2. Αρχιτεκτονική κληρονομιά
του μοντέρνου κινήματος
της δεκαετίας του 1930
στο Δήμο Αθηναίων:
Προστασία και ανάδειξη
Πρα κ τικ ά Η με ρίδας
Επιμέλεια
Ειρήνη Γρατσία-Κατερίνα Χατζηκωνσταντίνου
Οργάνωση
Συμβούλιο Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς
ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ Περιβάλλοντος και Πολιτισμού
Υπουργείο Απασχόλησης & Κοινωνικής Προστασίας στο πλαίσιο του έργου:
«Δράσεις ενίσχυσης της απασχόλησης ανέργων με την ενεργό συμμετοχή των Μ.Κ.Ο.».
4. Χ Α Ι Ρ Ε Τ Ι Σ Μ Ο Ι
Γιάννης Μιχαήλ
Πολεοδόμος, πρόεδρος ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ
Κώστας Καρράς
Ιστορικός, πρόεδρος Συμβουλίου Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς
της ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ
Ειρήνη Γρατσία
Αρχαιολόγος, υπεύθυνη Προγραμμάτων Συμβουλίου
Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς της ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ
Κατερίνα Χατζηκωνσταντίνου
Αρχιτέκτονας μηχανικός, υπ. διδ. Α.Π.Θ., Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών
Αρχιτεκτονική κληρονομιά του μοντέρνου κινήματος
της δεκαετίας του 1930 στο Δήμο Αθηναίων –
Προστασία και ανάδειξη
Δημήτρης Φιλιππίδης
Αρχιτέκτονας μηχανικός, ομ. καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων Ε.Π.Μ.
Tο μοντέρνο κίνημα στην Αθήνα
Παναγιώτης Τουρνικιώτης
Αρχιτέκτονας μηχανικός, αναπλ. καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων Ε.Μ.Π.
Η προστασία του μοντέρνου: αγωνίες και προτάγματα
για τη σύγχρονη Αθήνα
Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ
Δρ. αρχιτέκτονας μηχανικός, καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αθηνών
Το διατηρητέο έργο των αρχιτεκτόνων
της μεσοπολεμικής Αθήνας
Ελένη Αμερικάνου, Πάνος Εξαρχόπουλος
Αρχιτέκτονες μηχανικοί, επικ. καθηγητές Δ.Π.Θ., Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών
Κατεδαφισμένα και αλλοιωμένα κτήρια της μοντέρνας
αρχιτεκτονικής στην Αθήνα του Μεσοπολέμου
Π Α Ρ Ε Μ Β Α Σ Ε Ι Σ
Σ Υ Ζ Η Τ Η Σ Η
Π Α Ρ Α Ρ Τ Η Μ Α Τ Α
Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α 4
5
7
10
11
15
20
28
34
51
53
71
5. Γιάννης Μιχαήλ
Πολεοδόμος, πρόεδρος ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ
Κ
υρίες και κύριοι,αγαπητοί φίλοι και συνάδελφοι, η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙ-
ΡΕΙΑ Περιβάλλοντος και Πολιτισμού χαίρεται για την παρουσία σας.
Προσδοκά απόψε τις συμπληρώσεις και βελτιώσεις του έργου που
έχει αναλάβει για την αποτύπωση ενός σημαντικού κομματιού του ελλη-
νικού και ιδιαίτερα του μεγάλου αθηναϊκού κτηριακού πλούτου.
Τώρα πρέπει να προχωρήσουμε, πρέπει να κοιτάξουμε πως αυτά τα
οποία αποτυπώθηκαν στις περιοχές της Αθήνας, στο ήμισυ περίπου του
Δήμου Αθηναίων, μπορούν να προστατευθούν και να αναδειχθούν. Αν
και στην πράξη συμβαίνει το αντίθετο. Πρώτη επιχειρείται η ανάδειξη για
να ακολουθήσει η προστασία.
Διακρίνουμε δύο γενικούς άξονες της συνέχειας του έργου. Ο πρώτος
άξονας είναι ο καθορισμός των σπιτιών αυτών, και ειδικότερα ο αξιολο-
γητικός καθορισμός. Σήμερα, η αντιμετώπιση αυτή είναι ακραία. Στο ένα
άκρο βρίσκεται η κατεδάφιση, στο άλλο άκρο βρίσκεται η εντός εισαγω-
γικών ‘δαμόκλειος σπάθη’ της κήρυξης ως διατηρητέο.
Με αυτή την ευκαιρία, ας θυμηθούμε την τραγελαφική κατάσταση που
ισχύει σήμερα. Όταν ένα σπίτι πρόκειται να κατεδαφιστεί, ζητά κανείς
άδεια από την Πολεοδομία και η Πολεοδομία με το ισχύον νομικό καθεστώς
κρίνει αν αυτό το κτήριο είναι σημαντικό. Αυτό σημαίνει ότι η κρίση αυτή
είναι πολύ υποκειμενική, δηλαδή «θου, Κύριε, φυλακή τω στόματί μου».
Εάν βέβαια κρίνει ότι το κτήριο είναι σημαντικό, τότε το διαβιβάζει στην
ΕΠΑΕ, στην Επιτροπή Πολεοδομικού και Αρχιτεκτονικού Ελέγχου, η οποία
μπορεί να το παραπέμψει για κήρυξη στο ΥΠΕΧΩΔΕ, εφόσον, και εδώ
είναι το πονηρό, υπάρξει ομοφωνία. Άρα στην θλιβερή πράξη θα δουλεύει
η μπουλντόζα.
Ο δεύτερος άξονας είναι η στήριξη από το Δημόσιο, με κίνητρα, με κάποιο
αντίδωρο για το επαχθές μέτρο της διατήρησης ή κάποιας δέσμευσης.
Ύστερα από το πλέγμα των νομοθετημάτων που θεσπίστηκε μετά τη με-
ταπολίτευση και περιείχε πολλά υποστηρικτικά στοιχεία για τα διατηρητέα
και τον παραδοσιακό πλούτο, σήμερα έχουμε απομείνει με έναν από
τους δέκα συντελεστές του αντικειμενικού συστήματος υπολογισμού
αξίας ακινήτων, ο οποίος ευνοεί τα διατηρητέα.
Περιμένουμε ασφαλώς να μας πει το Υπουργείο Οικονομικών: «σήμερα
στην περίοδο της οικονομικής κρίσης ζητάτε λεφτά για να ενισχύσετε τα
διατηρητέα;» Ευελπιστούμε ότι αυτή η χρηματοοικονομικοπιστωτική κρίση
θα περάσει σε δυο-τρία χρόνια. Πάντως, αν σε αυτά τα δυο-τρία χρόνια,
αν δε δοθεί προσοχή σε αυτά τα κτήρια του μεσοπολέμου τότε θα θρη-
Χ Α Ι Ρ Ε Τ Ι Σ Μ Ο Ι 5
6. νήσουμε πλείστα όσα κτήρια σαν εκείνα τα οποία σωζόντουσαν παλαιότερα
από το 19ο αιώνα.
Με αυτή την ευκαιρία μια σύντομη παρατήρηση. Το Σαββατοκύριακο πή-
γαμε στη νήσο Αμοργό. Εκεί παρουσιάστηκε μια παράλληλη εργασία,
όπως εδώ. Μια συνάδελφος, και αυτή Κατερίνα, περιηγήθηκε με τα πόδια
όλο το νησί της Αμοργού, βρήκε 2400 κατασκευαστικά ίχνη στο γεωργικό
χώρο, πατηρήτια, λιοτρίβια, στάνες κτλ. Με το δορυφόρο τα τοποθέτησε
επακριβώς πάνω στους χάρτες. Παράλληλα τώρα πρέπει να προχωρήσει
και η προστασία και η ανάδειξή τους.
Για να αρχίσουμε, το λόγο έχει ο μέντωρ του σημερινού έργου, Κώστας
Καρράς, πρόεδρος του Συμβουλίου Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς και του
Προγράμματος Αιγαίου, ιδρυτής από το 1972 της Ελληνικής Εταιρείας
και επί σειρά ετών πρόεδρός της.
Χ Α Ι Ρ Ε Τ Ι Σ Μ Ο Ι 6Χ Α Ι Ρ Ε Τ Ι Σ Μ Ο Ι
7. Κώστας Καρράς
Iστορικός, πρόεδρος Συμβουλίου Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς
Δ
ική μου δουλειά δεν είναι να μιλήσω για την αρχιτεκτονική του μον-
τέρνου κινήματος. Aυτό θα το κάνουν οι σημερινοί ομιλητές. Θα
πρέπει όμως να σας περιγράψω τη δουλειά που κάνει το Συμβού-
λιο Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς. Διότι η εργασία για την οποία θα ακού-
σετε εδώ και οι φωτογραφίες τις οποίες θα δείτε στην έκθεση, είναι
αποτέλεσματα της εργασίας αυτού του Ειδικού Συμβουλίου.
Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ιδρύθηκε το 1972. Ιδρύθηκε από την αρχή με ένα
ευρύ φάσμα ενδιαφερόντων και είναι έκτοτε η μόνη περιβαλλοντική ορ-
γάνωση στην Ελλάδα που ενδιαφέρεται εξίσου για το φυσικό και το δομη-
μένο περιβάλλον. Ήταν έτσι εξ’αρχής, παραμένει έτσι και σήμερα. Δεν
υπάρχει άλλη οργάνωση που να είναι εξίσου ευαίσθητη και στα δύο είδη
κληρονομιάς. Από την αρχή, από τον πρώτο χρόνο ύπαρξής της, η ΕΛΛΗ-
ΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ έδειξε ενδιαφέρον για το νησί της Ύδρας. Και τούτο,
διότι η αρχιτεκτονική της Ύδρας είναι ένα από τα μεγάλα επιτεύγματα
του ελληνικού Γένους στη νεότερη περίοδο, μόλις πριν από την ανεξαρ-
τησία. Είναι απόλυτα συνδεδεμένη αυτή η αρχιτεκτονική με την απελευ-
θέρωση της χώρας. Και όμως, ήδη το 1973, κινδύνευε η Ύδρα από την
πρόταση δημιουργίας ενός τεράστιου λιμενοβραχίωνα για πολύ μεγάλα
κρουαζιερόπλοια. Καταφέραμε τότε με τη βοήθεια της Europa Nostra και
με τη βοήθεια επίσης του ΕΟΤ να αποτρέψουμε αυτό το μεγάλο κίνδυνο.
Όμως, σήμερα η Ύδρα και πάλι κινδυνεύει. Θα βρείτε στο τραπέζι έξω
μία έκκληση, την οποία όσοι πιστεύετε ότι η Ύδρα πρέπει να μείνει αναλ-
λοίωτη, ως σύμβολο της ανεξαρτησίας του Γένους και της εξαίρετης αρ-
χιτεκτονικής της εποχής εκείνης, παρακαλώ να υπογράψετε, ώστε να
αλληλοβοηθηθούμε σ’ αυτό τον κοινό αγώνα, που η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ
δίνει και στο Συμβούλιο της Επικρατείας, αλλά σημαντικότερα στις καρδιές
όλων μας.
