1. Stedelijk opbouwwerk:
Van emancipatie tot depolitisering
“en terug?”
Dr. Pascal Debruyne
Ugent/KuLeuven
OIKOS-Lezing “Mensen maken de Stad”
Mechelen

2. Inhoud lezing
• Definitie Samenlevingsopbouw/opbouwwerk
• De onlosmakelijke band tussen stedelijk en suburbaan gebied
• ‘T Stad is van ons! (1968/1973-1988)
Van crisis tot strijd voor herwaardering tot crisis…
• ‘T Stad is ook van hen…(1988/1991-1999)
Achtergestelde wijken, armoedebestrijding en het primaat van de politiek
• “‘T Stad is van iedereen” ? (1999-…)
Neoliberale ‘stedelijke renaissance’, sociale mix en leefbare wijken…
• En hij zag dat het goed was: Dwarse samenlevingsopbouw

3. Samenlevingsopbouw is…
Doel: realiseren en toegankelijk maken van
de grondrechten van groepen met minder
behartigde belangen
Kernopdracht is dubbel en verbonden:
1. Politiek:
 Sociaal gecorrigeerd (inhoud van het
beleid)
 Participatief gecorrigeerd (werkwijze
van het beleid)
2. Agogische kernopdracht:
maatschappelijk kwetsbare groepen
mobiliseren in de aanpak van collectieve
problemen

4. Een genealogische benadering
Grotere macro-verhaal
Politiek-economische en bestuurlijke omwenteling
• Van welvaartstaat gestaag, via de crisis van ‘74, naar neoliberale
overheid (vanaf 1981) via opeenvolgende crisissen
• Sociaal-ruimtelijke herschaling en globalisering: Competitieve
steden en regio’s & “ruimtelijke selectiviteit/ sociaal-ruimtelijke
differentiatie” als principe.
• Impact op middenveld: ‘contestatiebeweging’ en compromis
wordt professioneel partnerschap en consensus (gedeeld
verhaal).

5. Antistedelijk
woonmodel:
suburbanisering
• Burgerlijke paniek >> promotie van
wonen op platteland/suburbane
gebieden (wet de Taeye-1948)
• Naoorlogse welvaartstaat
• Selectieve stadsvlucht (tot in
2000):
• Gordelwijken goedkope
woningstock tot op vandaag –
“wijken van aankomst”
5

6. Cijfers van de
stadsvlucht
in naoorlogse
periode
• Tussen 1948 en 1976 daalde de Gentse bevolking
met 27.000 mensen tot 139.000 inwoners.
• Ook in de periode tussen de fusie in 1977 en 1998
bleef de bevolking afnemen, in deze periode
vertrokken er nog eens 22.000 inwoners.
• Pas vanaf 1999/2000 stabiliseren die cijfers zich
enkele jaren. De komst van internationale
migranten temperden de effecten van de pijlsnelle
leegloop:
tussen 1948 en 1976 groeide de niet-Belgische
bevolking immers aan met bijna 6.500 mensen
(versus daling ba, 33.000 belgen)
tussen 1977 en 1999 met nog eens 4.500
(versus daling van 26.500 Belgen)
Migranten uit onder ander Turkije, Marokko en
Algerije vulden de vrijgekomen jobs en leegstaande
huizen. Ze zorgden ervoor dat de stad niet
helemaal ontvolkte. 6

7. 1. ‘T Stad is van ons! (1968/1973-1988)
“Van crisis tot strijd voor herwaardering
tot crisis…”

8. • 1974-crisis: vooruitgangsgeloof en eindeloze groei stokt: limits to
growth
• Voorzichtige kentering
 Studenten, jongeren, artiesten (zie: mei ‘68 crisis)
 Economische crisis lokt andere levensstijl uit.
• Strijd voor sociale stadsherwaardering einde de jaren ‘70
Autonome Actiegroepen + monumentenzorgers + politici
(Monsaert) tegen “Betonpoeper” Placide Depaepe
Pandinistisch Verblijvingsfront 1980
Erna herwaarderingsbeleid (en actiegroepen BIRO/GEBAK)
13/03/2013 8

9.  Herontdekking van de
stad
jaren 1970
Ontwikkeling van
stadsbewegingen en
werkgroepen
(werkgroep groene
vallei, werkgroep
stadsvernieuwing,…en
actiegroepen)
Ontwikkeling van
autonoom initiatief:
culturele initiatieven en
sociaal-culturele
praktijken, tot
opbouwwerk
9

10. Herontdekking
van de stad
jaren 1970-’80
Manuel Castells
“The City and the
Grassroots
(1983)”
Het was een moment waarop allerlei stedelijke
sociale bewegingen:
(1)Strijden voor de decentralisatie van politieke
macht (autonomie-eis)
(2)Strijden voor een verbetering van de publieke
dienstverlening (grondrechten)
(3)Het verdedigen en uitbouwen van een lokale
gemeenschapscultuur aan elkaar koppelden obv.
“de gebruikswaarde voor de bewoners” (identity
politics)
Ontwikkelingscoalities tussen ‘50- ‘80 strijden om
de stad sociaal-rechtvaardig te maken: “het recht
op de stad” claimen (Zie Lefebvre).

