1. Het groene verhaal:
sociaalfilosofische
grondslagen
Groene academie
Leuven, 11 oktober 2014
jef.peeters@khleuven.be
1

2. Stelling
We kunnen de huidige mondiale crisis slechts te
boven komen via een grondige maatschappelijke
transitie (= systeemverandering).
Voor een positieve ontwikkeling zal daarbij de
dominante focus op ‘groei’ vervangen moeten
worden door een oriëntatie op het vergroten van
de ‘veerkracht’ van onze sociale systemen.
D.i. een maatschappelijke paradigmaverandering

3. Inhoud
1. De uitdaging: transitie
2. Duurzame ontwikkeling als transitie
3. Paradigmaverandering
4. Sociale actie en politiek
3

4. 1. De uitdaging:
transitie naar andere
samenleving
Een duidelijk uitgangspunt dat de
ecologische crisis en sociale
problemen verbindt:
pedagogiek van de ecologische
voetafdruk
4

5. J. Rockstrom e.a. 2009. A safe operating space for humanity. Nature 461, 472-475

6. Een tweevoudige crisis
►Ecologisch:
We leven op te grote voet
►Onrechtvaardigheid
 Mondiaal
 Binnen samenlevingen
Gevolg: instabiliteit en ondermijning veiligheid

7. Ecologische ‘Overshoot’
LPR-rapport 2010 (WWF): Mondiale ecologische voetafdruk in 2007 :
50% groter dan draagvlak planeet aarde = 1,5 planeet

9. De huidige consumptie- en productiepatronen
zijn sociaal en ecologisch niet duurzaam
Onrechtvaardige verdeling
Gebaseerd op Carley en Spapens
Ecologische
‘overshoot’

10. Met herverdeling
►Een meer rechtvaardige verdeling van
rijkdom zonder respect voor ecologische
grenzen is geen goed antwoord.
►We riskeren dan een ineenstorting van het
huidige ecosysteem, met alle gevolgen voor
een leefbare menselijke samenleving.
D.i. patsituatie van huidige ‘groei’-model –
bijv. catch 22 van systeem sociale
zekerheid

11. Rechtvaardige consumptie- en
productiepatronen :
niet noodzakelijk duurzaam
Gebaseerd op Carley en Spapens

12. Impasse: relatieve schaarste
Het "Scylla-Charybdis"-principe:
"Zolang het huidige wereldbestel in voege blijft,
kan men niet anders dan tussen twee klippen
laveren. Hoe groter het gedeelte van de
wereldbevolking is dat in welstand leeft, hoe meer
het ecosysteem in gevaar is; hoe meer het
ecosysteem wordt gevrijwaard, hoe meer dit
gepaard gaat met mateloze ellende."
E. Vermeersch
(De ogen van de panda, Brugge: Marc Van de Wiele, 1988, p. 41)

13. Conclusie
►1. Het vraagstuk van de ecologische grenzen
radicaliseert het probleem van rechtvaardige
verdeling.
►2. Het is een impasse die inherent is aan het
heersende systeem en levenswijze:
 op materiële groei gebaseerde productie en consumptie
 daarmee verbonden culturele verwachtingspatronen
In de bewustwording van deze impasse zit de
beslissende overgang van een socialistische naar
een groene maatschappijvisie.

14. Beperking van de groei (1)
“De politiek van de groei blijkt vooral een
stabiliserende factor voor de dominantieverhoudingen
te zijn. De communistische associatie kan, als een
maatschappelijk lichaam dat zijn problemen meester
wordt zonder daarvoor zijn eigen individuen te hoeven
wurgen, enkel een ordening met een kwantitatief
eenvoudige, of hoogstens een heel langzame,
doordachte uitgebreide reproductie van mensen,
werktuigen en goederen zijn (…) Blijft de heerschappij
van de oude economie bestaan, met haar permanente
revolutie van verwachtingen, dan zal de maatschappij
altijd te arm zijn voor het communisme.”
Rudolf Bahro (1977)