Επίσης από τα πρώτα της χρόνια η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ έδειξε ενδιαφέρον
για την αναβάθμιση της Πλάκας. Και πάλι, υπάρχει στο τραπέζι έξω μια
έκκληση για τη σωτηρία της Πλάκας, διότι κινδύνευσε φέτος το καλοκαίρι
από μία πρόταση αλλαγής των χρήσεων γης, που έφθασε από το ΥΠΕΧΩΔΕ
στο Συμβούλιο της Επικρατείας για γνωμοδότηση στους θερινούς μήνες,
όταν προφανώς κάποιοι πίστευσαν ότι θα είμαστε διακοπές. Ευτυχώς η
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ είναι αρκετά οργανωμένη, ώστε να μπορέσουμε να
αντιδράσουμε άμεσα και αποτελεσματικά σε όλα τα μέσα επικοινωνίας.
Έγινε τόσος θόρυβος, ώστε ο αρμόδιος Υπουργός να δηλώσει ότι θα το
επανεξετάσει το θέμα ο ίδιος. Αναμένομε τα αποτελέσματα αυτής της
Χ Α Ι Ρ Ε Τ Ι Σ Μ Ο Ι 7
8. επανεξέτασης. Δεν αναμένουμε όμως την απόφαση της επανεξέτασης
με σταυρωμένα τα χέρια. Ετοιμαζόμαστε, αν χρειαστεί, για περαιτέρω
αγώνες και γι’ αυτό σας καλώ να υπογράψετε και αυτή την έκκληση.
Το Συμβούλιο Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς ιδρύθηκε το 1995 από έναν
από τους σημαντικότερους νεότερους έλληνες αρχιτέκτονες και πολεο-
δόμους, τον Ανδρέα Συμεών. Δημιουργήθηκε με στόχο να δίνεται πιο
αποτελεσματικά ο πολυμέτωπος αγώνας που έδινε η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ
από την ίδρυσή της. Ένα μέτωπο είναι στο Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμ-
βούλιο και το Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων, άλλο μέτωπο
στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, μάχη δηλαδή για την ενημέρωση όλων
μας όσον αφορά τη διαχρονική σημασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς
της χώρας σε όλες της τις εκφάνσεις, αρχίζοντας από την προϊστορική
εποχή και φθάνοντας μέχρι σήμερα. Είναι ένας αγώνας τόσο σκληρός,
που κάποια στιτγμή ένα στέλεχος της ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ είπε στον
Ανδρέα Συμεών και σε μένα: «Φίλοι μου, γιατί αυτομαστιγώνεστε;» Με
άλλα λόγια, δηλαδή, πρόκειται για μια χαμένη υπόθεση και εσείς απλώς
συνεδριάζετε και βγάζετε κανένα ψήφισμα ή κάνετε κάποια παράσταση
στα Συμβούλια του ΥΠΠΟ ή διαμορφώνετε κάποιο γράμμα διαμαρτυρίας
και νομίζετε πώς με αυτό τον τρόπο θα αλλάξει τίποτα;
Η παρουσία όλων σας εδώ σήμερα, αποτελεί μια απάντηση σε παρόμοια
έλλειψη αυτοπεποίθησης, διότι ως πολίτες μπορούμε να επιτύχουμε κάτι.
Όπως μπορέσαμε με την Ύδρα και μπορέσαμε με την Πλάκα, έτσι, αν
προσπαθήσουμε, θα μπορέσουμε και με τα σημαντικά κτήρια του μον-
τέρνου κινήματος, για το οποίο θα γίνει λόγος σήμερα.
Από την έρευνα της Κατερίνας Χατζηκωνσταντίνου και την έρευνα στην
Αμοργό της Κατερίνας Κανακάρη, στην οποία αναφέρθηκε ο Γιάννης Μι-
χαήλ, βρέθηκαν στοιχεία που ήταν μέχρι τώρα άγνωστα. Στη μια περί-
πτωση, έγινε γνωστή μια πλουσιότατη αγροτική κληρονομιά σε ένα ελλη-
νικό νησί, στην άλλη περίπτωση ολόκληροι δρόμοι της Αθήνας σχεδόν
ανέπαφοι, δρόμοι που μπορούν να προστατευθούν ως σύνολα.
Η έμπνευση της Ελληνικής Εταιρείας, που οφείλεται σε μεγάλο ποσοστό
στην Ειρήνη Γρατσία, την υπεύθυνη προγραμμάτων του ΣΑΚ, συνίστατο
στην ελπίδα πως με ένα πρόγραμμα που προήλθε από το Υπουργείο
Απασχόλησης και Κοινωνικής Προστασίας για νέους επιστήμονες, θα
ανιχνεύαμε όσα περισσότερα σημαντικά κτήρια του μοντέρνου κινήματος
μπορούσαμε στο χώρο του Δήμου Αθηναίων. Είμαστε εδώ σήμερα το
βράδυ για να ακούσουμε τα αποτελέσματα της έμπνευσης αυτής και του
προγράμματος αυτού. Είμαστε επίσης εδώ σήμερα να δώσουμε λόγο ο
ένας στον άλλον και όλοι μαζί, ότι θα αγωνισθούμε να διατηρήσουμε την
αρχιτεκτονική μας κληρονομιά, ότι τα κτήρια του μεσοπολέμου ασφαλώς
αποτελούν πολύτιμο τμήμα της αρχιτεκτονικής αυτής κληρονομιάς, και
Χ Α Ι Ρ Ε Τ Ι Σ Μ Ο Ι 8
9. ότι θα αγωνιστούμε να την διατηρήσουμε με τον ίδιο ζήλο, όπως επιδει-
κνύουμε για όλες τις άλλες εκφάνσεις αυτής της πολυδιάστατης δημι-
ουργίας του ελληνικού γένους η οποία έχει αξία αυτή καθ’ εαυτή, αλλά
και πλέον μέσα από την ύπαρξή της προσθέτει καθημερινά ποιότητα στη
ζωή μας.
Χ Α Ι Ρ Ε Τ Ι Σ Μ Ο Ι 9
10. Ειρήνη Γρατσία
Αρχαιολόγος, υπεύθυνη Προγραμμάτων Συμβουλίου
Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς
Τ
ο Συμβούλιο Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς περιέλαβε εδώ και αρ-
κετά χρόνια στη δράση του την καταγραφή και την προστασία των
κτηρίων του μοντέρνου κινήματος της δεκαετίας του 1930. Οι κα-
ταγραφές γίνονταν αρχικά με εθελοντές, φοιτητές κυρίως, και είχαν ως
στόχο τη φωτογραφική τεκμηρίωση των κτηρίων της Αθήνας. Το 2008
δόθηκε η ευκαιρία η καταγραφή αυτή να γίνει συστηματικά και τεκμηριω-
μένα μέσω της χρηματοδότησης που ήρθε από το Υπουργείο Απασχό-
λησης και Κοινωνικής Προστασίας. Μέσα σε ένα χρόνο λοιπόν η
αρχιτέκτονας Κατερίνα Χατζηκωνσταντίνου κατέγραψε κτήρια με ιδιωτική
χρήση σε τρία διαμερίσματα του Δήμου Αθηναίων. Η καταγραφή αυτή
έχει ως απώτερο στόχο την προστασία των κτηρίων αλλά και την ενημέ-
ρωση και την ευαισθητοποίηση των αρμόδιων αρχών και των πολιτών.
Είναι γνωστό ότι η αρχιτεκτονική αυτή δεν έχει γίνει ακόμη συνείδηση
ότι αξίζει να προστατευτεί.
Όσον αφορά τη γενικότερη δράση για την προστασία των κτηρίων του
μοντέρνου κινήματος το Συμβούλιο έχει υποβάλει αιτήσεις χαρακτηρι-
σμού στους αρμόδιους φορείς και έχει κάνει παρεμβάσεις για τη σωτη-
ρία τους. Αξίζει να αναφερθεί ότι ολοένα και αυξάνονται οι εκκλήσεις
πολιτών για παρεμβάσεις μας για τη σωτηρία κτηρίων αυτής της επο-
χής. Με τη συμβολή του ΣΑΚ κηρύχθηκαν διατηρητέα μνημεία η δημοτική
αγορά Χαλκίδας (εικ. 1), κατοικίες στου Γκύζη (εικ. 2) και η πολυκατοικία
στην οδό Ζαλοκώστα, στο Κολωνάκι (εικ. 3). Αυτή την ώρα εξετάζεται
στο Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων ο χαρακτηρισμός η μη των
προσφυγικών πολυκατοικιών στη λεωφόρο Αλεξάνδρας τον οποίο υπο-
στήριξε και η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ. Ας ελπίσουμε ότι το αποτέλεσμα θα
είναι υπέρ των κτηρίων.
Τελειώνοντας θα ήθελα να ευχαριστήσω τους καθηγητές Παναγιώτη
Τουρνικιώτη και Δημήτρη Φιλιππίδη γαι την όλη τους συνεργασία στο πρό-
γραμμα καταγραφής, όλους τους ομιλητές για τη συμμετοχή τους στην
ημερίδα και βέβαια την Κατερίνα Χατζηκωνσταντίνου που με τη συστημα-
τική της εργασία έκανε πραγματικότητα τους στόχους του Συμβουλίου
Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς.
Χ Α Ι Ρ Ε Τ Ι Σ Μ Ο Ι 10
Εικ. 1
Σόλωνας Κυδωνιάτης, δημοτική αγορά Χαλκίδας,
1931 [κατασκευή μπροστινής πλευράς
στο υπάρχον κτίσμα του 1885].
Eικ. 2
Κατοικία στην γωνία Μουστοξύδη 11
και Λομβάρδου 9, Γκύζη.
Εικ. 3
Αδριανός Λαζαρίμος, πολυκατοικία στην οδό
Ζαλοκώστα 7, Κολωνάκι, 1938.
