2010 оны Барометрийн Судалгааны тайлан

МЯНГАНЫ СОРИЛЫН САНГИЙН ТЕХНИК,
МЭРГЭЖЛИЙН БОЛОВСРЛЫН ТӨСЛИЙН ХҮРЭЭНД
ХИЙГДСЭН ХӨДӨЛМӨРИЙН ЗАХ ЗЭЭЛИЙН СУДАЛГАА
ХЭСЭГ IIБ БАРОМЕТРИЙН СУДАЛГААНЫ ҮР ДҮН

МЯНГАНЫ СОРИЛЫН САНГИЙН ТЕХНИК, МЭРГЭЖЛИЙН БОЛОВСРЛЫН ТӨСЛИЙН ХҮРЭЭНД
Lamjav Zolbaatar

Энэхүү судалгааны тайлан нь Их Британийн Кембридж Эдюкейшн болон Монголын МЭК ХХКний хамтарсан баг Мянганы Сорилтын Сангийн Мэргэжлийн Боловсрол, Сургалтын төслийн
хүрээнд хийгдсэн болно. Энэ тайланд тусгагдсан үзэл бодол бол зохиогчдын өөрсдийнх нь
бодол бөгөөд Монголын Мянганы Сорилтын Сангийн албан ѐсны бодлого буюу байр суурийг
илэрхийлэхгүй.

Cambridge Education Limited,
Demeter House, Station Road, Cambridge CB1 2RS UK
www.camb-ed.com
Э-шуудан: infp@camd-ed.com

МЭК ХХК
#511, Чингисийн өргөн чөлөө 21, 14240 Улаанбаатар, Монгол Улс
www.mec.mn
Э-шуудан: info@mec.mn

Хуудас 2 / 62

Lamjav Zolbaatar

ГАРЧИГ
ТОВЧИЛСОН ҮГИЙН ЖАГСААЛТ.................................................................................................... 4
ХҮСНЭГТ, ЗУРГИЙН ЖАГСААЛТ ..................................................................................................... 5
1.

ОРШИЛ ................................................................................................................................ 6
1.1. БАРОМЕТРИЙН СУДАЛГААНЫ ЕРӨНХИЙ ТАНИЛЦУУЛГА ................................................ 6

2.

ХУРААНГҮЙ .......................................................................................................................... 8

3.

СУДАЛГААНЫ ХАМРАХ ХҮРЭЭ ..............................................................................................12
3.1. ТҮҮВЭРЛЭЛТИЙН ТАНИЛЦУУЛГА .................................................................................12
3.1.1.

Түүвэрлэлтийн хүрээ ...........................................................................................12

3.1.2.

Аж ахуйн нэгжүүдийн сонголт .............................................................................12

3.1.3.

Түүвэрлэлтийн хамгийн бага ба эцсийн хэмжээг тодорхойлох ..............................12

3.1.4.

Түүвэрлэлтийн бодит хэмжээг тодорхойлох .........................................................12

3.2. СУДАЛГААНЫ ХАМРАЛТ ..............................................................................................14
4.

АЖИЛ БАЙРНЫ ТАЛААРХ АЖИЛ ОЛГОГЧДЫН ХҮЛЭЭЛТ .......................................................17
4.1. ОРШИЛ .......................................................................................................................17
4.2. АЖИЛ БАЙРНЫ ӨСӨЛТИЙН ТАЛААРХ АЖИЛ ОЛГОГЧДЫН ХҮЛЭЭЛТ .............................17
4.2.1.

Ирэх 6 сарын ажил олгогчдын хүлээлт ................................................................17

4.2.2.

Ирэх 12 сарын ажил олгогчдын хүлээлт............................................................. 19

4.3. Ажил мэргэжлийн талаарх ажил олгогчдын хүлээлт ....................................................21
5.

ХӨДӨЛМӨРИЙН УЯН ХАТАН ЗАХ ЗЭЭЛ .................................................................................24
5.1. ОРШИЛ .......................................................................................................................24
5.2. Монголын хөдөлмөрийн зах зээл дээр сүүлийн үед авсан ажиллах хүчний байдал .......24

6.

АЖИЛЛАХ ХҮЧНИЙ ДУТАГДАЛ .............................................................................................27
6.1. Оршил ........................................................................................................................27
6.2. Ажиллах хүчний дутагдлын дарамт .............................................................................27
6.3. Ажиллах хүчний дутагдал ажил мэргэжлээр ................................................................29
6.4. Зорилтот бүлгийн ярилцлагаар тодорхойлсон эрэлттэй ажил мэргэжлүүд ....................30

Хуудас 3 / 62

Lamjav Zolbaatar

ТОВЧИЛСОН ҮГИЙН ЖАГСААЛТ
СЭВ

Эдийн Засгийн Харилцах Туслалцах Зөвлөл

ААН

Аж Ахуйн Нэгж

ISCO

Мэргэжлийн ангилалын олон улсын стандарт

ХАА

Хөдөө Аж Ахуй

HoReCa

Зочид буудал, ресторан, зоогийн газар

Хуудас 4 / 62

Lamjav Zolbaatar

ХҮСНЭГТ, ЗУРГИЙН ЖАГСААЛТ
Хүснэгт 3-1 Түүвэрлэлтийн хуваарилалт, аймгаар ба аж ахуйн нэгжийн ажилчдын тоогоор ..........13
Хүснэгт 3-2 Тухайн аж ахуйн нэгж дотор ажилчдыг сонгох шалгуур .............................................13
Хүснэгт 3-3 Түүврийн хуваарилалт, аймгаар ба салбараар ...........................................................14
Хүснэгт 3-4 Судалгааны хамралт: аж ахуйн нэгжийн тоо .............................................................14
Хүснэгт 3-5 Судалгааны хамралт: хамрагдсан ажилчдын тоо .......................................................15
Хүснэгт 3-6 Судалгааны хамралт: ажилчдын тоо, бүсээр ба салбараар.........................................15
Хүснэгт 3-7 Барометр судалгаанд дахин хамрагдах хүсэлтэй ажил олгогчдын тоо ........................16
Хүснэгт 4-1 Ирэх 6 сарын ажил олгогчдын хүлээлт, байнгын ажлын байр ....................................18
Хүснэгт 4-2 Ирэх 6 сарын ажил олгогчдын хүлээлт, түр ажлын байр ............................................18
Хүснэгт 4-3 Ирэх 6 сарын ажил олгогчдын хүлээлт, байнгын ба түр ажлын байр, хувиар ба тоон
үзүүлэлтээр ................................................................................................................................19
Хүснэгт 4-4 Ирэх 12 сарын ажил олгогчдын хүлээлт, байнгын ажлын байр...................................19
Хүснэгт 4-5 Ирэх 12 сарын ажил олгогчдын хүлээлт, түр ажлын байр ..........................................20
Хүснэгт 4-6 Ирэх 12 сарын ажил олгогчдын хүлээлт, байнгын ба түр ажлын байр, хувиар ба тоон
үзүүлэлтээр ................................................................................................................................20
Хүснэгт 4-7 Ажлын байрны талаарх ажил олгогчдын хүлээлтийг мэргэжлээр хамгийн их өсөлттэйгээр
эрэмблэсэн жагсаалт, ISCO түвшинээр: Хамгийн эрэлттэй 20 ажил мэргэжил ...............................21
Хүснэгт 5-1 Сүүлийн үед байнгын ажилчдын нийт ажилчдын дунд эхлэх хувь, салбар ба бүс нутгаар
..................................................................................................................................................24
Хүснэгт 6-1 Ажиллах хүчний дутагдлын дарамт, салбараар..........................................................28
Хүснэгт 6-2 Ажиллах хүчний дутагдал, ажилчдын тоогоор: Эдийн засагт шаардагдах хүүний тооны
хэмжүүр, тоогоор ба нийт ажилчдад эзлэх хувиар .......................................................................28
Хүснэгт 6-3 Сул байгаа орон тоо, ISCO ангиллар ба ажил мэргэжлээр, хамгийн эрэлттэй .............29
Хүснэгт 6-4 Зорилтот бүлгийн ярилцлагад оролцогчдын дурьдсан шинээр буй болж мэргэжлүүд .30