15. Groene beweging
►Kern: erkenning grenzen – kritiek op groei
 Herdefiniëring verhouding t.o.v. marxisme:
►bevestiging kritiek kapitalisme;
►verwerping geschiedenistheorie (postmodern)
►Ontstaan: meerdere bronnen, verschillende
reacties op symptomen van systeem (syndroom):
 Militair-industrieel complex: vredesbeweging
 Milieu- en natuurdegradatie
 Noord-Zuid
 Nieuwe thema’s van sociale ongelijkheid: o.a.
feminisme
 Macht technische systemen en teloorgang leefwereld
(cf. Gorz)
 Kritiek op ‘ontwikkeling’

16. Ontwikkeling?
►Moderne vooruitgangsgedachte:
2 trapsraket:
- eerst productie laten groeien door
industriële modernisering (grotere koek)
- dan overvloed herverdelen
►Naar:
nu herverdelen van wat beschikbaar is

17. Beperking van de groei (2)
“Er is geen ondergrens voor de ontwikkeling
van de productiekrachten die het socialisme
onmogelijk maakt, maar wel een
bovengrens.”
Otto Ullrich (1979)
opm.: theorie van de dubbele drempel
(I. Illich)

18. De uitdaging
►Behoeftebevreding en creëren van welzijn voor
elke wereldbewoner met behoud van het
‘natuurlijk kapitaal’.
►Dat vereist:
 dematerialisering van de economie
 een rechtvaardige verdeling van welvaart
 een nieuwe visie op welzijn, een waardepatroon dat niet
meer afhangt van een dwang tot materiële groei
►Dat betekent:
transitie naar een andere samenleving

19. Duurzame productie en consumptie:
sociaal rechtvaardig, ecologisch houdbaar
levenskwaliteit
macht en
inspraak
draagkracht rechtvaardigheid
Gebaseerd op Carley en Spapens

21. 2.
HOE?
DUURZAME ONTWIKKELING
als TRANSITIE
www.seppo.net
21

22. DO: Brundtlanddefinitie
► een “ontwikkeling die voorziet in de behoeften van het
heden zonder de mogelijkheid van de toekomstige
generaties om in hun behoeften te voorzien in het
gedrang te brengen.
► Er liggen twee gedachten aan de grondslag:
 het concept ‘behoeften’, in het bijzonder de
basisbehoeften van de armen van de wereld die prioriteit
moeten krijgen;
 de notie van beperkingen door de huidige stand van de
technologie en de sociale organisatie op de mogelijkheid
van het milieu om aan de huidige en toekomstige behoeften
te voldoen.” (WCED 1987)
► “ Volhoudbare ontwikkeling ” (Zuid-Afrikaans)
22

24. DO: een politiek begrip
►DO is een vaag begrip: reflecteert de complexiteit
van de kwesties die in het geding zijn.
►Wij beschouwen DO als een politiek begrip (cf.
rechtvaardigheid, vrijheid): krijgt inhoud vanuit
verschillende belangengerichte standpunten
►Gevolg: veelvoud aan conceptualiseringen,
inhouden, definities, agenda’s, voorstellingen …
• Bijv. 3 dimensies (kapitalen): sociaal, ecologisch,
economisch
• 3P: people, planet, prosperity (profit) – 4P:
proces/participatie
• Zwakke versus sterke DO (cf. ladder – Baker)

25. Wat is onze visie op DO?
Vertrekkend van de uitdaging:
►Business as usual is onmogelijk!
►Duurzame ontwikkeling:
een maatschappelijk transitieproces dat
geen enkel domein van de samenleving
onaangeroerd laat.
►DO als transitie: onontkoombaar kader om
naar sociale verandering te kijken

26. Brede morele agenda DO
► Ontwikkeling die de kwaliteit van het leven van alle
mensen verbetert (behoeftebevrediging)
► Respect voor de ecologische draagkracht van de aarde
(sterke duurzaamheid)
► Gedeelde maar gedifferentieerde verantwoordelijkheid
► Sociale rechtvaardigheid op mondiaal vlak
► Intragenerationele rechtvaardigheid of solidariteit
(environmental justice)
► Intergenerationele rechtvaardigheid of solidariteit
► Actieve participatie en inspraak
► Gendergelijkheid, aandacht voor diversiteit
Op basis van WCED-proces 26