11. Κατερίνα Χατζηκωνσταντίνου
Αρχιτέκτονας μηχανικός, υπ. διδ. Α.Π.Θ., Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών
Προστασία και ανάδειξη
της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς
της δεκαετίας του 1930 (Μοντέρνου Κινήματος)
του Δήμου Αθηναίων
ο κύριο ερώτημα που θέτει κανείς βλέποντας τον τίτλο της σημε-
ρινής ημερίδας, που θα συζητηθεί εκτενέστερα από τους σημερι-
νούς ομιλητές, είναι: «γιατί να γίνει μια τέτοια καταγραφή;»
Δηλαδή, ποια είναι η αξία των κτηρίων του μοντέρνου κινήματος και η
σημασία τους στο αστικό τοπίο της Αθήνας;
Τα κτήρια του μοντέρνου κινήματος αποτελούν ένα σημαντικό σύνολο αρ-
χιτεκτονικής κληρονομιάς της Αθήνας με πολύ ιδιαίτερα και πρωτοπόρα
για την εποχή χαρακτηριστικά μορφολογίας, εσωτερικής δομής και οργά-
νωσης, κατασκευής και τεχνολογικού εξοπλισμού. Χαρακτηριστικά, τα
οποία πέρα από τον εκσυγχρονισμό στο σχεδιασμό και την εφαρμογή είχαν
ένα καθαρά ιδεολογικό υπόβαθρο. Η διορατικότητα που διακρίνει αυτά τα
κτήρια, τόσο μορφολογικά όσο και λειτουργικά, εμπίπτει στο κοινωνικό
όραμα της εποχής για τον εκσυγχρονισμό της κοινωνίας. Έχει ιδιαίτερο
ενδιαφέρον ο τρόπος με τον οποίο έγινε η εισαγωγή της συγκεκριμένης
αρχιτεκτονικής έκφρασης από το εξωτερικό και οι διαφορετικές εκδοχές
με τις οποίες εφαρμόστηκε στην Ελλάδα. Αξιοσημείωτο είναι μάλιστα, και
το μικρό χρονικό διάστημα στο οποίο εκδηλώθηκε, εξαπλώθηκε και απα-
ξιώθηκε. Το διάστημα αυτό, που διαρκεί σχεδόν μια μόνο δεκαετία κατά
την περίοδο του μεσοπολέμου, ειδικά σε σχέση με το συγκριτικά μεγάλο
αριθμό κατασκευής κτηρίων σε όλη την Ελλάδα, προσδίδει ακόμα μεγαλύ-
τερη αξία στην αρχιτεκτονική του μοντέρνου κινήματος. Τα μοντέρνα κτή-
ρια, όχι μόνο έχουν αξία ως μεμονωμένα παραδείγματα αρχιτεκτονικής
τυπολογίας, αλλά και συνολικά ως πολεοδομικό στοιχείο ανάπτυξης της
πόλης, μια κοινωνική συμβολή στον ιστό της Αθήνας.
Στόχος της προκειμένης έρευνας είναι η ανάδειξη και η προστασία των
κτηρίων αυτών. Η παρούσα καταγραφή δεν είναι κάτι καινούργιο, έχουν
ξεκινήσει και στο παρελθόν παρόμοιες έρευνες, και από μεμονωμένους
ερευνητές αλλά και από φορείς. Σκοπός της είναι η συστηματικοποίηση
αυτής της προσπάθειας, η επιστροφή της στην επικαιρότητα και η δημο-
σιοποίησή της, ώστε να επιτευχθεί: α) η θεσμοθετημένη προστασία τους,
μέσα από μια διαδικασία αξιολόγησης της ποσοτικής και ποιοτικής κατά-
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 11
Εικ. 1
Χάρτης των 7 διαμερισμάτων του Δήμου Αθηναίων
με σημειωμένες τις περιοχές εστίασης στο 1ο,
2ο και 6ο διαμέρισμα πάνω στο «Χάρτης της
πόλεως των Αθηνών του 1930 με τας έως τότε
επεκτάσεις του ρυμοτομικού σχεδίου», Μπίρης,
Κ., Αι Αθήναι, από τον 19 εις τον 20ό αιώνα,
Αθήνα: Μέλισσα, 319.
Τ
12. στασης των κτηρίων, σύνταξης προτάσεων και κατάθεσης του υλικού σε
αρμόδιους φορείς, οι οποίοι δεν έχουν την αναγκαία συνολική εικόνα, πο-
σοτική και ποιοτική, των κτηρίων αυτών στο Δήμο Αθηναίων και β) η ευαι-
σθητοποίηση των πολιτών και ιδιοκτητών, ενδεχομένως μέσα από μια
σύσταση σειράς κινήτρων, ώστε να μειωθεί, ή ακόμα και να αποφευχθεί,
η αλλοίωση και η κατεδάφιση αυτών των κτηρίων. Η επαφή με τους κα-
τοίκους και ιδιοκτήτες μοντέρνων κτηρίων αποκαλύπτει πολύτιμες ιστο-
ρίες πίσω από την κατασκευή ή τη χρήση των κτηρίων. Πιο συχνά, όμως,
προδίδει άγνοια για την αξία των κτισμάτων και αδιαφορία για την προ-
στασία τους ή για τον τρόπο κήρυξής τους ως διατηρητέων. Αυτή η άγνοια
και η αδιαφορία συμβάλει καταλυτικά στη μη αναστρέψιμη καταστροφή του
αρχιτεκτονικού πλούτου της πόλης. Τα αποτελέσματα της παρούσας
έρευνας και της συνέχισής της θα αποτελέσουν χρήσιμα εργαλεία προ-
στασίας της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς του μοντέρνου κινήματος.
Αναφορικά με τη μέθοδο της έρευνας, οι περιοχές εστίασης επιλέχθηκαν
με βάση το πολεοδομικό σχέδιο της πόλης το 1930, ώστε να καλύψουν
όσο το δυνατόν μεγαλύτερη έκταση του αστικού ιστού της εποχής (εικ.1).
Δυστυχώς, δεν υπήρχε πρόσβαση στα αρχεία της πολεοδομίας -τα οποία
ούτως ή άλλως δεν έχουν πλήρως διασωθεί- ώστε να είναι δυνατή μια
στοχευμένη έρευνα, σύμφωνα με ένα κατάλογο κτηρίων. Κάτι τέτοιο θα
μας επέτρεπε να αξιολογήσουμε και τον αριθμό των κτηρίων του μοντέρ-
νου που έχουν κατεδαφιστεί. Ήταν, λοιπόν, αναγκαίο να περπατήσω
δρόμο-δρόμο ψάχνοντας το μοντέρνο.
Στο διάστημα έξι μηνών έγινε η καταγραφή σε τρία από τα επτά διαμερί-
σματα του Δήμου Αθηναίων, το 1ο, το 2ο και το 6ο (εικ.2). Συνολικά κα-
ταγράφηκαν 896 κτήρια ιδιωτικής χρήσης όπως κατοικίες, διπλοκατοικίες,
πολυκατοικίες, καταστήματα και ξενοδοχεία, σχεδιασμένα τόσο από γνω-
στούς αρχιτέκτονες και μηχανικούς, όσο και από ανώνυμους εμπειρικούς
κατασκευαστές της εποχής, Ο αριθμός των κτηρίων που καταγράφηκαν
είναι πολύ μεγαλύτερος, γιατί πρώτον, ορισμένα μορφολογικά χαρακτη-
ριστικά του μοντέρνου κινήματος τα συναντάμε και μεταπολεμικά και δεύ-
τερον, γιατί τα στυλιστικά χαρακτηριστικά δεν είναι πάντα καθαρά ώστε
να συνιστούν ένα αμιγές μοντέρνο λεξιλόγιο, καθώς σε μερικές περιπτώ-
σεις εμπλέκουν στοιχεία κλασικισμού και Art Deco. Συνεπώς, με τη λήξη
της καταγραφής, έγινε προσεκτική επιλογή με βάση βιβλιογραφικές πηγές
και την καθοδήγηση των παρόντων καθηγητών, με κριτήριο το σύνολο των
χαρακτηριστικών που το συνδέουν σε μια καθαρή μορφή του μοντέρνου.
Στη διάρκεια της έρευνας συστάθηκε και ένας κατάλογος με τις πληρο-
φορίες π.χ. αναφορικά με την ημερομηνία ανέγερσης, τον αρχιτέκτονα
και σε μερικές περιπτώσεις το όνομα του κτηρίου, οι οποίες συλλέχθηκαν
είτε από προσωπική συζήτηση με τους ιδιοκτήτες/ενοίκους, είτε από τη
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 12
Εικ. 2
Καταγραφή 896 κτηρίων σε τρία από τα επτά
διαμερίσματα του Δήμου Αθηναίων, το 1ο,
το 2ο και το 6ο.
13. βιβλιογραφία. Κρίθηκε σκόπιμο η καταγραφή των κτηρίων να γίνεται ανά
διαμέρισμα, ώστε η καταγραφή να έχει συστηματοποιημένη διοικητική
πληρότητα, και συνεπώς να μπορέσει να αποτελέσει μια ξεκάθαρη βάση
για τη συνέχιση της έρευνας σε δεύτερο στάδιο.
Η μεγαλύτερη συγκέντρωση κτηρίων εντοπίζεται στο 1ο διαμέρισμα με
529 κτήρια. Το διαμέρισμα περιλαμβάνει περιοχές με μεγάλη διαφορο-
ποίηση μεταξύ τους τόσο ως προς τον αριθμό όσο και ως προς την ποι-
ότητα της κατασκευής. Επώνυμοι αρχιτέκτονες, όπως ο Κ. Παναγιωτάκος,
ο Εμμ. Λαζαρίδης, ο Θ. Βαλεντής και Π. Μιχαηλίδης, ο Κυπρ. Μπίρης κ.ά.
χτίζουν μεγάλο αριθμό πολυκατοικιών στο Κολωνάκι και στα Εξάρχεια με
μεγάλη έμφαση στα ακριβά υλικά και την προσεγμένη λεπτομέρεια, ενώ
στο εμπορικό τρίγωνο παρατηρούνται πιο πολλά διώροφα χαμηλότερης
κατασκευαστικής ποιότητας. Η Πλάκα και το Κουκάκι έχουν ανάμεικτες
τυπολογίες, αλλά παρουσιάζουν και μεγαλύτερη αλλοίωση, με κάποιες
αξιόλογες εξαιρέσεις συντηρημένων κτηρίων στην Πλάκα και στην πε-
ριοχή Μακρυγιάννη (εικ. 3α, 3β).
Στο 2ο διαμέρισμα, όπου καταγράφηκαν μόνο 98 κτήρια, παρατηρείται,
σε σύγκριση με προηγούμενες έρευνες, μεγάλος αριθμός κατεδαφισμέ-
νων κτηρίων, ειδικά στην περιοχή του Ν. Κόσμου, στο Δουργούτι και τη
Γούβα, όπου στη θέση τους βρίσκονται πλέον πολυτελείς πολυκατοικίες.
Στην ευρύτερη περιοχή του Μετς και, σε συγκεκριμένα σημεία, στα Ιλίσια
συγκεντρώνονται τα περισσότερα κτήρια, κυρίως χαμηλής δόμησης. Όσο
πλησιάζει κανείς προς το κέντρο της Αθήνας, μεγαλώνει η δόμηση, καθώς
και η κατασκευαστική ποιότητα.