Зураг 3-1 Судалгааны хамралт: ажилчдын тоо, бүсээр .................................................................15
Зураг 4-1 Ирэх 6 сарын ажил олгогчдын хүлээлт, байнгын ба түр ажлын байр, бүсээр .................18
Зураг 4-2 Ирэх 12 сарын ажил олгогчдын хүлээлт, байнгын ба түр ажлын байр, бүсээр ...............20
Зураг 5-1 Сүүлийн үед авсан байнгын ажилчдын нийт ажилчид эхлэх хувийг эдийн засгийн салбар, бүс
нутгаар .......................................................................................................................................25
Зураг 5-2 Сүүлийн үед авсан байнгын ба түр ажилчдын нийт ажилчид эхлэх хувийг эдийн засгийн
салбар, бүс нутгаар ....................................................................................................................25
Зураг 5-3 Сүүлийн үед авсан байнгын ба түр ажилчдын нийт ажилчид эхлэх хувийг эдийн засгийн
салбараар ...................................................................................................................................26
Зураг 6-1 Ажиллах хүчний дутагдлыг ажилчдын тоо: нэн шаардлагатай байгаа ажиллах хүчний тооны
хэмжүүр, бүсээр ба нийт ажилчдад эзлэх хувиар .........................................................................29

Хуудас 5 / 62

Lamjav Zolbaatar

1. ОРШИЛ
1.1.

БАРОМЕТРИЙН СУДАЛГААНЫ ЕРӨНХИЙ ТАНИЛЦУУЛГА

Хөдөлмөрийн зах зээлийн судалгааны хүрээнд хийгдсэн Барометер нь дэлхийн олон оронд,
тэр дундаа шилжилтийн орнуудад ашиглагддаг шилдэг судалгааны аргачлал юм. Энэхүү
аргачлал нь санал асуулга дээр суурилдаг бөгөөд тогтмол хийснээр ач холбогдол гардаг
хэдий ч хийсэн даруйдаа үр дүнг нь гаргаж болно.
Санал асуулга нь Монгол Улсын хөдөлмөрийн зах зээлийн өнөөгийн чиг хандлагын талаарх
дэлгэрэнгүй мэдээлэл (ажиллах хүчний хөдөлгөөн, зөрүү ба ажил олгогчдын хүлээлт)-ийг
боловсролын салбарт өгөх зорилготой. Уг санал асуулга нь анхлан Скандинавийн орнуудад
боловсруулагдан сүүлийн 15 гаруй жил ашиглагдаж байгаа. Түүнчлэн, Европын Холбооны
бусад хөгжилтэй орнуудад Хөдөлмөр Эрхлэлтийн Барометер судалгаа хэлбэрээр ашиглагдаг
бөгөөд одоогийн байдлаар хөдөлмөрийн зах зээлийн судалгааны хамгийн хүлээн
зөвшөөрөгдсөн арга хэрэгсэл болсон.
Санал асуулга нь дараах 3 үндсэн хэсэгт хуваагдана.
Эхний хэсэгт тухайн аж ахуйн нэгжийн талаарх чухал мэдээлэл байх бөгөөд эдгээр
мэдээллийг чандлан нууцлана гэсэн амлалт өгсөн байна. Энэ нь ялангуяа хуучны СЭВ-ийн
гишүүн орнуудад чухал. Учир нь эдгээр орнууд харьцангуй том, тогтмол эдийн засагтай
байдаг. Туршлагаас үзэхэд ихэнх аж ахуйн нэгжүүд (ажиллах хүчин тогтмол бус авдаг ААН ч
бас) энэхүү судалгаанд мэдээллийн нууцлалыг хадгалах тохиолдолд орох хүсэлтэй байдаг.
Тиймээс нууцлалыг хадгалснаар хөдөлмөрийн зах зээл дээрх ажил, мэргэжлийн хандлагын
талаар илүү их мэдээллийг төр авах боломжтой болдог.
Хоѐрдахь хэсэгт тухайн аж ахуйн нэгжийн одоогийн ажиллах хүчин, гуравдахь болон сүүлийн
хэсэгт ажил олгогч нарын хүлээлтийн талаарх асуултууд орсон байгаа.
Энэхүү асуулгын гол ач холбогдол нь шийдвэр гаргагчдад хөдөлмөрийн зах зээлийн чиг,
хандлагын талаарх чухал мэдээллүүдийг өгдөгт оршино. Үүнд:
1.

Ажил олгогчдын хүлээлт. Хөдөлмөрийн зах зээл рүү чиглэсэн шинэ бодлого, арга
хэмжээг авахад ажил олгогчдын ажлын байрны ирээдүйн хүлээлтийг тодорхойлох
нь чухал;

2.

Ажлын байрны өөрчлөлт (өсөлт/бууралт)-ын талаарх ажил олгогчдын хүлээлтийг
ажил, мэргэжлийн түвшинд дэлгэрэнгүй авах нь хөдөлмөрийн зах зээл хэрхэн
өөрчлөгдөж буйг ажил олгогчдын хэрхэн хүлээн авч буй байдлыг тодорхойлох
үзүүлэлт юм. Тодорхой шалтгааны улмаас энэхүү хэмжүүрийг нэгтгэсэн тоон
хэлбэрээр авч үзэх бус харин ажил мэргэжлийн чиг хандлагын үзүүлэлт гэдэг
үүднээс боловсролын салбарыг байнга хангаснаар боловсролын чиглэлийн
төлөвлөлт хийхэд чухал ач холбогдолтой;

3.

Ажиллах хүчний сүүлийн үеийн урсгалыг ажил мэргэжлээр дэлгэрэнгүй
тодорхойлох нь боловсролын салбарт ажил мэргэжлийн чиг хандлагын хэмжүүр
болж өгнө. Сонирхолтой нь дээрх 2 үзүүлэлт нь сул ажлын байрны хэмжүүртэй
зөрчилдөж буй юм шиг харагдуулахын сацуу хөдөлмөрийн зах зээлийн талаарх
төрийн байгууллагын мэдээ болон хөдөлмөрийн зах зээлийн бодит хөдөлгөөн өөр
хоорондоо том зөрүүтэй байгааг үзүүлнэ;

Хуудас 6 / 62

Lamjav Zolbaatar

4.

Эдгээр хэмжүүрүүд нь бодит ажиллах хүчний дутагдлын нэлээн нарийвчилсан
хэмжүүрээр баяжина. Учир нь ажил олгогчдоос ажиллах хүч авахад учирч буй ур
чадвар (ISCO кодлосон), мэргэшил болон чадамж (ISCO кодлоогүй)-ийн
бэрхшээлийн талаар асуусан байгаа;

5.

Ажиллах хүчний орох хөдөлгөөн нь хөдөлмөрийн зах зээл хэр эрчтэй байгаагийн
хэмжүүр юм. Туршлагаас харахад ихэнх шилжилтийн орнуудын эдийн засаг нь
шилжилтийн хурдацтай үйл явцыг даван туулж байгаа хэдий ч Скандинавын
дундаж орны эдийн засгаас доогуур эрчтэй байдаг. Энэхүү хэмжүүрийн онолын
талаар энд дэлгэрэнгүй авч үзсэнгүй.

Түүнчлэн, дээрх санал асуулга нь төрийн байгууллагуудад цаашид хамтарч ажиллах буюу
нийгмийн зөвшилцөлд түншлэх аж ахуйн нэгжийн талаар мэдээлэл өгөх юм.
Судалгааны тоон мэдээллийг авч доор дурдсан 2 багц тоог мэдээлэлтэй харьцуулан
хөдөлмөрийн зах зээлийн тайланг гаргадаг:
1.

Албан ѐсны статистик:
a.

Ажилгүйдэл,
i.
ii.

Хүйсээр

iii.

Насны өргөн ангиллаар

iv.
b.

Ажил мэргэжлээр

Боловсролоор.

Ажил эрхлэлт,
i.

c.

Аж ахуйн нэгж
i.

2.

Эдийн засгийн салбараар
Эдийн засгийн салбараар

Захиргааны мэдээлэл:
a.