27. Complementaire strategieën
►Efficiëntiestrategie
 Verhogen productiviteit hulpbronnen (dematerialisering
economie)
 Gesloten kringlopen: hernieuwbare energie als sleutel!!!
 Technische vernieuwing + gedragsveranderingen
 Anders meten
►Herverdelingsstrategie
 ‘Ecological justice’
 Contractie en convergentie
 The Spirit Level (Wilkinson & Pickett): relatie tussen
gelijkheid en kwaliteit van de samenleving
►Sufficiëntiestrategie
 Kwaliteit i.p.v. kwantiteit: vraag naar levenswijze wordt
een politiek thema!!
 Welzijn als finaliteit is meer dan materiële welvaart
(cf. VODO, ‘KaDO’, p.70-71)

28. ‘Lege wereld’:
Kleine economie
Lage economische output
Gezonde & overvloedige
stroom milieudiensten
Transitie Ecol Econ (PTJONES) September 2008
28
‘Volle wereld’:
 Supereconomie
 Degradatie/uitputting van
milieudiensten (cf. 60%,
Millennium Ecosystem
report)
 No analogue state

29. Contractie en convergentie
Naar P.T. Jones en R. Jacobs: "Terra Incognita", 2006

30. Kwaliteit van de samenleving
►Begrip van welzijn: niet meer gekoppeld aan
steeds groeiende materiële welvaart
 boven bepaald niveau neemt welzijn niet meer toe
►Richting voor nieuwe invulling:
 intrinsieke kwaliteit van onze relaties
 op alle niveaus van het samenlevingsverband
 basis: ecologisch wereld- en mensbeeld
= intrinsiek relationeel - lotsverbondenheid
 voorwaarde: consumptie inruilen voor tijd
 centrale opgave: gemeenschapsopbouw op basis
van burgerschap en erkenning verschil

31. 3.
PARADIGMAWISSELING:
anders leren kijken
wereldbeeld
 duurzame ontwikkeling
 systemische veerkracht
mensbeeld
ethiek

32. Noodzaak nieuw paradigma
Stelling:
Het samenlopen van verscheidene mondiale
crisissen – ecologisch, sociaal, economisch,
financieel… – wijst erop dat ons maatschappelijk
systeem is vastgelopen. Het kan daar slechts op
basis van nieuwe grondslagen uitkomen. Die
hebben te maken met het dominante mens- en
wereldbeeld, maar vervolgens ook met de
theoretische kaders die op basis daarvan ontstaan
en gehanteerd worden.

33. Paradigma: wereldbeeld
modern ecologisch
lineaire causaliteit systemisch - complexiteit
enkel richting reciprociteit
atomistisch verbondenheid - interdependentie
uniformiteit diversiteit
duurzaamheid: efficiëntie duurzaamheid: veerkracht (resilience)
abstracte ruimte en tijd concrete plaats en geschiedenis
oneindige groei biofysische grenzen

34. DO: Belang van een beeld
►DO is een politiek begrip: het krijgt inhoud vanuit
verschillende belangengerichte standpunten.
►Een voorstelling daarvan is maatschappelijk niet
neutraal:
De communicatieve kracht van een beeld is een
belangrijk middel om een maatschappelijke
agenda te zetten.
►Opdracht: een beeld van DO ontwikkelen dat:
 aansluit op de aangeduide paradigmawisseling;
 een ‘groene’ maatschappelijke agenda tot uitdrukking
kan brengen.

35. Gangbare voorstellingen DO
►Driehoek: interacties tussen de ecologische,
sociale en economische dimensie
►Misleidend beeld: dimensies voorgesteld als
afzonderlijke sferen :
 Het domein van DO ligt dan waar de drie sferen elkaar
overlappen.
 Integratie als een soort ‘evenwicht’ of ‘balans’ tussen de
dimensies.
 Problematisch: de drie sferen als gelijkwaardig
gepresenteerd, wat afbreuk doet aan hun verhouding in
de realiteit.
 Zwakke duurzaamheid