11. Sociale
stads-herwaardering
jaren 1980
• Vlaams herwaarderingsbeleid onder Akkermans
Invulbouw, geen sociale verdringing
(saneringsnomadisme)
Participatie-arrangement
• Actie groene beweging:“Gent meest verkrotte
stad” 1988
• Paarse coalitie: gordelwijken op de agenda (Sas
en Bassijnwijk)
• Weinig middelen, weinig resultaten
… maar blijvend ijkpunt
13/03/2013 11

12. In 1982 “herwaarderingsbesluit op de stads- en
dorpsherwaardering” (Minister Paul Ackermans)
‘Een herwaarderingsgebied is een gebied dat prioritair in aanmerking
komt voor een stads- en dorpsherwaarderingsoperatie en dat
afgebakend wordt op basis van ruimtelijke en maatschappelijke
kenmerken, uitgedrukt in een rapport dat een beleidsvisie voor het
te waarderen gebied formuleert’ (Akkermans, 1983).
Gericht op investeringen (niet-exclusief): ‘vooral de machtelozen,
kansarmen en kwetsbaren in onze samenleving moeten wij
tegemoetkomen in hun recht op goed wonen’ (Akkermans, 1983).

13. Vanaf begin 1981: Strijd tussen herwaarderingsaanpak/sociale
stadsvernieuwing en grootschalige neoliberale stadsontwikkeling!
(eerste neoliberale benadering van stedelijkheid)
Liberale opvolgers (1985 verkiezingen) bevoegdheid “stadsontwikkeling”
in handen: Reagan- en Thatcheriaanse kijk op stad: London Docklands en
Baltimore’s Inner Harbour
Ward Beysen (PVV) in 1988: “het besluit op de stadsontwikkeling” (ipv
sociale stadsvernieuwing).

14. Neoliberale omwenteling: nieuwe ‘marktgerichte’ organisatiecultuur
Karel Poma: PVV-Minister in Vlaamse Executieve (1981-1985)
 Herstructureringsdebat van de sector als besparingsoperatie
 Onderhandeld door de sector zelf in (meer financiering in ruil voor
professionalisering)
Vanaf 1982:
I. projectmatig werken
II.VIBOSO koepel
III.RISO’s
IV.actueel: 5 provinciale RISO’s + 3 grootstedelijke RISO’s
V.Probleem van controle en sturing door overheid vergroot (Desmet, 1994)

15. 2. ‘T Stad is ook van hen…(1988/1991-
1999)
“Achtergestelde wijken,
armoedebestrijding en het primaat van de
politiek”

16. Zwarte zondagen
zweepslag
jaren 1990
Consequenties van neoliberaal
decennium:
Achterstandswijken, extreme
sociaaleconomische achterstelling, en
diepe kloof tussen burger en politiek
• Verkiezingsoverwinningen Vlaams Blok:
• Drie V’s (veiligheid, vuiligheid en
vreemdelingen)
Doorbraak ‘Extreem rechts’ vanaf 1988
en Zwarte Zondag in 1991:
I. Focus verschuift naar “achtergestelde
gebieden” en de noodzaak aan
“armoedebestrijding”
II.Opkomst ‘botsende
beschavingendiscours’: klassenbreuklijn
wordt etnisch-culturele en religieuze
breuklijn.

17. Vorming van nieuwe coalities:
 progressieve academici (AVA in 1992-1994 onder Dehaene-
Fed.)
 progressieve politici (SP & CVP in 1988 aan de macht)
 opname nieuwe frontlijnambtenaren (opgegroeid in het
herwaarderingsverhaal)
 middenveldorganisaties /armoedeverenigingen
Nieuwe programma’s
 Armoedefondsen
 1995 Sociaal Impulsfonds
 Grootschalige sociale huisvesting (Domus Flandria- De
Batselier)
 Stimulans voor aanpak gordelwijken van bovenuit
 Middenveld wordt toenemend onderaannemer in links top-down
beleid

18. Effect op de sector/middenveld
(1) Vergroten slagkracht (minderhedenbeleid en geïntegreerde
armoedebestrijdings-projecten) & sterke(re) professionalisering
(voorzieningenlogica)
(2) Stuk verlies autonomie en inschrijving in politiek-electoraal verhaal
(tegen VB)
(3) SLO van “cultuur” naar “welzijn”
I. (Kans-)armoede bestrijding & “welzijnsmodel”
I. Erkenning van Samenlevingsopbouw via decreet maatschappelijk
opbouwwerk (1991)

19. 3. ‘T Stad is van iedereen” ? (1999-…)
“Stedelijke renaissance, sociale mix en
leefbaarheid”