Ажилгүйдэл,
i.
ii.

Хүйсээр

iii.

Насны өргөн ангиллаар

iv.
b.


Боловсролоор.

Ажлын сул орон тоо,
v.


vi.

Хүйсээр

i.

Насны өргөн ангиллаар.

Энэхүү судалгаа нь ерөнхий сайн жишгийн дагуу хийгдсэн бөгөөд судалгааны үр дүнгийн
талаар тайлагнасан болно.

Хуудас 7 / 62

Lamjav Zolbaatar

2. ХУРААНГҮЙ
Барометрийн судалгаа нь улсын хэмжээнд нийтдээ эдийн засгийн 11 салбарын 1,300 гаруй аж
ахуйн нэгжийг хамарсан. Энэ нь Монгол Улсад бүртгэлтэй нийт аж ахуйн нэгжүүдийн 3.6
хувь, хамгийн сонирхолтой нь нийт ажил эрхэлж буй хүмүүсийн 17 хувийг хамарсан байна.
Ерөнхийд нь авч үзвэл энэхүү судалгаа нь маш сайн болсон бөгөөд ийм аргачлал ашиглаж
бусад орнуудад (Латви, Литви, Польш, Унгар, Румын, Болгар, Серб, Хорват, Босни
Херцоговин ба Турк) хийсэн нэгэн адил явагдсан.
Энэхүү судалгаанд уул уурхайн салбарыг эхнээсээ тусгайлан авч үзсэн бөгөөд судалгааны
явцад зочид буудал, ресторан, барилга болон тээврийн салбарууд онцгой анхаарал татаж
эхэлсэн. Түүнчлэн, уг судалгаа нь төрийн үйлчилгээний салбар (эрүүл мэнд, боловсрол)-ыг
тусгайлан үзсэн болно.
Судалгааны үр дүнгээс үзэхэд ажил олгогчдын ихэнхи хувь нь хэрэв үр ашиг гарч байвал
Барометрийн судалгаанд дахин хамрагдах сонирхолтойгоо илэрхийлсэн. Тэдгээрийн 75 хувь
нь дахин хамрагдана гэжээ. Судалгааны техникийн тэмдэглэлд заасны дагуу орон нутгийн,
бүсийн болон үндэсний хэмжээний сонирхолын бүлгүүд ийм судалгааг давтамжтайгаар
байнга явуулах нь үр дүнтэй гэдгийг ажил олгогчидод ойлгуулах нь чухал.
Монголын ажил олгогчид ирэх 6 сард байнгын ажлын байр 3.1 хувиар өснө гэсэн хүлээлттэй
байна. Зарим салбарууд бусад салбаруудаасаа илүү их ажлын байрны өссөлттэй байна. ХАА,
барилга, худалдааны салбарууд ирэх 6 сард 2 орон тоотой өсөлтийг хүлээж байна.
Гэхдээ ажил олгогчдын хүлээлт харилцан адилгүй байна. Улаанбаатар хотын ажил олгогчид
ойролцоогоор 4 хувийн өсөлттэй гэсэн байхад бусад газрууд доогуур байна. Жишээлэхэд,
Зүүн бүсийн ажил олгогчид ирэх 6 сард ажлын байр 1 хувиас бага байна гэж үзжээ.
Түр ажлын байрны хувьд Улаанбаатар хотын ажил олгогчид ирэх 6 сард мөн өндөр
хүлээлттэй байгаа бөгөөд ХАА, худалдаа ба барилгын салбарт бас өндөр гарч байна.
Ирэх 6 сард нийт шаардах ажлын хүч 4.9 хувь буюу 32,000 ажилчид байна.
Ирэх 12 сарын ажил олгочдын хүлээлт илүү бодитой байх бөгөөд учир нь улирлын чанартай
өөрчлөлт арилсан байна. Ирэх 12 сард 3.5 хувь буюу 17,500 нэмэлт ажлын байр бий болох
хүлээлттэй байна.
ХАА-н салбарт 22.5 хувь буюу 2,300-аас дээш, худалдааны салбарт 9.5 хувь буюу 4,300-хас
дээш, зочид буудал, ресторан 7.8 хувь буюу 768-аас дээш зэрэг өндөр өсөлттэй байна.
Төвийн бүсийн ажил олгогчид хамгийн их буюу 4.3 хувь (9,818)-ийн ажилчид болж байна.
Гэвч Улаанбаатар хотын хувьд хамгийн их хүн буюу 10,500 ажилчид (4 хувь) нэмэгдэхээр
байна.
Ажил олгогчид түр ажлын байр ирэх 12 сард 2 хувь буюу 14,300 бий болохоор байна.
Хамгийн их өсөлт нь ХАА, худалдаа ба барилгын салбарт гарахаар байгаа бөгөөд Төвийн бүст
хамгийн их байна. ХАА-н салбарт 4,800, худалдаа 4,100, үйлдвэрлэл ба барилгын салбар
1,500 түр ажлын байр бий болно. Улаанбаатар хотын ажил олгогчид 7,000 түр ажилчид буюу
төвийн бүсээс 2 дахин их байна.
Судалгааны үр дүнгээс үзэхэд ирэх саруудад шинээр 7,578 ажлын сул орон тоо бий болохоос
нэн эрэлттэй 20 ажил мэргэжлээр 4,488 орон тоо буюу 59 хувь болж байна. Эдгээр нэн

Хуудас 8 / 62

Lamjav Zolbaatar

эрэлттэй 20 ажил мэргэжлээс доод тал нь 8 төрөл буюу 2,480 ажил мэргэжил (33 хувь) уул
уурхай ба барилгын салбартай холбоотой байна. Тиймээс энэ 2 салбарт дорвитой арга
хэмжээ авах шаардлагатай байна.
Ажлын байр бий болгож буй гол субъект бол ажил олгогчид учраас тэд хамгийн сайн
төсөөлөл хийдэг юм. Барометрийн судалгаанаас гарсан дүр зураг нь төрийн байгууллагуудад
хүлээлтийн мэдэрч, хөдөлмөрийн зах зээлийн идэвхтэй үйл ажиллагааг хэзээ явуулбал
тохиромжтойг мэдээллэнэ. Учир нь ажлын байрны өсөлттэй үед залуучуудын хөдөлмөр
эрхлэлт, жендер, хөгжлийн бэрхшээлтэй ажилчдын асуудал гэх мэт нийгмийн халамжийн
асуудлыг ажил олгогчид өөрсдөө шийдвэрлэх нь хялбар байдаг.
Барилгын мэргэжлүүд (шаварчин, засалчин, мужаан, сантехникч, цахилгаанчин, гагнуурчин,
өрлөгчин, бетончин), үйлчилгээний салбарын мэргэжлүүд (тогооч, хүлээн авагч ба үйлчлэгч),
уул уурхайн инженер, авто механик, том оврын (автобус, ачааны болон хүнд даацын машин)ны жолооч зэрэг ажил мэргэжлийг ажил олгогчид илүү эрэлттэй гэж үзсэн байна.
Техникийн ур чадвараас гадна ажил олгогчид нэмэлт чадваруудыг эзэмшсэн ажилчдыг
эрэлхийлдэг. Хамгийн ихээр эрэлттэй нэмэлт ур чадварууд нь харилцааны чадвар, компьютер
буюу техникийн мэдлэг, гадаад хэлний мэдлэг (ялангуяа, үйлчилгээний салбарын хувьд), хувь
хүний харьцааны соѐл, удирдах ба багаар ажиллах чадвар багтана. Түүнээс гадна ажил
олгогчид үнэнч шударга, уян хатан, хариуцлагатай ба өөдрөг эерэг байдал зэрэг хувь хүний
зан чанаруудыг эрэлхийлдэг байна. Түүнчлэн, тэдгээр нь энэ мэргэжлээрээ 2 ба түүнээс дээш
жил ажилласан туршлагатай байхыг илүүд үздэг.
Хөдөлмөрийн зах зээлийн цогц шинжилгээний тайлангаас үзэхэд ХАА-н салбарт гарах ажлын
байрны өсөлтийн талаарх ажил олгогчдын хүлээлтийг болгоомжтой авч үзэх хэрэгтэй. Учир
нь олон улсын жишиг харьцуулсан судалгаанаас үзэхэд шилжилтийн эдийн засгийн ихэнх
орнууд ХАА-н салбарын ажлын хүчний их хэмжээний бууралттай байдаг.
ХАА-н салбарын бууралт нь олон шалтгаантай байдаг ба голчлон үйлдвэрлэлийн бүтээмж
дээшлэх ба эдийн засгийн бусад салбарын ашиг орлогын өсөлт гэх мэт илүү үр ашигтай
үйлдвэрлэлд шилжихтэй холбоотой байдаг. Тиймээс ХАА-н салбараас эдийн засгийн бусад
чухал салбарууд руу ажиллах хүч шилжих нь шилжилтийн үеийн гол үзэгдэл байдаг.
Хэрэв дээрх үзэгдэл Монгол Улсад тохиолдвол дээрх ХАА-н салбарын ажиллах хүчний
өсөлтийг өөр байдлаар тайлбарлах шаардлагатай болно. Нэг шалтгаан нь ХАА-н салбарынхан
иймэрхүү өөрчлөлтийг мэдрээгүй эсвэл албан бус сектортой холбоотой байж болох юм. Эсвэл
сүүлийн үед Засгийн газраас авч хэрэгжүүлж буй ХАА-г дэмжих зарим нэгэн бодлоготой ч
холбоотой байж болох юм.
Тиймээс ХАА-н салбарыг тухайн орон нутгийн түвшинд байнга судалж, Барометрийн
судалгааны хүрээнд аж ахуйн нэгжээр очиж судлах зөвлөмж гаргаж байна.
Сул ажлын байрны бүртгэлийн мэдээллийн чанарыг сайжруулахын тулд яаралтай ISCO зөв
кодлож авдаг болох шаардлагатай. Ингэж хийхгүйгээр бид Барометрийн судалгааны хүрээнд
авсан бүртгэгдсэн сул орон тооны албан ѐсны мэдээллийг ашиглан хөдөлмөрийн зах зээлийн
эрэлттэй харьцуулах боломжгүй байна. Үүнд хоѐр чухал асуудал байна:
1. Барометрийн судалгааны үр дүнг
баталгаажуулах боломжгүй байна;