Το 6ο διαμέρισμα με 279 κτήρια, περιλαμβάνει τις περιοχές Πλατεία Αμε-
ρικής, Κυψέλη, Άνω και Κάτω Κυψέλη, Πλατεία Αττικής. Σε αυτό το δια-
μέρισμα παρατηρούνται ανάμεσα σε πολλά εκλεκτικιστικά κτήρια σύνολα
κτηρίων του μοντέρνου κινήματος, με εξαιρετικό παράδειγμα το δρόμο
της Παμισού, στο οποίο υπάρχει συνέχεια μοντέρνων κτηρίων, και στα
δύο μέτωπα, σε όλη την έκταση του δρόμου (εικ. 4). Στην ευρύτερη πε-
ριοχή της Πλατείας Αμερικής υπάρχει ένας αξιόλογος αριθμός πολυκα-
τοικιών διαφορετικών τυπολογιών, αλλά και πολυκατοικιών επώνυμων
μηχανικών όπως είναι ο Νικολαΐδης, ο Δούρας και ο Σιμόπουλος.
Το είδος της δόμησης, αλλά και η πυκνότητά της, η ποιότητα παραγωγής
της αρχιτεκτονικής και της οικοδομικής δραστηριότητας, όπως η προσοχή
στη λεπτομέρεια και η επιμελής σύνθεση, καθώς και η γεωγραφική κα-
τανομή των κτηρίων και ο εντοπισμός δειγμάτων επώνυμης αρχιτεκτονι-
κής αντικατοπτρίζουν τον αστικό χώρο της εποχής, αρχιτεκτονικά, και κατ’
επέκταση κοινωνικά και οικονομικά, ανά περιοχή και συνολικά. Σημειώνε-
ται σημαντική αλλοίωση σε μεγάλο αριθμό των κτηρίων, ανεξαρτήτου πε-
ριοχής, είτε με προσθήκες και επεμβάσεις είτε εξαιτίας παραμέλησης -
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 13
Εικ. 3α
Πέντε από τα 529 κτήρια που καταγράφηκαν
συνολικά στο 1ο διαμέρισμα του Δήμου Αθηναίων.
α. Αναγνωστοπούλου 40 & Δημοκρίτου 26
β. Φωκυλίδου 2 & Πλ. Δεξαμενής
γ. Αθηνάς 9 & Αγ. Ειρήνης 43
14. πολλά έχουν κατεδαφιστεί ή απειλούνται με κατεδάφιση, όπως φαίνεται
στα παραδείγματα. Θεωρώ, όμως, πως σε αυτό το στάδιο της έρευνας,
είναι ακόμα δύσκολο να γίνει μια πλήρης αξιολόγηση για την ποσότητα
και την ποιότητα της αλλοίωσης των κτηρίων του μοντέρνου κινήματος
ανά περιοχή.
Η προσπάθεια καταγραφής των κτηρίων του μοντέρνου κινήματος στο
Δήμο Αθηναίων από το Συμβούλιο Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς της ΕΛ-
ΛΗΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ Περιβάλλοντος και Πολιτισμού αποτελεί μόνο την
αρχή μιας ενδελεχούς έρευνας, που είναι αναγκαίο να ολοκληρωθεί
άμεσα, εν όψει της συνεχώς αυξανόμενης αλλοίωσης και της καταστρο-
φής των εν λόγω κτισμάτων. Υπολείπονται άλλα τέσσερα διαμερίσματα,
ώστε να είναι εφικτή μια ολική αξιολόγηση, ποσοτική και ποιοτική, της αρ-
χιτεκτονικής κληρονομιάς του μοντέρνου κινήματος στο σύνολο του
Δήμου Αθηναίων. Μόνο χρησιμοποιώντας ως εργαλεία ένα χάρτη του
Δήμου, όπου τοποθετούνται τα συγκεκριμένα κτήρια, και μια βάση δεδο-
μένων με τα ποιοτικά χαρακτηριστικά και το βαθμό αλλοίωσής τους, έχει
κανείς τη δυνατότητα να συνθέσει τεκμηριωμένες προτάσεις και να προ-
βεί σε περαιτέρω ενέργειες.
Θα ήθελα να ευχαριστήσω την ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ Περιβάλλοντος και
Πολιτισμού, που μου έδωσε τη δυνατότητα συνεργασίας σε ένα τόσο εν-
διαφέρον πρόγραμμα, και ιδιαίτερα τον κ. Κώστα Καρρά, πρόεδρο του
Συμβουλίου Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς. Κυρίως όμως, θα ήθελα να ευ-
χαριστήσω την Ειρήνη Γρατσία, πρωτοβουλία της οποίας ήταν αυτή η
έρευνα, για την άψογη συνεργασία της και τη στήριξή της σε όλη τη διάρ-
κεια του προγράμματος. Τις ευχαριστίες μου στην Αναστασία Αριτζή υπεύ-
θυνη του Συμβουλίου Επικοινωνίας της ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ για την
προβολή της έρευνας στον Τύπο, και στο Στέλιο Λεκάκη για τη σημαντική
βοήθειά του στο στήσιμο της έκθεσης φωτογραφίας αντιπροσωπευτικών
δειγμάτων της έρευνας, η οποία φιλοξενείται στο χώρο της ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ
ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ. Οι καθηγητές Π. Τουρνικιώτης, Δ. Φιλιππίδης, Ε. Αμερικάνου
και Π. Εξαρχόπουλος προσέφεραν τη βοήθειά τους με μεγάλη προθυμία
κατά τη διάρκεια της έρευνας και τους είμαι ευγνώμων, καθώς και στον
αρχιτέκτονα Ι. Ευφραιμίδη.
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 14
Εικ. 3β
δ. Θεμιστοκλέους 80 & Αραχώβης 61
ε. Πινδάρου 4
Εικ. 4
Συστοιχία κτηρίων στην οδό Παμισού.
15. Δημήτρης Φιλιππίδης
Aρχιτέκτονας μηχανικός, Ε.Μ.Π.,
ομότιμος καθηγητής Ε.Π.Μ., Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών
Μοντέρνο Κίνημα στην Αθήνα
ταν γύρω στα τέλη του ’20 άρχισαν να χτίζονται μοντέρνα κτίρια
στην Αθήνα του μεσοπολέμου, είχαν ήδη συντελεστεί βαθιές αλ-
λαγές στη δομή και στο περιεχόμενο της πόλης. Η εγκατάσταση
των προσφύγων του ’22 άλλαξε αποφασιστικά τη γραφική, μετρημένη και
σε μεγάλο βαθμό ονειροπαρμένη πόλη του νεοκλασικισμού, μετατρέπον-
τάς την σταδιακά σε σύγχρονη μεγαλούπολη. Στο μετασχηματισμό αυτό
συνέβαλε, σε βαθμό που ίσως δεν έχει ακόμα εκτιμηθεί όσο πρέπει, ο
μοντερνισμός της αστικού τρόπου διαβίωσης. Μέρος της νέας νοοτρο-
πίας ήταν η υιοθέτηση της μοντέρνας αρχιτεκτονικής που συζητάμε σή-
μερα. Οι νέες ανάγκες οδήγησαν έτσι σε δομικές αλλαγές, όπως στον
πολλαπλασιασμό των πολυκατοικιών στο κέντρο της πόλης και στη δημι-
ουργία προαστίων, ακολουθώντας μια νέα μόδα που εισέβαλε αποφασι-
στικά από την Ευρώπη: το κωδικό της όνομα ήταν Μοντέρνο Κίνημα.
Με αυτή την απόλυτα σύγχρονη, ριζοσπαστική και τελικά οικονομικά συμ-
φέρουσα μορφολογία, θα ξαναχτιστεί μια νέα πόλη πάνω ακριβώς και στις
παρυφές της παλιότερης, της νεοκλασικής πόλης. Οι δύο αυτές πόλεις,
για μια περίοδο τουλάχιστον μέχρι τον πόλεμο, θα συνυπάρχουν πλάι-
πλάι, όπως πιστοποιούν οι φωτογραφίες της εποχής. Σήμερα, αυτή η αί-
σθηση έχει βέβαια χαθεί, γιατί στο μεταξύ τα νεοκλασικά πρώτα
εξοντώθηκαν συστηματικά και κατόπιν θεοποιήθηκαν ως διατηρητέα μνη-
μεία. Έτσι αλλοιώθηκε η μεταξύ τους σχέση ανεπανάληπτα.
Σε αυτή λοιπόν την παράδοξα σύντομης διάρκειας περίοδο, που δεν υπερ-
βαίνει τη δεκαετία, η Αθήνα ξαναχτίζεται με νέες προδιαγραφές. Συστα-
τικό της ήταν η νέα δόμηση ακολουθώντας μοντέρνες τυπολογίες και
μοντέρνο ύφος. Αρχικά, τα δείγματα αρχιτεκτονικής του Μοντέρνου Κι-
νήματος ήταν λιγοστά. Αυτό εικάζεται ως ένα σημείο από τον έλεγχο των
τότε οικοδομικών αδειών, αλλά επίσης από το γεγονός ότι το 1933, όταν
οργανώθηκε το 4ο Διεθνές Συνέδριο του Μοντέρνου Κινήματος στην
Αθήνα, οι σύνεδροι μπόρεσαν να δουν χτισμένο έναν αριθμό πραγματικά
αξιόλογων σχολικών κτιρίων αλλά λιγοστά ιδιωτικά κτίρια. Η εξάπλωση
του μοντερνισμού πήρε διαστάσεις χιονοστιβάδας λίγο αργότερα και
έφτασε σε έξαρση ακριβώς τη στιγμή που ξέσπαγε ο Παγκόσμιος Πόλε-
μος, και μάλιστα με αμείωτη ένταση παρ’ όλη τη δυσφορία του μεταξικού
καθεστώτος που μάλλον άλλα γύρευε τότε.
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 15
Ό
16. Έτσι εμφανίστηκε, διαδόθηκε και επικράτησε ένας νεωτερισμός στην
αρχιτεκτονική της Αθήνας, που γνώρισε ενθουσιώδη υποδοχή από όλα
ανεξαιρέτως τα κοινωνικά στρώματα. Αν σήμερα, και για διάφορους λό-
γους, προβάλλουμε μόνο τα πιο εντυπωσιακά επώνυμα κτίρια που μας
άφησε εκείνη η ανεπανάληπτη εποχή, για παράδειγμα, μια σειρά από μο-
ναδικές πολυκατοικίες όπως των Βαλεντή και Μιχαηλίδη (εικ.1), ή του
Παναγιωτάκου (εικ. 2), ή πάλι, τα τόσο τολμηρά σχολεία, για παράδειγμα,
του Μητσάκη και του Καραντινού, ή τα νοσοκομειακά κτίρια των Δεσπο-
τόπουλου και Γεωργακόπουλου, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως πλάι σε
αυτά τα τόσο εκλεκτά, διεθνούς επιπέδου, κτίρια χτίζονταν αναρίθμητα
άλλα –αναφερόμαστε εδώ αποκλειστικά σε κατοικίες– σε απίστευτες
ποσότητες, σε περιοχές που τότε ήταν περιφερειακές και στέγαζαν μι-
κροαστικά στρώματα, όπως Γκύζη, Κυψέλη, ή Κάτω Πατήσια (εικ. 3). Στην
τελευταία αυτή περίπτωση, βέβαια, τα κτίρια ήταν μικρότερου μεγέθους
και μειωμένων αισθητικών απαιτήσεων, χωρίς όμως ποτέ να στερούνται
μιας κάποιας χάρης κι αναπάντεχης ευγένειας –που δεν ήταν διόλου μα-
κριά από εκείνη η οποία άλλοτε διέκρινε τα «λαϊκά» νεοκλασικά κτίσματα
μισό αιώνα πριν. Με άλλα λόγια, η ελίτ και επώνυμη αρχιτεκτονική που
συνήθως στολίζει όλα τα βιβλία για τη σύγχρονη ελληνική αρχιτεκτονική
είναι μόνο μια πλευρά του αθηναϊκού μοντερνισμού. Όχι όμως απαραί-
τητα η πιο σημαντική.