20. Stads
- ontwikkeling
2000
• Paarsgroene regering 1999:
• Stadsvlucht tegengaan door
leefkwaliteit te verhogen,
meer specifiek voor jonge
gezinnen, midden- en hoge
inkomensgroepen en actieve
senioren
• Aansluiting bij internationale
tendens
“Het Vlaamse stedenbeleid neemt een bocht van het sociale beleid
waaruit het ontstond naar een focus “on urban development and
interurban competition for (wealthy, taxpaying) inhabitants, visitors and
investors rather than on urban problems and the living conditions of poor
people in deprived neighbourhoods.” (Loopmans, 2007, p. 224)

22. Instrumenten
•White paper en Witboek Stedenbeleid
•Nieuw stedendecreet in 1999 onder Minister Van
Grembergen
•“Stadsvernieuwingsfonds” (2001) en “Stedenfonds”(2003)
vervangen”lens en praktijk van armoedebestrijding”
•“The poor from hero to zero” (?) (Loopmans, 2002)
•Bloedbad in het middenveld (ook SLO)- vanaf 2003

23. “In eerste instantie slaat het op het wegtrekken van o.a.
tweeverdienerhuishoudens met kinderen maar ook koppels zonder
kinderen. Jongeren, die na hun studies in de stad blijven hangen, blijven –
eens ze een vaste relatie met kinderwens aangaan – emigreren naar de
rand en het platteland. (…)
De gestabiliseerde migratiecijfers en zelfs lichte stijging van de stedelijke
populatie heeft echter meer te maken met geregulariseerde
vluchtelingen en toestroom van migranten o.a. uit Centraal en Oost
Europa. Het is niet deze instroom die in onze steden voor een nieuwe
heropleving kan zorgen. De gegoede en goed opgeleide middenklasse
laat het nog grotendeels afweten.”
(Decreet stedenbeleid p. 3-4).
‘

24. De nieuwe taal over stad en stedelijkheid
“De stedelijke renaissance”
(1) Positieve communicatie over de stad en citymarketing:
“Van klacht naar kracht” of “Van Kanker tot Anker” = Weg met radio
deprimo!
“ ‘T Stad is van iedereen” en “Zoveel Gent”= creatie van een dichte
stadsgemeenschap via marketing.
(2) Sociale mix:
Doelstelling is vooral terughalen en behouden van tweeverdieners
gezinnen (middenklassen) en “creatieve klassen” die de stad
dynamiseren.
“De facto” normalisering van sociale verdringing

25. “‘T Stad is van iedereen” ? (1999-…)
Stedelijke renaissance, sociale mix en leefbaarheid
(3) Sociale Cohesie
Hervertaling van armoede naar zwakke netwerken (en sociaal
kapitaal)
(4) Stadsprojecten- en events vormen nieuwe hefbomen voor
toekomstige ontwikkeling
• DE STENEN STAD: spektakelprojecten
• DE EVENT-STAD: Rijsel culturele hoofdstad van Europa in 2004,
ODEGAND, Flikkendag,…

26. (5) Toenemend veiligheids- en preventiebeleid obv. “Lik op stuk”
• De overlastwetgeving (Gemeentelijke Administratieve Sancties –
GAS) van 1999 (nieuwe gemeentedecreet, artikel 119 bis),
samenscholingsverbod
• Hervertaling van sociale ongelijkheid (rijk/arm) naar wenselijke
mentaliteit en gedrag (veiligheid); beperkt tot achtergestelde
groepen.

27. (6) Overheden als calculerende regisseurs met sturingskracht
• Ook politiek zelfbewustzijn rond sturingskracht en sterke regie van
bovenaf.
• Heel sterke institutionele professionalisering van de steden met
integraal-opgebouwde stafdiensten: calculerende overheid, new
public management en strategische planning.
(7) (Verwachte) positie van het middenveld/ civiele samenleving
• Sterkere positionering als “partner”/ stakeholder via specifieke ‘uit-te-
voeren’-opdrachten vanuit en voor de lokale overheden
• Toenemende kwantificeerbare doelstellingen en management logica
door middenveld zelf

28. Rechtse omwenteling
“De grote transformatie”
• Aanval op middenveld is ingezet: Overlegmodel
onder drukl
• Aanval op de stad (1): gebruiksruimte voor de
suburbane gebruiker: doorgangsruimte
• Aanval op de stad (2): homogeniteitsdenken
• Doorzetting van het veiligheidsdiscours

29. En hij zag dat het goed was:
Dwarse samenlevingsopbouw…
(1) Mensen maken de stad!
 Feitelijke praktijken
Opbouwwerker als “etnograaf”
Vertrekken vanuit bestaande noden en behoeften
(2) Emancipatorisch werken
 Tijd om collectieve aanpak terug centraal te stellen
 individuele noden en behoeftes verknopen tot een collectieve aanpak
(3) Autonomie met een twist: coalities met organisaties en bestuurlijke actoren
(4) Politisering centraal: Terug positie durven innemen (HartbovenHard)