захиргааны

бүртгэлийн

чанар

муугаас

Хуудас 9 / 62

Lamjav Zolbaatar

2. Хүснэгт A1.1 Хүлээгдэж буй эрэлттэй ажил мэргэжил (ISCO кодлосон) ба Хүснэгт
Бүргэлтэй сул ажлын орон тооны албан ѐсны мэдээ хоѐрыг харьцуулж үзсэнээр
захиргааны мэдээ учир дутагдалтайг харж болно. Тиймээс бүргэлтэй сул ажлын орон
тооны захиргааны статистик мэдээллийг одоогийн байдлаар төлөвлөлт хийхэд
ашиглахгүй байх хэрэгтэй.
Хоѐрдугаар асуудал маш чухал. Учир нь төрийн байгууллагын гаргаж буй статистик
мэдээллийн чанар муу (бүртгэл болон кодлолт)-аас ашиглагдахгүй байгаа ба төлөвлөлтийн
ажлыг сохроор хийхэд хүргэж байна. Түүнээс хайлтыг системийг ашиглах боломжгүйд хүргэж,
ажлын эрэлт ба нийлүүлэлтийг холбох боломжгүйгээс ажил олгогчид ур чадвартай ажиллах
хүч авч чадахгүйд хүрч байна. Тиймээс захиргааны бүртгэл мэдээллийн чанарыг
баталгаажуулахад гол анхаарлаа хандуулах нь зүйтэй.
Монгол Улсын хөдөлмөрийн зах зээл маш уян хатан байна. Судалгааны үр дүнгээс харахад
Монголын ажил олгогчид сүүлийн 12 сард шинээр ажиллах хүч авсан байна. Баруун бүсээс
бусад бүсүүдэд байнгын ажлын байр шинээр бий болсон байна. Баруун бүсэд харин түр
ажлын байрны тоо байнгынхаасаа 2 дахин илүү байна. Энэ нь магадгүй баруун бүсийнхэн
илүү консерватив байдаг ч юмуу эсвэл өөр асуудал байгаа гэдгийг харуулж байна.
Нөгөө талаас Улаанбаатарын ажил олгогчид нь түр ажилчдаасаа 3 дахин их байнгын
ажилчид авдаг байна. Тиймээс хүлээлт болгон янз бүр байгаа бөгөөд тэр болгон эерэг биш
байна.
Сүүлийн хэдэн жилүүдэд түр ажилчид авсан байдлыг авч үзэхэд ХАА-н салбарт илүү түгээмэл
байдаг ба барилгын салбарт бага байна. Энэ 2 салбар нь улирлын болон эдийн засгийн
чанартай өөрчлөлтөөс хамаарч түр ажилчид авч ажиллуулдаг байна. Үйлдвэрлэлийн салбарт
түр ажилчид байнгын ажилчдын тоотой адил байна.
Тээвэр, үйлчилгээ, төрийн алба болон уул уурхайн салбарт байнгын гэрээт ажилчид
зонхилон авч ажиллуулдаг байна. Салбарын онцлогоос хамаарч хөдөлмөрийн гэрээнүүд
ялгаатай байх нь ойлгомжтой. Барилга ба ХАА-н салбарууд нь байгаль, цаг уурын байдлаас
хамаардаг бөгөөд өвлийн улиралд гол ажил явах боломжгүй байдаг.
Нөгөө талаас үйлдвэрлэлийн салбар нь богино гэрээнүүдийг ашиглаж эхлэх хэрэгтэй боловч
тухайн салбарын нөхцөл байдлыг сайн судлахгүйгээр хийж болохгүй. Энэ талаас нь авч
үзэхэд уг судалгаанд үйлдвэрлэлийн салбарыг дотор нь нарийн задалж авч үзээгүй, том
ангиллаар нь авсан болохоор сул талтай. Иймэрхүү байдал бас худалдааны салбарт
ажиллагдаг ба богино хугацааны гэрээнүүд зонхиолдог.
Энэхүү судалгааны гол зөвлөмж бол хөдөлмөрийн гэрээний салбар ба бүс нутгийн онцлогийг
мэдэхийн тулд Барометрийн судалгааг тогтмол явуулах явдал юм. Мэдээж нэг удаагийн
судалгаагаар эдгээр асуудлуудыг шийдэхгүй.
Судалгааны түүвэрт хамрагдсан аж ахуйн нэгжүүд буюу Монгол Улсын бүх аж ахуйн нэгжүүд
(түүвэр нь нийт Монголыг төлөөлж буй тул)-ийн 13 хувь нь ажиллах хүчний дутагдалтай
байсан байна. Уул уурхайн салбар ялангуяа ихээр буюу 58 хувь нь шууд ажиллах хүчний
дутагдалд шууд нэрвэгдсэн байна.
Энэхүү судалгаа нь шаардагдах ажлын орон тоог ажиллах хүчин дутагдалтай байгаа аж
ахуйн нэгжүүдэд одоо ажиллаж байгаа нийт ажилчдын хувиар гаргаж, алдагдсан боломжийг

Хуудас 10 / 62

Lamjav Zolbaatar

тодорхойлдог. Монголын хөдөлмөрийн зах зээл нь 11.3 хувийн илүү ажил эрхлэлтийн
боломжийг алдсан байна. Энэ нь их өндөр үзүүлэлт юм.
Боловсрол, барилга ба ХАА-н салбарууд нь ялангуяа ихээр нэрвэгдсэн. Эдгээр салбар нь
ихэвчлэн түр гэрээний ажилчид авдаг байна. Үүний нэг шалтгаан нь магадгүй ажиллах хүч
хомс байдагтай холбоотой байж болох хэдий ч гол нь улирлын чанартай байдагтай
холбоотой болов уу. Ер нь энэ асуудлыг гол сонирхолын бүлгүүдтэй ярилцаж, нийгмийн
зөвшилцлөөр шийдэх ѐстой.
Үйлдвэрлэл, худалдаа
ажиглагдсан байна.