Εκείνο που σήμερα πάντως μας εντυπωσιάζει, πέρα από αυτή τη φαι-
νομενική διάδοση της μοντέρνας αρχιτεκτονικής στην αθηναϊκή κοινω-
νία, είναι η ποικιλία της. Αν πάλι προσφύγουμε στα νεοκλασικά, αυτά
είχαν έναν ολόκληρο αιώνα για να εξελιχθούν, να δεχτούν νέες επιρ-
ροές και προσμίξεις. Όταν στην περίπτωση του μοντερνισμού διαθέ-
τουμε μόλις μια δεκαετία, είναι δύσκολο να πιστέψουμε για πότε
πρόλαβαν να γίνουν τόσα πολλά και από τόσους λίγους. Πράγματι, οι
τότε διπλωματούχοι αρχιτέκτονες ήταν μια φούχτα, κι αν σ’ αυτούς προ-
σθέσουμε τους μηχανικούς και τους εργολάβους-κατασκευαστές που
δραστηριοποιούνταν στην οικοδομή, πάλι συγκεντρώνεται ένας εξαιρε-
τικά περιορισμένος αριθμός από άτομα που ασχολούνταν με τον σχετικό
τομέα. Από καθαρά στατιστική πλευρά, λοιπόν, είναι εντυπωσιακή αυτή
η έντονη δραστηριότητα και μάλιστα σε μια εποχή όχι ιδιαίτερα ανθηρή
οικονομικά ούτε σταθερή πολιτικά.
Πέρα πάντως από το ποσοτικό φαινόμενο, υπάρχει και το ποιοτικό. Το τι
χτίστηκε το ’30 στην Αθήνα χρησιμοποιώντας το μοντέρνο λεξιλόγιο και
συντακτικό, όπως λέμε μεταφορικά εμείς οι αρχιτέκτονες, είναι εξίσου
άξιο θαυμασμού. Καθώς μάλιστα ο ένας από τους δύο στόχους της ημε-
ρίδας είναι η «ανάδειξη» αυτής της αρχιτεκτονικής, οφείλουμε να πούμε
γιατί αξίζει τον κόπο να ασχολείται κανείς με τα μοντέρνα κτίρια του ’30.
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 16
Εικ. 1
Π. Μιχαηλίδης και Θ. Βαλεντής, Πολυκατοικία
Μιχαηλίδη, Στουρνάρη και Ζαΐμη, 1933-1934.
Εικ. 2
Κ. Παναγιωτάκος, «Μπλε» Πολυκατοικία
Αντωνόπουλου, Αραχώβης 61 & Θεμιστοκλέους
80, 1932-1933.
17. Έχουμε λοιπόν κατά νου έναν τέτοιο πρακτικό σκοπό αλλά έχουμε κι
έναν άλλο, που καταρρίπτει τις τόσο καλά εδραιωμένες αντιλήψεις για
την ελληνική μοντέρνα αρχιτεκτονική. Νομίζω πως αυτό είναι και το πιο
σημαντικό.
Με τι έχουμε λοιπόν να κάνουμε; Πάγια τακτική της ελληνικής αρχιτεκτο-
νικής, ως απόηχος βέβαια των γενικότερων επιταγών της νεοελληνικής
κουλτούρας, ήταν η πολιτισμική συνέχεια με το ιστορικό παρελθόν του
τόπου. Η είσοδος στη σκηνή του Μοντέρνου Κινήματος υποτίθεται ξεμ-
πέρδευε με αυτή την τροχοπέδη που συντηρούσε τις τάσεις οπισθοδρο-
μικότητας στην ελληνική κοινωνία. Όσο σκοταδιστικός ήταν ο μεταξικός
φασισμός, που προσπαθούσε να αναστήσει τα φαντάσματα του παρελ-
θόντος με την πομπώδη προπαγάνδα του, άλλο τόσο αρνητικός ήταν ο
ξεπεσμένος κλασικισμός του 1920. Είχε, όπως λένε, πια μετρήσει τις
μέρες του. Είχε ξοφλήσει.
Αυτά τουλάχιστον έλεγαν οι φλογεροί υποστηρικτές του μοντερνισμού το
’30. Πόσο αλήθεια ήταν αυτό όμως; Για ν’ απαντήσουμε, πρέπει να δούμε
πρώτα τι χτιζόταν ως μοντέρνα αρχιτεκτονική στην Αθήνα το ’30. Αν δεν
αναγνωρίσουμε, χωρίς υπεκφυγές και ωραιοποιήσεις, τι χτιζόταν, τότε
δύσκολα θα ξεφύγουμε από προβλήματα στην «αξιολόγηση» αυτής της
αρχιτεκτονικής, άρα και στην προστασία και ανάδειξή της.
Τώρα θα πρέπει να επιστρέψουμε σ’ εκείνο απ’ όπου ξεκινήσαμε, δηλαδή
στην εικόνα που έχουν, ακόμα κι εκείνοι όπως σήμερα λέγεται, οι «ψαγ-
μένοι», για εκείνη την αρχιτεκτονική. Αναγκαστικά θα ξεχωρίζαμε την κα-
θαρόαιμη μοντέρνα αρχιτεκτονική, στην πιο αναγνωρίσιμη διεθνή της
εκδοχή, έτσι όπως σχεδιαζόταν και χτιζόταν στο εξωτερικό ήδη από το
’20, από μια σειρά διάσημους πρωτεργάτες όπως τον Κορμπυζιέ, τον
Γκρόπιους, τον Μις βαν ντερ Ρόε. Μερικά από τα τόσο όμορφα νοσοκο-
μειακά κτίρια στη «Σωτηρία» και η πλειοψηφία των σχολικών κτιρίων ανή-
κει σ’ αυτή την κατηγορία. Πρόκειται για κτίρια που θα μπορούσαν να
χτιστούν οπουδήποτε κι αυτό ήταν το μεγάλο τους, τολμηρό για τα ελλη-
νικά δεδομένα, εγχείρημα. Εκεί ανήκουν άλλωστε οι δύο λαμπερές πο-
λυκατοικίες στα Εξάρχεια, εκείνη του Παναγιωτάκου κι εκείνη των
Βαλεντή και Μιχαηλίδη, που είπαμε αρχικά. Ας προσθέσουμε εδώ μια
ακόμα πολυκατοικία στην οδό Λαζαίων του Βαλεντή και ελάχιστες βίλες
στην περιφέρεια της πόλης, όπως του Παπαδάκη στη Γλυφάδα. Αυτά όλα
είναι εκλεκτά κτίσματα, δείγματα εξαιρετικά προωθημένης σχεδιαστικής
ποιότητας, άρα αυτοδίκαια ανήκουν στον ιδανικό κατάλογο των μνημείων
του ελληνικού μοντερνισμού. Πόσα θα ήταν όλα αυτά; Με πρώτη εκτίμηση,
θα ήταν καμιά τριανταριά κτίρια, τα οποία, παρ’ όλες τις αναπόδραστες
μετατροπές κι αλλοιώσεις που έχουν στο μεταξύ υποστεί, έχουν επιβιώ-
σει με σχετική αξιοπρέπεια έως σήμερα.
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 17
Εικ. 3
Αγνώστων στοιχείων, Αριστοτέλους 136.
18. Τι ακολούθησε τα δείγματα αυτού του αυστηρού μοντερνισμού; Εδώ αρ-
χίζει μια μεγάλη περιπέτεια, γιατί διαπιστώνουμε εύκολα πως υπάρχουν
πολλές παράλληλες τάσεις ενός –ας τον βαφτίσουμε– εμπλουτισμένου
μοντερνισμού. Αν ο ιδανικός μας κατάλογος –λες κι ήταν μια Κιβωτός του
Νώε– έπρεπε να περιλάβει δείγματα από όλες τις διαφορετικές εκδοχές
του μοντέρνου στην Αθήνα, τότε οφείλουμε να αναγνωρίσουμε τις κυριό-
τερες τουλάχιστον από αυτές, καθώς όλες τους έχουν ιστορική αξία.
Το πρόβλημα, πάντως, δεν είναι πώς θα κατατάξουμε τα δείγματα αλλά
πώς θα τα ξεχωρίσουμε μεταξύ τους, όταν βλέπουμε πόσο ανάμικτα και
μπερδεμένα ήταν στην πραγματικότητα τα πράγματα, ακόμα και τότε. Κι
αυτό, σπεύδουμε να συμπληρώσουμε, οφειλόταν στο ότι μέσα στη γενικό-
τερη μόδα του αρχιτεκτονικού νεωτερισμού υπήρχαν επιμέρους κατευθύν-
σεις, που είτε μετέφεραν αυτούσιες «εμπλουτισμένες», όπως τις είπαμε,
μορφές από την Ευρώπη είτε δοκίμαζαν να τις παντρέψουν με κάποια ντό-
πια χαρακτηριστικά. Με απομιμήσεις ξένων δημοφιλών υποδειγμάτων και
με επινοήσεις ελληνικών υποκατάστατων, αυτούσιων ή «πειραγμένων»,
είχε λοιπόν δημιουργηθεί τότε μια «τράπεζα δεδομένων», ένα στοκ αρχι-
τεκτονικής, με το οποίο επικοινωνούσαν οι δημιουργοί. Έτσι παραγόταν η
αρχιτεκτονική.
