Name: गोखरु
 Gana: मूत्रन्वरेचनीय, शोथिर, कॄन्मघ्न, अनुवासनोपग (च); लघुपांचमूळ, कण्टकपांचमूळ,
न्वदारीगांधादी, वीरतवाादी (सु).
 Swaroop: प्रसरणशील क्षुप.
 Jati: बृित गोक्षुर (Pedalium murex ) family: Pedaliaceae found at beaches.
 Other species: Tribulus alatus, E.N: Winged caltrops found in Punjab.

6.  Utpattisthana: All over India.
 Chemical composition: Harman, Harmine in seeds. Nitrates.
 Rasapanchaka:
Rasa: मधुर
Vipaka: मधुर
Veerya: शीत
Guna: गुरु, न्िग्ध, शीत
 Part used: फल, मूल.

7. अग्र्य: गोक्षुरको मूत्रकृ च्छान्नलिराणाम् । च.सू. २५
प्रमुख कमा: मूत्रल
यद् द्रव्यां मूत्रस्य अन्तप्रवतानां करोन्त तत् मूत्रल / मूत्रन्वरेचनीयम् । द्रवश्लेष्मा मेदोमूत्रवधानात्
मूत्रन्वरेचको भवन्त ।
१. तत्र जलेक्षुरसक्षीरशालीनवधाधयादीन्न शरीरे द्रवां कफां वधायत्वा मूत्रन्वरेचनीयान्न भवन्धत ।
२. ग्राम्यमाांसदन्धमद्याश्च मेदोधातुां दूषन्यत्वा मूत्रस्य अन्तप्रवतानां कु वान्धत । मूत्रकृ च्छे मूत्रघाते
अश्मयाां च मूत्रन्वरेचन्नयानामुपयोग: ।
३. कदलीगोमूत्रपाषाणभेदाश्च मूत्रां सांजनयन्धत मूत्रां न्वरेचयन्धत च ।

8. मूत्रसांग्रिणीयम् :
अन्तप्रवृत्तां मूत्रां यत् सांगृिणान्त तत् मूत्रसांग्रिणीयम् । दून्षत: कफ: क्लेदमेदोरसान्मषां दूषन्यत्वा बसस्तां
आन्ित्य अन्तमात्रां, पुन: पुनश्च मूत्रप्रवृसतां करोन्त । प्रमेिां च जनयन्त ।मूत्रान्तप्रवृत्त मूत्रसांग्रिणीयानाां
उपयोग: ।
प्राय: न्तक्तकटुकषायरसयुक्तान्न, रुक्षान्ण शुष्कान्ण च भवन्धत ।यथा खकदर: असन: सनांबश्च ।
मूत्रन्वरजनीयम्:
दोषदुष्टां मूत्रां न्वरांजयन्तत्वा प्रकृत स्थापयन्त तद् मूत्रन्वरजनीयम् ।
अन्नस्य द्रवां ककट्टां मूत्रम् । अन्िमाांद्ये अजीणे आमरोगे स्त्रोतोरोधजधयकामलायाां पाांडुरोगे च अन्नस्य
द्रवमलस्य पाचनां सारककट्टपृथकरणां च न सम्यग भवन्त । बन्स्तरोगे मेदक्लेदरसदुन्ष्टषु च मूत्रस्य वणा:
अप्राकृन्तक: भवन्त । तत्र िररद्रा मांन्जष्ठा न्चत्रक: न्वडांगादीनाां मूत्रन्वरजनीयानाां उपयोग: ।

9.  दोषघ्नता:
माधुयाात् मधुरपाककत्वात् (गुरु, न्िग्ध, शीत्)- कफां वधायन्त ।
माधुयाात् मधुरपाककत्वात् (गुरु,न्िग्ध)- वातां शमयन्त ।
माधुयाात् शीतवीयााच्च (गुरु, शीत)- न्पत्तां शमयन्त ।
 धातुवररल काया: माधुयाात् रसाकदधातून् बाहुल्येन च शुक्रां वधायन्त । (धातुपोषण, वृष्य)
 मलावररल कमा: मधुर पाककत्वात् सृष्टमलमूत्रप्रवृन्त । (मूत्रल)
 अन्िवररल कमा: दीपन धात्वान्ि व भ न्तकान्ि

10.  मूत्रल कमा:
गोक्षुर: माधुयाात् शरीरगतां क्लेदां वधान्त । क्लेद वधानात् मूत्रां वधाते । तथा च
गोक्षुर: बन्स्तबलां च वधान्यत्वा मूत्रस्य न्वरेचनां तथा बन्स्तशोधनां च करोन्त ।
कल्प: गोक्षुराकद गुग्गुळ, गोक्षुराकद क्वाथ.
धातु गान्मत्व
माांस धातु: बलकृ त्, पुन्ष्टदश्च
शुक्र धातु: वृष्य, अश्मरीिर

11. श्लोक: कमा
गोक्षुर: शीतल: स्वादुबालकृत् बन्स्तशोधन: ।
मधुरो दीपनो वृष्य: पुन्ष्टदश्चाश्मरीिर: ॥
भा.प्र.न्न.

12. अश्मरीिर:
गोक्षुर: दीपनत्वात् जाठरासिां भ न्तकासिां च वधायन्त । तेन
पृन्ववजलभून्यष्ठानाां द्रव्यानाां पचनां भवन्त । अपाकाच्च तेषाां
अश्मरी जायधते ।