ба

үйлчилгээний

салбаруудад бас ажиллах хүчний

дутагдал


Lamjav Zolbaatar

3. СУДАЛГААНЫ ХАМРАХ ХҮРЭЭ
3.1. ТҮҮВЭРЛЭЛТИЙН ТАНИЛЦУУЛГА
3.1.1. Түүвэрлэлтийн хүрээ
Судалгаанд бүртгэлтэй ба идэвхтэй байгаа хувийн ба төрийн өмчийн бүх аж ахуйн нэгжүүд,
эдийн засгийн бүх салбарууд хамрагдсан юм. Нийт эдийн засгийн хувьд идэвхтэй байгаа
хувийн ба төрийн өмчийн аж ахуйн нэгжийн тоо 36,431 байна. Судалгааны түүвэрлэлтийг 3
хүчин зүйлс (ажилчдын тоо, байршил ба эдийн засгийн үйл ажиллагааны чиглэл)-т түшиглэн
хийсэн.
Аж ахуйн нэгжийн хэмжээг дараах 4 ангилалд хуваасан: микро буюу 10 ба түүнээс доош
ажилчидтай; жижиг буюу 11-50 ажилчидтай; дунд буюу 51-250 ажилчидтай; ба том буюу 251
ба түүнээс ажилчидтай. Байршлыг нийслэл, аймгаар нь тодорхойлсон. Эдийн засгийн үйл
ажиллагааны чиглэлийг ХАА, үйлдвэрлэл, уул уурхай, барилга, худалдаа, зочид буудалресторан-кафе (HoReCa), тээвэр, үйлчилгээ, төрийн алба, боловсрол ба эрүүл мэндийн
салбар гэж ангилж үзсэн.
3.1.2. Аж ахуйн нэгжүүдийн сонголт
Судалгаанд хамрагдсан аж ахуйн нэгжүүдийг санамсаргүй түүвэрлэлт хийдэг программ
хангамж (Survey Sampling Management Software)-ийн тусламжтайгаар Статистикийн Ерөнхий
Хорооноос авсан аж ахуйн нэгжийн бүртгэлийн баазаас сонгосон. Уг программ хангамжийг
энэхүү судалгаанд зориулж тохируулга хийсэн болно.
Программ хангамж нь санамсаргүй түүврийн алгоритмийг ашиглан 4 үе шаттайгаар аж ахуйн
нэгжийн сонголтыг хийдэг. Олон ажилчидтай аж ахуйн нэгжүүдийг сайтар хамрахын тулд
хамгийн их ажилчидтай 100 аж ахуйн нэгжийн жагсаалтыг тусгайлан оруулсан.
3.1.3. Түүвэрлэлтийн хамгийн бага ба эцсийн хэмжээг тодорхойлох
Түүвэрлэлтийн хэмжээ нь үндсэн үечлэлийн статистикийн найдвартай тооцоог хийхийн тулд
зохих шаардлага хангасан байх ѐстой. Хөдөлмөрийн зах зээлийн тойм судалгаан дахь
түүвэрлэлтийн хамгийн бага хэмжээг 5 хувьтай нарийвчлалын түвшинтэй 95 хувийн
итгэлцэлтэй 1 статистикийн найдвартай шинжилгээг хийхийн тулд түүвэрлэлтийн хангалттай
хэмжээгээр цуглуулах ѐстой:

i.

Оролцогчдын харьцааны тооцоо (хувиар); ба

ii.

Оролцогчдын дундажийн тооцоо.

Түүвэрлэлтийн эцсийн дүн хэмжээг гаргахын тулд, дараах томъѐог ашигласан (арга хэрэгсэл
ба харьцаатай):

nf= (n x 100)/(100-хариулт өгөөгүй хүмүүсийн түвшин )
nf – түүвэрлэлтийн эцсийн хэмжээ
n – түүвэрлэлтийн бага хэмжээ
3.1.4. Түүвэрлэлтийн бодит хэмжээг тодорхойлох
N = 36,431
1

95 хувийн итгэлцлэлийн түвшинтэйгээр 5 хувийн нарийвчлалтай тооцсон.


Lamjav Zolbaatar

Түүвэрлэлтийн эцсийн хэмжээг тогтоохын тулд өмнө нь явуулсан тойм судалгааны сургамжид
тулгуурласан боломжит хариулаагүй түвшинг бүрдүүлэхэд чухал юм. Хариултгүй үлдсэн нь
татгалзсан эсвэл мэдэхгүй гэсэнтэй адил ач холбогдол багатай юм.
Өмнөх төстэй тойм судалгааны төрөлд суурилан хариулагчдын түвшин нь/rate нь 60 хувь гэж
дүгнэж болно. Харьцааны түүвэрлэлтийн хамгийн бага хэмжээ нь 36,431 оролцогчийн хувьд
ойролцоогоор 383 байна. Хариулаагүй хэсгийн тохиргоог хийсний дараа 638 хариулагчийн
түүвэрлэлтийн эцсийн хэмжээг гарган авна.
Өмнө нь хийсэн тойм судалгаанд тулгуурлан дараах өгөгдлийг гаргана: дундаж–3.31;
стандарт хазайлт–2.77 байна. Эдгээр өгөгдөлд суурилан, түүвэрлэлтийн хамгийн бага хэмжээ
нь дундажийн хувьд 1,076 байна. Хариулаагүй хэсгийн тохиргоог хийсний дараа (өмнөх тойм
судалгаанд 5 хувь байсан) 1,196 хариулагчдын түүвэрлэлтийн эцсийн хэмжээг дундажаар
гаргана. Дээр дурьдсан ѐсоор бид их тоог ашиглана – 1,196 юм, тэрээр дундаж ба харьцааны
хувьд шаардлагатай нарийвчлал болон итгэлцлийн түвшинг тогтооно. Цаг хугацаа ба
санхүүгийн бэрхшээлээс шалтгаалан түүвэрлэлтийн эцсийн хэмжээг 1,000 хариулагчаар
хязгаарлаж болно.
Хүснэгт 3-1 Түүвэрлэлтийн хуваарилалт, аймгаар ба аж ахуйн нэгжийн ажилчдын тоогоор
Аймаг, нийслэл
Баян-Өлгий
Говь-Алтай
Завхан
Увс
Ховд
Архангай
Баянхонгор
Булган
Орхон
Өвөрхангай
Хөвсгөл
Говьсүмбэр
Дархан Уул
Дорноговь
Дундговь
Өмнөговь
Сэлэнгэ
Төв
Дорнод
Сүхбаатар
Хэнтий
Улаанбаатар

1-10
12
10
14
15
20
10
8
7
25
11
12
5
25
8
7
10
59
23
14
6
9
383

11-50
8
5
6
7
8
5
6
5
13
7
9
3
16
5
4
5
12
8
5
4
5
205

51-250
6
6
6
6
8
6
6
6
8
6
6
6
8
6
6
6
6
6
6
6
6
139

251+

Нийт ажилчид
52
42
52
50
72
42
40
36
94
48
54
32
100
38
34
42
154
74
50
36
40

40

Нийт
26
21
26
28
36
21
20
18
47
24
27
15
50
19
17
21
77
37
25
16
20
767

БҮГД

693

351

271

43

1,358

2,662

1

1
1

Хүснэгт 3-2 Тухайн аж ахуйн нэгж дотор ажилчдыг сонгох шалгуур
Аж ахуйн нэгж, ажилчдын тоогоор
1-10
11-20
21-50
51-100
101-250
251 ба түүнээс дээш

Санал асуулгад хамрагдах ажилчдын сонголт
1
2
3
4
5
10


Lamjav Zolbaatar

Салбар

а
ж
и
л
ч
и
д

Аймаг
Баян-Өлгий
Говь-Алтай
Завхан
Увс
Ховд
Архангай
Баянхонгор
Булган
Орхон
Өвөрхангай
Хөвсгөл
Говьсүмбэр
Дархан Уул
Дорноговь
Дундговь
Өмнөговь
Сэлэнгэ
Төв
Дорнод
Сүхбаатар
Хэнтий
Улаанбаатар