Μια ομάδα πολύ σημαντική ήταν εκείνη που έξυπνα εκμεταλλευόταν το
νεοκλασικό προηγούμενο στην Ελλάδα, θεωρώντας το, πολύ σωστά, ως
αιώνια αξία που δεν θα έχανε ποτέ τη δημοτικότητά της. Πριν λοιπόν συ-
νεχίσουμε, βλέπετε πως είμαστε αναγκασμένοι, σε αυτή τουλάχιστον
την περίπτωση, να αναθεωρήσουμε το τόσο διαδεδομένο σύνθημα πως
η μοντέρνα αρχιτεκτονική ήταν η ταφόπλακα της νεοκλασικής. Δεν ήταν
πάντοτε έτσι ούτε ήταν αναγκαστικά έτσι. Φυσικά εννοούμε έναν αφαι-
ρετικό, δηλαδή κάπως σχηματικό, κλασικισμό –κι αυτό όχι πάντα– που
εύκολα μπορούσε να συνδυαστεί με μοντέρνα μοτίβα (εικ. 4). Άλλο με-
γάλο ζήτημα: πώς δικαιούμαστε να μιλάμε για «μοτίβα», εννοώντας δια-
κόσμηση, όταν ξέρουμε καλά πως το Μοντέρνο Κίνημα απέρριπτε μετά
βδελυγμίας κάθε ίχνος διακόσμησης; Φαίνεται πως μπορεί, γιατί αυτό
συνέβαινε το ’30 είτε το θέλουμε είτε όχι. Δεν θα δεχτούμε άραγε αυτή
την αρχιτεκτονική επειδή είναι κάπως «μπασταρδεμένη» άρα ύποπτη;
Δεν το νομίζω.
Άλλωστε, γιατί να μην δούμε τα πράγματα διαφορετικά, ότι δηλαδή η «δια-
κόσμηση» πάντα υπάρχει αλλά δικαιούται να πάρει διαφορετικές μορφές.
Μπορώ να σχεδιάσω κλασικιστική αρχιτεκτονική χωρίς να χρησιμοποιήσω
υποχρεωτικά κολόνες κι αετώματα. Πολλά μοντέρνα κτίρια του ’30 διαθέ-
τουν έντονη συμμετρία στη διάταξή τους και αρκετή δόση μνημειακότητας
ώστε να θυμίζουν έντονα αντίστοιχα κτίρια του νεοκλασικισμού, για να μην
πω του φασιστικού κλασικισμού, μόνο που τώρα θα ήταν πιο λιτά και γεω-
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 18
Εικ. 4
Κων. Κυριακίδης, Πολυκατοικία Ηρ. Κυριακόπουλου,
Ασκληπιού 19, 1934.
19. μετρικά. Για να φέρω ένα απλό παράδειγμα: πόσο μοντέρνα είναι τα προ-
πύλαια του Α’ Νεκροταφείου που σχεδίασε ο Ανδρέας Πλουμιστός το 1939;
Δεν προτίθεμαι να συνεχίσω αυτή τη μορφολογική ανάλυση, που δεν
εξαντλείται σε μια διάλεξη του τετάρτου της ώρας. Ούτε είμαι αρμόδιος
να πω πόσα από αυτά τα τελευταία δείγματα θα δεχόμουν να μπουν στο
χρυσό κατάλογο των αξιόλογων κτιρίων του αθηναϊκού Μοντέρνου Κινή-
ματος. Απλά ήθελα να γίνει κατανοητό πως μια τέτοια αξιολόγηση έχει
αρκετά αγκάθια, ότι είναι εξαιρετικά φορτισμένη ιδεολογικά και ότι δεν
θα είναι εύκολο να πείσει από μόνη της το ευρύ κοινό. Χρειαζόμαστε κι
άλλα κριτήρια, για να μην πω πόσο αισθητή είναι η έλλειψη γενικότερης
παιδείας.
Επιτέλους, το Μοντέρνο Κίνημα δεν ήταν άλλο ένα «στιλ», άσχετα αν κα-
τάντησε κάτι τέτοιο με τον καιρό. Το αυθεντικά Μοντέρνο Κίνημα της αρ-
χιτεκτονικής ευαγγελιζόταν ένα νέο κόσμο, δηλαδή το νέο τρόπο
διαβίωσης μιας κοινωνίας που ανήκε στον 20ό αιώνα. Εμείς εκ των υστέ-
ρων μπορούμε να αξιολογήσουμε, με τα δικά μας πια κριτήρια, τι πέτυχε
και πού το πέτυχε ώστε μετά να φροντίσουμε αυτό να διαφυλαχτεί. Άρα
ψάχνουμε για κάτι που ξεπερνά τις αποκλειστικά σχεδιαστικές αρετές
της αρχιτεκτονικής και μπλέκουμε στους λαβυρίνθους της ιστορίας και
της πόλης – κάτι που υπαινίχτηκα ξεκινώντας. Ας θυμίσω κλείνοντας τη
χρονίζουσα υπόθεση των προσφυγικών πολυκατοικιών της λεωφόρου
Αλεξάνδρας (εικ. 5) – νομίζω αρκεί για να καταλάβετε τι εννοώ.
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 19
Εικ. 5
Κ. Λάσκαρης και Δ. Κυριακός,
Προσφυγικές πολυκατοικίες
στη λεωφόρο Αλεξάνδρας, 1933-1935.
20. Παναγιώτης Τουρνικιώτης
Aρχιτέκτονας μηχανικός, αναπληρωτής καθηγητής Ε.Π.Μ.,
Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών
Η προστασία του μοντέρνου:
αγωνίες και προτάγματα για τη σύγχρονη Αθήνα
τίτλος μου, η προστασία του μοντέρνου, έχει τον υπότιτλο μιας αγω-
νίας και μερικά προτάγματα για τη σύγχρονη Αθήνα. Έχει και ένα
μικρό λογότυπο του Docomomo, του διεθνούς οργανισμού για την
προστασία και την τεκμηρίωση του μοντέρνου κινήματος, που δουλεύει εδώ
και είκοσι χρόνια με σκοπό, ειδικά στην Ελλάδα, την κινητοποίηση του συλ-
λογικού ενδιαφέροντος για τη μοντέρνα αρχιτεκτονική –και μπορώ σήμερα
να πω δημόσια ότι έχουμε κάνει σημαντικά βήματα σε αυτή την κατεύθυνση.
Θα μιλήσω αναφερόμενος σε παραδείγματα και θα καταλήξω σε συγκε-
κριμένες προτάσεις. Στην αρχή θα ανοίξω μια παρένθεση για να θυμίσω
πως το μοντέρνο κίνημα μπήκε στη ζωή μας στην αρχή του εικοστού αιώνα
διεκδικώντας μια αρχιτεκτονική για τον άνθρωπο, δηλαδή μια αρχιτεκτονική
που να είναι πιο λειτουργική, πιο πραγματιστική και ενδεχομένως πιο οι-
κονομική, να είναι περισσότερο κοινωνική και αισθητικά μοντέρνα με τον
τρόπο που μπορούσε να αντιληφθεί το απλό και το όμορφο η εποχή εκείνη.
Η αρχιτεκτονική που πρότειναν οι μοντέρνοι αρχιτέκτονες κυριάρχησε
μέσα σε ελάχιστα χρόνια στην παγκόσμια σκηνή. Πέρασαν όμως τα χρόνια
εκείνα, και άλλα τόσα, και η μοντέρνα αρχιτεκτονική κρίθηκε, αμφισβητή-
θηκε, απαξιώθηκε, συχνά κακόπαθε, και σε μια δεύτερη εποχή, όπως συμ-
βαίνει όταν περνάνε δύο γενιές, βρίσκεται πάλι στο προσκήνιο του
ενδιαφέροντός μας. Στην κορυφή αυτής της δεύτερης εποχής βρέθηκε
εφέτος το εργοστάσιο καφέ, καπνού και τσαγιού Van Nelle στο Rotterdam
(εικ.1). Όταν κατασκευάστηκε, το 1925-31, ήταν ένα σπουδαίο κτήριο μόνο
στα μάτια των μοντέρνων αρχιτεκτόνων, των ιστορικών και κάποιων ειδι-
κών, και για όλους τους υπόλοιπους ήταν ένα καλό, απλό και λειτουργικό
εργοστάσιο, αλλά το 2008 το εργοστάσιο Van Nelle έγινε το πρώτο μον-
τέρνο κτήριο που πήρε το βραβείο της Εuropa Nostra για την καλύτερη
προστασία και την αποκατάσταση κτηρίου, μαζί με ένα προϊστορικό οικισμό
στην Ελλάδα και ένα μεσαιωνικό πύργο στην Πράγα. Με έναν τρόπο εξαι-
ρετικά συμβολικό, η Europa Nostra και η γενικότερη αντίληψη της προστα-
σίας του παρελθόντος έρχεται να συναντήσει την πρωτοποριακή παράδοση
του μοντέρνου κινήματος. Αυτό το κτήριο λοιπόν, που τοποθετείται πλέον
μαζί με τα άλλα μεγάλα κτήρια της ιστορίας, σηματοδοτεί μια στροφή που
μας ενώνει εδώ, σε αυτή την αίθουσα, όταν συζητάμε το μοντέρνο.
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 20
Εικ. 1
Johannes Brinkman & L.C. Van der Vlugt,
Εργοστάσιο καπνού, καφέ και τσαγιού
Van Nelle στο Ρόττερνταμ, 1925-1931.
Ο
21. Σήμερα συζητιέται στο Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων η κήρυξη
ή μη των 8 προσφυγικών πολυκατοικιών στη λεωφόρο Αλεξάνδρας (εικ.2).
Πρόκειται για μεγάλη υπόθεση, αφού όπως ξέρετε μισοκηρύχθηκαν, απο-
κηρύχθηκαν, ξανακηρύθηκαν –πραγματική μυθιστορία. Θα μιλήσω και εγώ
για τις πολυκατοικίες αυτές –δεν θα μπορούσα να κάνω διαφορετικά έτσι
που ήρθαν τα πράγματα– αλλά έχω και ένα πρόσθετο λόγο. Το συναί-
σθημα της αγωνίας στο οποίο αναφέρομαι σήμερα έχει να κάνει με το γε-
γονός ότι ένα μέρος της μοντέρνας αρχιτεκτονικής κληρονομιάς
αμφισβητείται πολλαπλά στον τόπο μας και όχι μόνο από τις δυνάμεις της
αγοράς. Πολλές φορές αμφισβητείται και από τις δυνάμεις της Πολιτείας
ή από τις δυνάμεις του επίσημου πολιτισμού. Αντιλαμβάνομαι ότι οι προ-
σφυγικές πολυκατοικίες είναι φορείς πολλών ιδεολογικών φορτίων αλλά
είναι ταυτόχρονα φορείς ενός κοινωνικού, αρχιτεκτονικού και πολεοδο-
μικού οράματος που χαρακτήρισε το ηρωικό μοντέρνο. Θέλω να πω ότι οι
πολυκατοικίες καθαυτές αδικούνται με την κήρυξή τους ως μνημείων της
νεότερης αρχιτεκτονικής γιατί δεν είναι τα ίδια τα κτήρια που θα έπρεπε
να κηρυχθούν αλλά το σύνολο, μαζί με την πολεοδομική πρόταση την
οποία εμπεριέχουν, με τη σύζευξη του πράσινου περιβάλλοντος και του
κτισμένου σε άλλη κλίμακα χώρου, με άλλη σχέση του δημόσιου και του
ιδιωτικού από εκείνη που έχουμε συνηθίσει εκ των υστέρων να κατοι-
κούμε στη σύγχρονη Αθήνα. Αν αυτή η μικρή γειτονιά μπορούσε να λει-
τουργήσει στο πλαίσιο της μοντέρνας σχέσης που ήρθε να προτείνει, με
την εναλλαγή του πάρκου και του κτισμένου σε διαρκή συστοιχία σαν σύ-
νολο, θα ήταν μια πραγματική όαση μέσα στην «κόλαση» της ευρύτερης
γειτονιάς της.