36. Het gangbare beeld van DO
Economie
Ecologie
Samenleving
Het domein van
DO
DO als een ‘balans’ van 3 dimensies

37. Concept en beeld DO
►Ecologisch = relationeel wereld- en
mensbeeld
►Sterke DO
►Interpretatie vanuit systeemtheorie
►Voorstelling van de dimensies van DO via
ingebedde systemen
►Sluit aan bij basismodel ‘ecological
economics’ (H. Daly)

38. Een systemisch ((hhoolliissttiisscchh))
bbeeeelldd
Samenleving
Economie
Ecosysteem

39. Voordelen systemisch beeld
►Reëler d.i. ecologischer wereldbeeld
►Maakt belang van behoud ‘natuurlijk kapitaal’
duidelijker: sterke duurzaamheid
►Sluit aan bij concept van ecologische economie:
hiërarchie van verbanden
►Inbedding van de economie in de samenleving
►Maakt duidelijk waarom ecologische vraagstukken
ook sociale vraagstukken zijn
►Bemiddelende positie van de sociale sfeer voor
maatschappelijke (en politieke) actie

40. Een systemisch (holistisch)
beeld
Samenleving streeft naar
ecologisch duurzamer
en sociaal meer
cohesief systeem
Economie
draagt bij
via MVO
Leefmilieu
wordt beter
beschermd
en
verbeterd
Actie via
collaboratief
bestuur (governance),
innovatie en verandering
Bron: Nigel Roome

41. SW & DO: sociale actie
Samenleving streeft naar
ecologisch duurzamer
en sociaal meer
cohesief systeem
Sociaal Werk
draagt bij
via
empowerment
Opbouw
sociaal kapitaal
en veerkracht
Geïnspireerd door Nigel Roome

42. SW & DO: sociale economie
Ecosysteem
Meer inclusief
arbeidsmodel
Samenleving
SW:
Empowerment
Economie:
MVO
SE

44. Adaptieve cyclus ecologisch
systeem

45. Multilevel systeeminteractie: panarchie
Walker & Salt 2006:91

46. Definitie veerkracht (resilience)
►Veerkracht is het vermogen van een
systeem om verstoringen op te vangen en
zich tijdens momenten van verandering
zodanig te reorganiseren dat het systeem in
essentie dezelfde functie, structuur,
identiteit en terugkoppelingen behoudt.
(Resilience Aliance)
►= emergente eigenschap van systeem:
resultaat van de synergie tussen
onderdelen

47. Duurzaamheid van een systeem:
functie van veerkracht én efficiëntie
Sustainability Optimum
100%
0%
Window of
Viability
Resilience (F ) Efficiency (A)
(Diversity + Interconnections) (Streamlined)
Bron: www.lietaer.com

48. Aard van koppelingen
willekeurig schaalvrij
Homer-Dixon 2006:121

49. Veerkracht: systeemecologisch
►Leefbaarheid van een systeem hangt af van een
goede balans tussen efficiëntie en veerkracht.
►Veerkracht is gebaseerd op een diversiteit van
deelsystemen en processen, en op de connecties
daartussen.
►Aard van de connecties is van belang: eerder losse
netwerken van relatief autonome delen (geen hubs).
►Eenzijdig nastreven van efficiëntie via stroomlijning
van deelsystemen en processen doet afbreuk aan
de veerkracht van het systeem,
►omgekeerd is ook te lage efficiëntie problematisch.
►DO: eenzijdig efficiëntiegericht managementmodel
bewerkstelligt tegenovergestelde van wat beoogd.
►Bottom-up voorbeeld: Transition Towns

50. Veerkracht versterken
►Soms afzien van extra productiviteit en efficiëntie
►Manieren:
 Losser maken van aantal nauwe koppelingen in
economie en samenleving (vb. gedecentraliseerd
energiesysteem; lokale voedselproductie)
 Buffercapaciteit vergroten (vb. voorraden; extra
competenties – ‘capabilities’)
 Ruimte voor overtolligheid: hubs wegwerken of
voldoende backupsystemen (vb. aandacht voor vormen
van wederzijdse ondersteuning en hulp)
►Grondige veranderingen: niet overal tegelijkertijd;
steun van onder- en bovenliggende systemen