а
Б
м
Н
л
ү
э
и
б
г
н
й
а
д
д
т

У
у
Х
л
А
А
Ү
у
й
у
л
р
д
х
в
Б
а
э
а
й
р
р
н
Х
л
и
у
З
э
л
д
о
л
г
а
ч
а
л
и
д
а
Т
а
б
э
у
Ү
э
у
й
в
д
а
л
э
а
ж
ч
Б
р
л
и
о
л
л
ч
г
о
и
э
в
д
э
с
Т
р
ө
Э
о
р
р
л
и
ү
й
ү
н
л

Хүснэгт 3-3 Түүврийн хуваарилалт, аймгаар ба салбараар
1
0
0
1
1
0
0
0
1
0
0
1
2
0
0
0
1
0
0
0
0
45

2
2
4
3
4
3
2
1
5
3
4
1
4
1
1
3
6
3
2
1
2
103

2
1
1
2
3
1
2
0
5
0
3
0
4
1
0
1
0
2
3
0
1
45

2
0
1
1
2
1
1
0
5
2
0
1
3
1
1
1
4
1
1
1
1
91

1
1
1
1
2
1
1
0
8
2
1
0
5
3
1
1
5
1
3
1
2
85

1
1
1
1
1
1
0
0
1
1
3
1
3
1
1
1
3
2
1
1
0
55

4
3
4
3
4
3
4
3
4
4
4
1
4
3
3
4
3
4
3
3
3
84

4
4
4
4
4
4
4
4
7
4
4
4
7
4
4
4
4
4
4
4
4
72

2
2
2
2
2
2
2
2
7
2
2
2
7
2
2
2
2
2
2
2
2
84

3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
76

26
21
26
28
36
21
20
18
47
24
27
15
50
19
17
21
77
37
25
16
20
767

52
42
52
50
72
42
40
36
94
48
54
32
100
38
34
42
154
74
50
36
40
1,480

149

БҮГД

4
4
5
7
10
2
1
5
1
3
3
1
8
0
1
1
46
15
3
0
2
27

53

160

77

121

126

80

155

162

136

139

1,358

2,662

3.2. СУДАЛГААНЫ ХАМРАЛТ
Хүснэгт 3.4-д судалгаагаар нийт бүртгэлтэй аж ахуйн нэгжийн хэдэн хувийг хамарсныг
үзүүлсэн болно.
Хүснэгт 3-4 Судалгааны хамралт: аж ахуйн нэгжийн тоо
Аж ахуйн нэгжийн тоо
Эдийн засгийн салбар

A
B
C
D
E
F
G
H
I
J
K

ХАА
УУЛ УУРХАЙ
ҮЙЛДВЭРЛЭЛ
БАРИЛГА
ХУДАЛДАА
ЗОЧИД БУУДАЛ, РЕСТОРАН
ТЭЭВЭР
ҮЙЛЧИЛГЭЭ (БАНК, САНХҮҮ, ҮЛ ХӨДЛӨХ ХӨРӨНГӨ)
ТӨРИЙН АЛБА
БОЛОВСРОЛ
ЭРҮҮЛ МЭНД

БҮГД

Сүүлийн
албан ёсны
бүртгэл
abs
1,429
619
2,510
1,044
14,715
1,345
1,031
7,904
1,532
2,043
2,259
36,431

Түүвэрлэсэн аж аж
ахуйн нэгж

Түүврийн
хамралт

abs
128
50
155
74
121
127
165
108
108
195
132

%
9.0%
8.1%
6.2%
7.1%
0.8%
9.4%
6.6%
2.1%
7.0%
9.5%
5.8%

1,323

3.6%

Хүснэгт 3.4-ээс үзэхэд нийт бүртгэлтэй аж ахуйн нэгжүүдийн 3.6 хувийг хамарсан байна.
Зарим салбарууд тодорхой шалтгааны улмаас илүү хамрагдсан байна. Ийм салбарт
боловсрол, зочид буудал-ресторан, ХАА, уул уурхай, барилга ба төрийн алба орж байна.
Гэвч хамралтыг түүвэрт багтсан аж ахуйн нэгжийн тоогоор хэмждэггүй. Учир нь нэлээд хэдэн
шалтгааны улмаас энэ нь муу хэмжүүр юм. Ихэнхи аж ахуйн нэгжүүд жижиг, нэг хүний эсвэл
буюу гэр бүлийн бизнес учраас ажилчид байдаггүй. Судалгааны зорилго нь ажил эрхлэлтийн
төлвийг тодорхойлоход оршиж буй учир аж ахуйн нэгжийн тоо нь оновчтой шалгуур биш юм.
Тиймээс оновчтой үзүүлэлт бол Хүснэгт 3.5-т үзүүлсэнчилэн ажилчдын тоо бөгөөд аж ахуйн
нэгжүүдийг ажилчдын тоо болон эдийн засгийн салбараар ангилсан байна.


Lamjav Zolbaatar

Хүснэгт 3-5 Судалгааны хамралт: хамрагдсан ажилчдын тоо
Сүүлийн албан
ёсны бүртгэл
abs
10,162
20,386
55,044
24,610
45,980
9,783
34,949
59,209
44,523
56,810
31,971

Эдийн засгийн салбар
A
B
C
D
E
F
G
H
I
J
K

ХАА
УУЛ УУРХАЙ
ҮЙЛДВЭРЛЭЛ
БАРИЛГА
ХУДАЛДАА
ЗОЧИД БУУДАЛ, РЕСТОРАН
ТЭЭВЭР
ҮЙЛЧИЛГЭЭ (БАНК, САНХҮҮ, ҮЛ ХӨДЛӨХ ХӨРӨНГӨ)
ТӨРИЙН АЛБА
БОЛОВСРОЛ
ЭРҮҮЛ МЭНД

БҮГД

393,427

Ажилчдын тоо
Түүвэрлэсэн аж
аж ахуйн нэгж
abs
1,046
7,624
9,314
4,295
1,907
1,746
5,313
4,129
5,807
15,277
11,209
67,667

Түүврийн
хамралт
pct
10.3%
37.4%
16.9%
17.5%
4.1%
17.8%
15.2%
7.0%
13.0%
26.9%
35.1%
17.2%

Хүснэгт 3.5-т түүвэрлэлтийн сонголт хийсэн байдлыг харуулсан байгаа. Судалгаанд уул
уурхайн салбарт тусгай анхаарал тавьсан бөгөөд эрүүл мэнд, боловсрол, зочид буудалресторан, барилга ба тээврийн салбаруудад явцын үед тусгайлан авч үзэх хэрэгтэй болсон.
Эцэст нь уг судалгаа төрийн албанд тусгай анхаарал тавьсан.
Зураг 3-1 Судалгааны хамралт: ажилчдын тоо, бүсээр
25,0%
20,0%
15,0%
10,0%
5,0%
0,0%
ТӨВ

ЗҮҮН

ХАНГАЙ

УБ

БАРУУН

УЛСЫН

Зураг 3.1-т хамралтыг бүсээр харуулсан байхад хүснэгт 3.6 нь хамралтыг бүс ба эдийн
засгийн салбараар ялгаж үзүүлсэн.
Хүснэгт 3-6 Судалгааны хамралт: ажилчдын тоо, бүсээр ба салбараар
САЛБАР
A
B
C
D
E
F
G
H
I
J
K
БҮГД

ТӨВ
8.9%
0.3%
22.6%
6.9%
1.6%
13.3%
158.5%
8.2%
20.7%
27.1%
44.5%

ЗҮҮН
2.1%
1.1%
3.8%
6.7%
2.0%
22.3%
28.2%
4.6%
15.7%
21.3%
37.1%

ХАНГАЙ
13.8%
43.4%
22.6%
6.5%
2.6%
11.0%
21.8%
7.7%
13.4%
18.3%
33.6%

УБ
21.2%
41.7%
16.0%
24.8%
5.0%
19.5%
11.0%
7.0%
8.9%
34.0%
37.9%

БАРУУН
8.3%
5.2%
4.9%
4.9%
0.8%
11.9%
9.4%
5.6%
16.9%
18.9%
30.2%

УЛСЫН
10.3%
37.4%
16.9%
17.5%
4.1%
17.8%
15.2%
7.0%
13.0%
26.9%
35.1%

21.3%

15.1%

20.1%

16.4%

13.9%

17.2%

Ерөнхийд нь авч үзвэл энэхүү судалгаа нь маш сайн болсон бөгөөд ийм аргачлал ашиглаж
бусад орнууд (Латви, Литви, Польш, Унгар, Румын, Болгар, Серб, Хорват, Босниа
Херцоговина ба Турк)-д хийсэн нэгэн адил явагдсан.
Санал асуулгаар ажил олгогчдоос ирээдүйд дахин ийм судалгаанд хамрагдах эсэхийг асуусан
бөгөөд үр дүнг нь Хүснэгт 3.7-д үзүүлсэн.