Ωστόσο, το πρόβλημα της υποβάθμισης της μοντέρνας αρχιτεκτονικής,
που αντιμετωπίζουμε σήμερα, είναι και αυτό ένα ζήτημα συλλογικής συ-
νείδησης. Φεύγω λοιπόν από την κοινωνική μοντέρνα αρχιτεκτονική της
δεκαετίας του ’30, που συμβάδισε με τους εφιάλτες μας, με την προ-
σφυγική έλευση και την αισιόδοξη προσπάθεια για να ανατραπεί η συν-
θήκη της, και περνάω στα «καλά» παραδείγματα, για να μη γκρινιάζουμε
συνέχεια. Την τελευταία δεκαετία γνωρίσαμε προσπάθειες για να συν-
τηρηθεί και αποκατασταθεί η μοντέρνα αρχιτεκτονική, τις πιο πολλές
φορές με ιδιωτική πρωτοβουλία, όπως συνέβη στην κατοικία που σχε-
δίασε ο Στάμος Παπαδάκης στη Γλυφάδα –μια μικρή κατοικία που έπαιξε
τεράστιο συμβολικό ρόλο για την ελληνική αρχιτεκτονική στη διεθνή
σκηνή και ζει τα τελευταία χρόνια μια δεύτερη νιότη (εικ.3). Το επόμενο
παράδειγμα είναι μια από τις γνωστές πολυκατοικίες, στη γωνία Πα-
τριάρχου Ιωακείμ και Πλουτάρχου, στο Κολωνάκι, που έχει συντηρηθεί
πρόσφατα με επιχρωματισμό των όψεων στο πλαίσιο του εξωραϊστικού
προγράμματος του Δήμου Αθηναίων (εικ.4). Μπορούμε να ασκήσουμε
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 21
Εικ. 2
Κ. Λάσκαρης και Δ. Κυριακός,
Προσφυγικές πολυκατοικίες
στη λεωφόρο Αλεξάνδρας, 1933-1935.
Εικ. 3
Στάμος Παπαδάκης,
Κατοικία στη Γλυφάδα, 1932-1933.
Εικ. 4
Πολυκατοικία στη γωνία των οδών
Πατριάρχου Ιωακείμ και Πλουτάρχου, Κολωνάκι.
22. αυστηρή κριτική στην παρέμβαση αυτή, και κυρίως στον επιχρωματισμό
του αρτιφισιέλ, αλλά το τελικό αποτέλεσμα αναβαθμίζει έστω και πρό-
σκαιρα τη γενικότερη εικόνα της μοντέρνας πολυκατοικίας στη σύγχρονη
Αθήνα. Μέσα από αυτή τη λάμψη της επιφάνειας αρχίζει να γίνεται αντι-
ληπτή στο ευρύτερο κοινό η αξία μιας αρχιτεκτονικής που χαρακτηρίζει
εξίσου τις πολυκατοικίες που δεν έχουν συντηρηθεί ακόμα. Ας δούμε
ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα μοντέρνας πολυκατοικίας του μεσοπο-
λέμου στο οποίο αναδεικνύεται η δύναμη του κτηρίου χωρίς καμία συν-
τήρηση (εικ.5). Το κτήριο είναι όπως ήταν όταν κτίστηκε στη δεκαετία
του ’30, που σημαίνει ότι είναι προχωρημένης ηλικίας, δηλαδή έχει πε-
ράσει τα 70 χρόνια, και το αρτιφισιέλ του, αυτή η τεχνητή πέτρα, δεν
χρειάζεται ακόμα και σήμερα σχεδόν καμία συντήρηση. Θέλει απλώς να
πλυθεί όπως πλένει κανείς τα χέρια του. Πόσες μέρες μπορείτε να αν-
τέξετε εσείς χωρίς να πλυθείτε; Μετά από λίγα άπλυτα χρόνια στη
φυσική ατμόσφαιρα της πόλης δεν θα «βλέπεται» κανένα σώμα από τη
βρώμα. Ένα κτήριο που δεν πλύθηκε ποτέ για 70 χρόνια στέκεται άψογο
μέσα στην πόλη και είναι αδικία για κτήρια σαν και αυτό, που έχουν την
ευγένεια του υλικού, την τεχνητή πέτρα του αρτιφισιέλ, να βάφονται με
μια βούρτσα στο όνομα του εξωραϊσμού τους. Το ίδιο συμβαίνει στα πε-
ρισσότερα από τα μοντέρνα κτήρια της Αθήνας, των οποίων ο σχεδια-
σμός, τα υλικά και οι λεπτομέρειες είναι υψηλού επιπέδου και ανταπο-
κρίνονται στις ικανότητες των τεχνικών μιας εποχής που ήξερε να
δουλεύει με το χέρι, που αγαπούσε τα υλικά, είχε το μεράκι –για να
ανοίξεις μια πόρτα πρέπει να ακουμπήσεις σε ένα κόσμημα (εικ.6). Οι
πόρτες αυτές υπάρχουν σε όλη την Αθήνα του μεσοπολέμου και όχι
μόνο σε 30 αριστουργήματα. Αναδεικνύουν μια κοινή κατασκευαστική
πρακτική από τα Πατήσια ως την Κυψέλη, από το Παγκράτι ως τα Πετρά-
λωνα, είναι άλλες καλύτερες και άλλες χειρότερες, με εξαιρετικά εν-
διαφέρουσες λεπτομέρειες.
Και όμως, σε αυτή την πόλη, που από μια μεριά άφησα να φαίνονται τα αι-
σιόδοξα χαρακτηριστικά της, συναντάμε εξαιρετικά αλλά εγκαταλειμμένα
κτήρια, μικρά κοσμήματα του αστικού χώρου, τα οποία με το πέρασμα του
χρόνου έχουν χάσει τη μαγεία τους. Μια μικρή μονοκατοικία στη λεωφόρο
Συγγρού πλάι σε τρία σκυλάδικα και οχτώ κτήρια γραφείων παύει να έχει
νόημα (εικ.7). Την ίδια στιγμή είναι ένα μοντέρνο κτήριο το οποίο θα κα-
ταγράφαμε εύκολα στη λίστα των καλών κτηρίων και θα προσπαθούσαμε
να διατηρηθεί. Οι αντιφάσεις είναι πραγματικές. Μπορώ να δείξω ειλικρινή
κατανόηση στον ιδιώτη που υποφέρει μέσα από αυτή την αντίφαση και την
ίδια ώρα φοβάμαι τον επιχειρηματία κερδοσκόπο που παραμονεύει. Το
πρόβλημα μιας αρχιτεκτονικής που εμείς αγαπάμε συγκρούεται με το πρό-
βλημα της σημερινής θέσης της αρχιτεκτονικής αυτής, που μπορεί να είναι
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 22
Εικ. 5
Πολυκατοικία στην οδό Σόλωνος 74.
Εικ. 6
Πόρτα πολυκατοικίας στη γωνία των οδών
Καρπάθου και Σταυροπούλου.
Εικ. 7
Κατοικία στη λεωφόρο Συγγρού 304
(η εταιρεία Babis Vovos έχει ανακοινώσει
την «ανάπτυξή» του ακινήτου).
23. αβίωτη και οικονομικά αδύνατη, ένα φυσικό αδιέξοδο. Δεν μπορώ όμως να
δικαιολογήσω τους δημόσιους ή κοινωφελείς φορείς οι οποίοι συμπεριφέ-
ρονται στην ίδια πόλη με τον πιο αδιάφορο τρόπο, και ακόμα χειρότερα,
με τρόπους που είναι αχαρακτήριστοι.
Θα δείξω δύο ακραία παραδείγματα, που ελάχιστα γνωρίζουν οι περισσό-
τεροι. Το πρώτο είναι ένα σχολείο του Βαλεντή. Ο Θουκυδίδης Βαλεντής
είναι στην επικαιρότητα χάρη στη μεγάλη έκθεση του έργου του που ξε-
κίνησε το 2008 από τη Θεσσαλονίκη, ήρθε στην Αθήνα και ύστερα πάει
στα Χανιά. Ο Βαλεντής έκανε εξαιρετική δουλειά σαν αρχιτέκτονας και
σαν δάσκαλος, σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη. Στη δεκαετία του ’30 σχεδίασε
μερικά από τα πιο σημαντικά σχολεία του μεγάλου εκπαιδευτικού προ-
γράμματος για το οποίο είμαστε σήμερα υπερήφανοι. Ένα από αυτά τα
σχολεία χτίστηκε στην οδό Αριστοφάνους στο Χαλάνδρι. Πριν από λίγα
χρόνια οι αρμόδιοι φορείς της Πολιτείας συμφώνησαν ότι είναι καλό να
το γδάρουν(εικ.8), γιατί δε τους άρεσε η μοντέρνα μορφολογία του και
στη συνέχεια να το σοβατίσουν ως νεοκλασικό και να το στολίσουν με νε-
οκλασικές σιδεριές γιατί αυτό άρεσε σε εκείνους που αποφάσιζαν. Αυτού
του είδους η βαρβαρότητα εκφράζει μια πρακτική που πρέπει και μπο-
ρούμε να καταδικάσουμε με τον πιο έντονο τρόπο, γιατί είναι πολύ χει-
ρότερες από το αδιέξοδο του ιδιοκτήτη ενός μικρού σπιτιού στη λεωφόρο
Συγγρού.