51. Paradigma: mensbeeld
modern relationeel
atomistisch - individualisme intrinsiek intersubjectief
liberaal communitair
autonomie interafhankelijkheid (lotsverbondenheid)
controlerend kwetsbaarheid & veerkracht
doelrationaliteit communicatieve rationaliteit
tegengestelde belangen gedeelde wereld
Samenleving (macht):
uitwendige relaties:
intrinsieke relaties:
conflict – contract
coöperatie - gemeenschap

52. Paradigma: ethiek
rechtenethiek zorgethiek
autonomie in verbondenheid
waardigheid: zelfbeschikking waardigheid:
binnen respectvolle relatie
regels - juridisering dialogaal – contextueel – reflexief
verantwoordelijkheid:
gedeelde verantwoordelijkheid
persoonlijke plicht
openheid voor het kwetsbare
zelfredzaamheid
’samenredzaamheid’
afstand (rationeel) nabijheid (plaats voor affectie)
nuttigheid (utilisme) betekenisgericht
negatieve vrijheid positieve vrijheid
liberaal burgerschap actief (ecologisch) burgerschap

53. Paradigma: welzijn
►Verhouding tot en belang van natuurlijke
omgeving (wereldbeeld: lotsverbondenheid)
►Van individualisme naar relationeel mensbeeld:
 relatie met de ander als bron van mijn bestaan
 autonomie in verbondenheid (samenredzaamheid)
►Herdefiniëring van ‘goed leven’
►Herdenken van ‘emancipatie’
 relatie tot arbeid en consumptie (productiviteit)
 relatie tot verschillende vormen van participatie
►Relatie/verschil tussen geluk (voldaanheid) en
zin/betekenis (vervulling) van een leven
►Relatie tot tijd: “Time is meaning”

54. 54
BNP-groei en subjectief welzijn (LS)
Zie NEF, ‘A well-being manifesto for a flourishing society’, 2004

55. 4.
SOCIALE ACTIE en POLITIEK:
empowerment, sociaal kapitaal en
veerkracht
Relatie groene politiek en sociale actie!

56. Paradigma: handelingsperspectieven
doelrationeel communicatief (o.a. narratief)
strategisch: enkel richting reciprociteit - participatief
subjectief perspectief gedeelde interpretaties en objectieven
efficiëntie - stroomlijning veerkracht - diversiteit
individualiserend contextualiserend
markt/contractmodel relatie/gemeenschapsmodel
professionele macht - expertise appellerend - gedeelde macht –
ervaringsdeskundigheid
aanbod/vraag-gestuurd dialooggestuurd
behandeling handelingsgericht - actorschap
klant - cliënt participant - partner
medisch model empowerment

57. Paradigma: empowerment
Fundamenteel ‘paradigma’ voor sociale praktijk:
omruilen van het medisch/pathologisch model met
klemtoon op deficiënties, voor een positieve visie
op de eigen mogelijkheden van mensen, die
gezien worden als participanten in een proces van
leren, ontwikkeling en sociale verandering,
dus als burgers.
= emancipatieperspectief
= gericht op sociale transformatie!

58. Empowermentproces
Empowerment
als reële sociale verandering
Veerkracht
Sociaal (cultureel) kapitaal
Eigen sterktes (krachten)
Gewenste
richting?
Gekoppelde
processen
van
individuele
en
sociaal-politieke
verandering

59. Power - macht
►Verhouding tussen mensen
►Positief: partnership (power with) :
empowerment als proces van positieve interactie waarin
‘gezamenlijk’ vermogen tot handelen stijgt bij erkenning en
samenbrengen van ieders (individuen + groepen)
mogelijkheden: verbindend werken – vergroten sociaal
kapitaal en veerkracht
►Negatief: dominantie (power over)
►Beide van belang: empowerment (proces) is nodig
om dominantie te overwinnen i.f.v. sociale
verandering (resultaat)

60. Transformationele politiek
►Het politieke is zelf in het spel: 2 visies
1. Conflict als constitutief
constitutie als sociaal contract (passificatie)
Hobbes: strijd van allen tegen allen
2. Pluraliteit als constitutief:
2 opties: coöperatie en conflict
mogelijkheid van constitutie als belofte (Arendt)
►Transitie: transformatie van het politieke (cf.
power with - feminisme)