Lamjav Zolbaatar

Хүснэгт 3-7 Барометр судалгаанд дахин хамрагдах хүсэлтэй ажил олгогчдын тоо
pct
Дахин хамрагдахгүй
Мэдэхгүй
Дахин хамрагдана
БҮГД

abs

171
155
978
1,304

13.1%
11.9%
75.0%
100.0%

Хүснэгт 3.7-оос үзэхэд ихэнх ажил олгогчид хэрэв тэдэнд ашигтай гэдгийг нь мэдэрвэл
Барометрийн судалгаанд дахин хамрагдах хүсэлтэй байна. Энэ тайлангийн техникийн
тэмдэглэлд заасны дагуу уг судалгааг тогтмол явуулснаар ажил олгогчдод ашигтай гэдгийг
тухайн орон нутгийн, бүсийн ба үндэсний сонирхолын бүлгүүд тэдэнд ойлгуулах хэрэгтэй.


Lamjav Zolbaatar

4. АЖИЛ БАЙРНЫ ТАЛААРХ АЖИЛ ОЛГОГЧДЫН ХҮЛЭЭЛТ
4.1. ОРШИЛ
Барометрийн судалгааны нэг чухал асуулт бол ажлын байрны өсөлтийн талаарх ажил
олгогчдын хүлээлт юм. Энэхүү асуулт нь тухайн орон нутгийн хөдөлмөрийн зах зээлийн үйл
хөдлөлийг шууд хэмжиж, хариу улс төрийн арга хэмжээ авахад туслана.
Гэвч энэ асуултыг дараагийн судалгаагаар давтснаар хүлээлт хэрхэн бий болдгийг хэмжиж,
бодит үр өгөөж нь гардаг. Өөрөөр хэлбэл барометрийн гол ач холбогдол нь техникийн
чанартай төсөөлөл гаргахаасаа илүү зан үйлдлийг тодорхойлох явдал юм. Ижил төстэй
судалгааны туршлагаас үзэхэд хүлээлт нь эдийн засгийн салбар, цаг хугацаа ба байршлаас
хамааран харилцан адилгүй бий болдог. Зарим салбарт байнга эерэг хүлээлт бий болдог ч
заримд нь эерэг хүлээлт тэр болгон бий болдоггүй. Энэ нь тухайн салбарын дотоод хүчин
зүйлсээс хамаардаг.
Үүний нэгэн адил бүс нутгаар харилцан адилгүй байдгийг олон улсын туршлагаас үзэж болно.
Хөдөө орон нутагт том хотуудтай харьцуулахад илүү бага хүлээлттэй байдаг.
Барометрийн судалгаа нь хөдөлмөрийн зах зээлийн гол сонирхолын бүлгүүдийн хүлээлт
хэрхэн буй болдгийг төрийн байгууллагад мэдээлдэг бөгөөд хүний нөөцийг хөгжүүлэх арга
хэмжээ авахад чухал үүрэгтэй.
Энэхүү Барометрийн судалгаагаар ирэх 6 ба 12 сард ажлын байрны өсөлт хэр өөрчлөгдөх
талаар ажил олгогчдоос асуудаг. Энэхүү судалгааг Монголд анхлан хийж байгаа тул 6 сарын
төсөөллийг стратеги боловсруулахад ашиглахад хэцүү. Учир нь түүнд улирлын чанартай
хэлбэлзлүүд орсон байх талтай. Барометрийн судалгааг 2010 оны 2-р сараас 4-р сарын
хооронд өвлийн улиралд хийгдсэн.
Барометрийг тогтмол хийснээр дээр дурдсан улирлын хэлбэлзлийг тодруулж ажил олгогчдын
хүлээлт хэрхэн бий болдгийг илүү сайн мэдэрнэ. Зарим орнуудад (голчлон Нордикийн
орнуудад) Барометрийн судалгааг дээрх шалтгааны улмаас жилд 4 удаа буюу улирал болгон
хийдэг байна.
Ажил олгогчдын 12 сарын хүлээлт нь илүү их ач холбогдолтой бөгөөд улирлын чанартай
онцлогууд арилдаг байна.
4.2. АЖИЛ БАЙРНЫ ӨСӨЛТИЙН ТАЛААРХ АЖИЛ ОЛГОГЧДЫН ХҮЛЭЭЛТ
4.2.1. Ирэх 6 сарын ажил олгогчдын хүлээлт
Хүснэгт 4.1-д ирэх 6 сард байнгын ажлын байр хэрхэн өсөх талаарх ажил олгогчдын
хүлээлтийг эдийн салбараар үзүүлэв. Энэ хүснэгтээс үзэхэд ажил олгогчид ирэх 6 сард
дунджаар 3.1 хувиар өснө гэж үзжээ.


Lamjav Zolbaatar

Хүснэгт 4-1 Ирэх 6 сарын ажил олгогчдын хүлээлт, байнгын ажлын байр
Салбар
A
ХАА
B
Уул уурхай
C
Үйлдвэрлэл
D
Барилга
E
Худалдаа
F
Зочид буудал, ресторан
G
Тээвэр
H
Үйлчилгээ (Банк, санхүү, үл хөдлөх хөрөнгө)
I
Төрийн алба
J
Боловсрол
K
Эрүүл мэнд

ТӨВ
16.2%
0.0%
1.6%
8.9%
2.8%
7.9%
4.5%
3.6%
2.0%
0.5%
2.1%

ЗҮҮН
14.3%
0.0%
2.6%
5.6%
16.7%
2.2%
2.9%
0.0%
0.4%
0.2%
0.2%

ХАНГАЙ
7.1%
0.0%
0.3%
13.7%
2.5%
5.1%
3.5%
8.2%
5.3%
0.4%
1.1%

УБ
12.4%
10.1%
5.2%
3.7%
9.8%
8.3%
3.5%
3.1%
1.4%
0.4%
1.4%

БАРУУН
18.8%
0.0%
3.7%
11.9%
0.0%
10.6%
2.8%
4.8%
2.0%
1.0%
0.7%

УЛСЫН
14.1%
6.3%
3.5%
4.7%
9.2%
7.8%
3.8%
3.5%
2.1%
0.5%
1.3%

БҮГД

2.7%

0.7%

1.7%

3.9%

2.6%

3.1%

Зарим салбарууд бусад салбаруудтай харьцуулахад илүү их ажлын байр бий болох төлөвтэй
байна. Хүснэгт 4.1-ээс үзэхэд ХАА, барилга ба худалдааны салбаруудын ажил олгогчид ирэх 6
сард 2 орон тоотой ажлын байрны өсөлттэй байна.
Монголын ажил олгогчдын дунд ч гэсэн хүлээлт нь ялгаатай байна. Улаанбаатар хотын ажил
олгогчид 4 хувийн өсөлттэй гэсэн хүлээлттэй байхад бусад газарт түүнээс доогуур байна.
Зүүн бүсийн ажил олгогчид хамгийн бага буюу 1 хувиас доогуур өснө гэсэн хүлээлттэй байна.
Хүснэгт 4.2-т ажил олгогчдын түр ажлын байрны талаарх хүлээлтийг үзүүлэв. Улаанбаатарын
ажил олгогчид хамгийн өндөр хүлээлттэй байгаа бөгөөд ХАА, худалдаа ба барилгын салбарт
хамгийн их өсөлт хүлээгдэж байна.
Хүснэгт 4-2 Ирэх 6 сарын ажил олгогчдын хүлээлт, түр ажлын байр
Салбар
A
ХАА
B
Уул уурхай
C
D
Барилга
E
Худалдаа
F
G
Тээвэр
H
Үйлчилгээ (Банк, санхүү, үл хөдлөх хөрөнгө)
I
J
Боловсрол
K
Эрүүл мэнд