Αντίστοιχο είναι το πρόβλημα των σημαντικών κτηρίων της Σωτηρίας, με
πρώτο εκείνο του Περικλή Γεωργακόπουλου, που βρίσκεται στο αδιέξοδο
της απόλυτης αδιαφορίας των σχετικών φορέων. Αναφέρομαι στο κεν-
τρικό κτήριο πλυντηρίων και μαγειρείων του σανατορίου Σωτηρία. (εικ.9)
Τα σανατόρια δεν τα χρειαζόμαστε πια, ευτυχώς. Τα μαγειρεία και τα
πλυντήρια ρούχων των σανατορίων αυτών επίσης. Μικρά οχήματα, που
μετέφεραν τροφές και ρούχα, έμπαιναν και έβγαιναν στο κτήριο αυτό
από καμπύλες ράμπες, σε μια τρισδιάστατη υλοποίηση της πιο μοντέρνας
εκδοχής του μεσοπολεμικού εκσυγχρονισμού. Το κτήριο, που είναι σχε-
διασμένο για να ακολουθεί μια λειτουργία που δεν υπάρχει πια, μοιάζει
να είναι και αυτό ένα μικρό αδιέξοδο. Άρα τίθεται ένα τεράστιο ζήτημα:
το εγκαταλείπει κανείς στη μοίρα του ή επιστρέφει σε αυτό με ένα άλλο
τρόπο για να το επανεντάξει; Αντιλαμβάνομαι ότι αυτό έχει ένα κόστος
και ότι η Σωτηρία, που σήμερα ασχολείται με νοσήματα θώρακος, δεν
μπορεί να έχει ως προτεραιότητα «άχρηστα» κτήρια και πολιτιστικά προ-
βλήματα αρχιτεκτόνων. Ωστόσο, δεν παύει να είναι ένα από τα πέντε-
δέκα σημαντικότερα κτήρια που έχτισε η μοντέρνα αρχιτεκτονική στην
Ελλάδα στη διάρκεια του μεσοπολέμου. Εκεί εντοπίζεται το ενδιαφέρον
που θα έπρεπε να δείξουμε όλοι μαζί, και ο καθένας χωριστά, με τις δυ-
νάμεις δηλαδή που μπορούμε να συμπαρατάξουμε για να συμπεριλη-
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 23
Εικ. 8
Θουκυδίδης Βαλεντής, Σχολείο στην οδό
Αριστοφάνους στο Χαλάνδρι, 1930-1932.
Φωτογραφία στη διάρκεια των έργων
της μετατροπής του σε «νεοκλασικό».
Εικ. 9
Περικλής Γεωργακόπουλος,
κεντρικό κτίριο μαγειρείων και πλυντηρίων
του σανατορίου «Σωτηρία», 1937.
24. φθούν κάποια ιδιαίτερα σημαντικά κτήρια σε προγράμματα αποκατάστα-
σης και να βρουν καινούργιες χρήσεις –γιατί δεν έχει μεγάλο νόημα βέ-
βαια να κάνουμε αποκατάσταση χωρίς να έχουμε βρει την καινούργια
χρήση. Εάν περπατήσετε κοντά σε αυτό το εξαίρετο κτήριο και βγάλετε
σήμερα φωτογραφίες θα έρθει γρήγορα ένα αυτοκίνητο της εσωτερικής
ασφάλειας και θα σας πουν ότι «απαγορεύεται» επειδή το κτήριο είναι
σε κακή κατάσταση και δεν πρέπει να «δημοσιοποιείται» η κατάστασή
του! Και άλλα κτήρια στην Αθήνα πάσχουν από ανάλογα προβλήματα.
Στην οδό Πειραιώς υπάρχουν πολλά μοντέρνα βιομηχανικά κτήρια που
είναι κηρυγμένα αλλά δεν έχουν χρήση και άρα καταρρέουν (εικ.10). Δεν
αρκεί να κηρύξεις τα μισά κτήρια της οδού Πειραιώς διατηρητέα, πρέπει
να γίνει και κάτι ακόμα.
Το πρόγραμμα προστασίας και ανάδειξης της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς
της δεκαετίας του ’30 που ανέλαβε η Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος
και της Πολιτισμού είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον επειδή στηρίζεται σε κάτι
που φαίνεται απλό αλλά χρειάζεται δουλειά και οργάνωση για να γίνει -
την εκτενέστερη δυνατή καταγραφή κτηρίων, δρόμο το δρόμο, ξεκινώντας
από τα διαμερίσματα της Αθήνας, γιατί αν δεν ξέρουμε για τι ακριβώς μι-
λάμε δεν μπορούμε τελικά να μιλήσουμε για αυτό. Πρόκειται για έναν κα-
τάλογο που δεν έχει αισθητικά ή αξιολογικά κριτήρια, αλλά καταγράφει
τα κτήρια για τα οποία θα μπορέσει να γίνει μια εκτενέστερη συζήτηση
αργότερα. Είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε ότι δεν γνωρίζουμε
καλά τη μοντέρνα ελληνική αρχιτεκτονική. Έχουμε μικρή αντίληψη του συ-
νόλου της δραστηριότητας των Ελλήνων αρχιτεκτόνων του 20ού αιώνα.
Υποψιαζόμαστε πολλά, χωρίς να τα τεκμηριώνουμε, επειδή μας λείπει η
ερευνητική δουλειά. Χρειαζόμαστε περισσότερη έρευνα, καταγραφή, τεκ-
μηρίωση, ερμηνεία, για να μπορούμε να ξέρουμε τι έκανε ο Βαλεντής
στην Αθήνα. Και αν ξέρουμε πολλά για τον Βαλεντή, που ήταν καθηγητής
και μας άφησε ένα αρχείο, δεν γνωρίζουμε πολλά για τον Γεωργακό-
πουλο. Πλάι στους γνωστούς υπάρχουν πολλοί περισσότεροι που έχουν
κάνει σημαντικά έργα αλλά δεν έχουμε τεκμήρια, δεν ξέρουμε καλά καλά
τι έχουν κάνει, και τα βρίσκουμε ένα ένα και σιγά σιγά με κόπο. Για αυτό
λοιπόν προσπάθειες σαν και αυτή είναι εξαιρετικά σημαντικές και δεν θα
έπρεπε να γίνονται μόνο στο κέντρο αλλά σε ολόκληρη την Αθήνα και
πέρα από αυτήν.
Το μόνο για το οποίο δε θα έπρεπε να γκρινιάζουμε, αντίθετα, είναι για
την έλλειψη του θεσμικού πλασίου. Η θέσπιση όρων για την προστασία
των αρχαιοτήτων, δηλαδή ακόμα και των κτηρίων που προηγήθηκαν της
Ανεξαρτησίας, ήταν ένα από τα πρώτα μελήματα του νεοελληνικού κρά-
τους και εκφράστηκε σε νόμους που ήταν από τους πρώτους διεθνώς σε
αυτό το θέμα. Αυτό συνέβη βέβαια επειδή όλες οι δυτικές δυνάμεις που
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 24
Εικ. 10
Το διατηρητέο βιομηχανικό συγκρότημα
της «ΕΛΒΥΝ» στην οδο Πειραιώς, 1941.
25. ήθελαν την Ελλάδα ανεξάρτητη, την ήθελαν ανεξάρτητη με τα μνημεία
διατηρημένα. Πολλά χρόνια αργότερα, ο νόμος του 2002 συστηματοποί-
ησε όλους τους προηγούμενους χωρίς να καταργεί κανένα, έχει σαφέ-
στερες προδιαγραφές για το χαρακτηρισμό κτηρίων αλλά εισήγαγε και
ένα χρονικό όριο 100 χρόνων για να δέχεται ένα χαρακτηρισμό. Ο χαρα-
κτηρισμός όλων των νεώτερων κτηρίων ως διατηρητέων μνημείων προ-
ϋποθέτει συνεπώς ειδική τεκμηρίωση. Αυτή ακριβώς η τεκμηρίωση
συζητείται σήμερα για τις προσφυγικές πολυκατοικίες της λεωφόρου Αλε-
ξάνδρας, στις οποίες μεγάλο ρόλο παίζει, πέραν από την αρχιτεκτονική,
και η παράμετρος της ιστορικής μνήμης.
Αυτός ο νόμος είναι όμως μονοδιάστατος επειδή επιτρέπει να κηρυχθεί
ένα κτήριο διατηρητέο στο σύνολό του ή σε κάποια από τα στοιχεία του,
αλλά από εκείνη τη στιγμή και μετά το κτήριο ακινητοποιείται, βαλσαμώ-
νεται, και δεν μπορεί κανείς να το ακουμπήσει, ενώ εναλλακτικά θα σου
επιτρέπονταν να το γκρεμίσεις. Νομίζω πως εδώ βρίσκεται ένα από τα
μεγαλύτερα προβλήματα τα οποία αντιμετωπίζουμε σε σχέση με την προ-
στασία του αρχιτεκτονικού περιβάλλοντος των τελευταίων εκατό χρόνων
και ειδικότερα της μοντέρνας αρχιτεκτονικής: η ακαμψία του νόμου. Κα-
ταλαβαίνω βέβαια ότι αυτός ο τόπος δεν έχει μόνο μοντέρνα κτήρια, ή
μόνο κτήρια του 19ου και 20ού αιώνα, αλλά είναι γεμάτος με κτήρια πολ-
λών και ιδιαίτερα σημαντικών εποχών για την Ελλάδα και τον κόσμο ολό-
κληρο. Άρα εδώ η πρωτοκαθεδρία είναι δηλωμένη: προϊστορικά, κλασικά,
ρωμαϊκά, βυζαντινά, υστεροβυζαντινά, οθωμανικά. Όλα αυτά αποτελούν
μια εξαιρετικά μεγάλη κληρονομιά, προς την οποία γέρνει η πλάστιγγα.
Ωστόσο εδώ ανοίγει ένα θέμα συζήτησης που αφορά στην προληπτική ή
δυνάμει προστασία όλων των νεώτερων κτηρίων που θεωρούνται αξιό-
λογα, μετά από μια αναγκαία θεσμική μεταρρύθμιση.
Θα φέρω για παράδειγμα τον νόμο περί προστασίας κτηρίων που ισχύει
στη Γαλλία, επειδή τον γνωρίζω και επιπλέον προτείνει λύσεις σε προ-
βλήματα που έχουμε και εμείς. Δεν είναι όμως πολύ διαφορετικοί οι
νόμοι που ισχύουν στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Το ενδιαφέρον στη
γαλλική νομοθεσία είναι ότι προβλέπει δύο κατηγορίες προστασίας.
Η πρώτη αφορά στην κήρυξη των κτηρίων ως διατηρητέων και βρίσκεται
κοντά σε εκείνο που ισχύει πρακτικά και σε μας, δηλαδή το κτήριο
γίνεται «ιστορικό μνημείο» και ονομάζεται «monument historique».
Η δεύτερη είναι η καταγραφή στη συμπληρωματική λίστα, η οποία περι-
λαμβάνει μεγάλο αριθμό κτηρίων που έχουν αξιόλογα στοιχεία και μπο-
ρούν δυνάμει να κηρυχθούν διατηρητέα, αν χρειαστεί. Τα κτήρια αυτά
προστατεύονται από κάθε μεταβολή ή δραστική επισκευή, μετατροπή
χρήσης ή προσθήκη, και από κατεδάφιση βέβαια. Σε όλες τις περιπτώσεις
μεταβολής πρέπει να υποβληθεί αίτημα στη σχετική υπηρεσία του Υπουρ-
Ο Μ Ι Λ Ι Ε Σ 25