ТӨВ
24.3%
250.0%
0.4%
35.7%
1.4%
0.0%
0.7%
0.5%
0.0%
0.1%
0.0%

ХАНГАЙ
14.7%
0.0%
1.0%
3.1%
0.0%
15.3%
0.0%
0.6%
0.0%
0.0%
0.0%

УБ
24.4%
2.1%
1.8%
5.6%
11.7%
1.5%
2.3%
0.6%
0.0%
0.1%
0.0%

БАРУУН
35.3%
28.6%
6.1%
13.2%
0.0%
4.3%
0.0%
0.6%
0.0%
0.1%
0.0%

УЛСЫН
25.1%
1.6%
1.4%
7.3%
10.5%
2.1%
1.7%
0.6%
0.0%
0.1%
0.0%

1.0%

БҮГД

ЗҮҮН
50.0%
0.0%
0.0%
37.0%
5.6%
0.0%
0.0%
0.0%
0.0%
0.0%
0.0%

0.7%

2.0%

2.4%

1.7%

Зураг 4.1-д ирэх 6 сард байнгын болон түр ажлын байрны өсөлтийн талаарх хүлээлтийг
бүсээр үзүүлжээ. Ирэх 6 сард нийт шаардагдах ажилчдын тоо 4.9 хувь буюу 32,000 ажилчид
байна.
Зураг 4-1 Ирэх 6 сарын ажил олгогчдын хүлээлт, байнгын ба түр ажлын байр, бүсээр
7,0%
6,0%

ТҮР АЖИЛЧИД

БАЙНГЫН

5,0%
4,0%
3,0%
2,0%
1,0%
0,0%
ТӨВ

ЗҮҮН

ХАНГАЙ

УБ

БАРУУН

УЛСЫН


Lamjav Zolbaatar

Хүснэгт 4.3-т ирэх 6 сард шаардагдах байнгын болон түр ажлын байрны нийт тоог эдийн
засгийн салбараар үзүүлэв.
Хүснэгт 4-3 Ирэх 6 сарын ажил олгогчдын хүлээлт, байнгын ба түр ажлын байр, хувиар ба
тоон үзүүлэлтээр
Салбар
A
B
C
D
E
F
G
H
I
J
K

Бүртгэлтэй

ХАА
Уул уурхай
Барилга
Худалдаа
Тээвэр
Үйлчилгээ (Банк, санхүү, үл хөдлөх
хөрөнгө)
Боловсрол
Эрүүл мэнд

Түр ажилчид
Хүлээгдэж
Төсөөлөл
буй
өсөлт
бүгд
25.1%
2,555
1.2%
254
3.0%
1,653
16.4%
4,026
11.5%
5,293
0.7%
68
2.2%
770

59,209

2.5%

1,489

0.4%

235

44,523
56,810
31,971

0.8%
0.7%
2.0%

361
380
642

0.0%
0.1%
0.0%

0
46
8

393,427

БҮГД

4.2.2.

ажилчид
10,162
20,386
55,044
24,610
45,980
9,783
34,949

Байнгын ажилчид
Хүлээгдэж
Төсөөлөл
буй
өсөлт
бүгд
14.1%
1,438
4.7%
967
7.6%
4,178
10.6%
2,607
10.1%
4,635
2.6%
252
4.9%
1,701

4.7%

18,650

3.8%

14,909

Ирэх 12 сарын ажил олгогчдын хүлээлт

Ажил олгогчдын ирэх 12 сарын ажлын байрны өсөлтийн талаарх хүлээлт илүү их бодитой
байдаг ба учир нь дээр дурдсанчилан улирлын чанартай онцлогууд бага байдаг. Хүснэгт 4.4-т
ажил олгогчдын байнгын ажлын байрны өсөлтийн хүлээлтийг бүсээр ба салбараар харуулсан.
Хүснэгт 4-4 Ирэх 12 сарын ажил олгогчдын хүлээлт, байнгын ажлын байр
Салбар
A
ХАА
B
Уул уурхай
C
D
Барилга
E
Худалдаа
F
G
Тээвэр
Үйлчилгээ (Банк, санхүү,
H
үл хөдлөх хөрөнгө)
I
J
Боловсрол
K
Эрүүл мэнд
БҮГД

ТӨВ
37.1%
250.0%
2.1%
44.6%
4.2%
7.9%
5.2%

ЗҮҮН
64.3%
0.0%
2.6%
42.6%
22.2%
2.2%
2.9%

ХАНГАЙ
7.1%
0.0%
0.3%
13.7%
2.5%
5.1%
3.5%

УБ
12.4%
10.1%
5.2%
3.7%
9.8%
8.3%
3.5%

БАРУУН
18.8%
0.0%
3.7%
11.9%
0.0%
10.6%
2.8%

УЛСЫН
22.5%
6.6%
3.6%
6.5%
9.4%
7.8%
4.0%

4.1%

0.0%

8.2%

3.1%

4.8%

3.6%

2.0%
0.6%
2.1%

0.4%
0.2%
0.2%

5.3%
0.4%
1.1%

1.4%
0.4%
1.4%

2.0%
1.0%
0.7%

2.1%
0.5%
1.3%

4.3%

1.7%

1.7%

3.9%

2.6%

3.5%

Хүснэгт 4.4-ээс үзэхэд Монголын ажил олгогчид ирэх 12 сард 3.5 хувийн өсөлт буюу 17,500
шинэ ажилчид шаардагдана.
ХАА-н салбарт хамгийн их буюу 22.5 хувь (2,300 ба түүнээс дээш), худалдааны салбарт 9.5
хувь буюу 4,300 ба түүнээс дээш, зочид буудал-ресторан - 7.8 хувь буюу 768 ба түүнээс дээш
ажилчид нэмэгдэнэ. Энэ удаад Төвийн бүсийн ажил олгогчид хамгийн их буюу 4.3 хувийн
өсөлт буюу 9,818-аас дээш ажилчид нэмэгдэхээр байна. Улаанбаатар хотын ажил олгогчид
тоон үзүүлэлтээр хамгийн их буюу 10,500-иас дээш (бараг 4 хувийн өсөлт) болохоор байна.
Хүснэгт 4.5-т ирэх 12 сард түр ажлын байрны өсөлтийн талаарх ажил олгогчдын хүлээлтийг
бүсээр ба эдийн засгийн салбараар үзүүлсэн.


Lamjav Zolbaatar

Хүснэгт 4-5 Ирэх 12 сарын ажил олгогчдын хүлээлт, түр ажлын байр
Салбар
A
ХАА
B
Уул уурхай
C
D
Барилга
E
Худалдаа
F
G
Тээвэр
H
Үйлчилгээ (Банк, санхүү, үл
хөдлөх хөрөнгө)
I
J
Боловсрол
K
Эрүүл мэнд

ТӨВ
44.4%
0.0%
5.2%
2.5%
4.2%
9.4%
0.2%

ЗҮҮН
214.3%
0.0%
1.3%
20.4%
0.0%
0.0%
0.0%

ХАНГАЙ
14.7%
0.0%
1.0%
3.1%
0.0%
15.3%
0.0%

УБ
24.4%
2.1%
1.8%
5.6%
11.7%
1.5%
2.3%

БАРУУН
35.3%
28.6%
6.1%
13.2%
0.0%
4.3%
0.0%

УЛСЫН
34.7%
1.4%
2.6%
5.8%
10.5%
2.9%
1.6%

3.1%

3.3%

0.6%

0.6%

0.6%

0.9%

0.7%
2.0%
2.2%

0.9%
1.4%
0.3%

0.0%
0.0%
0.0%

0.0%
0.1%
0.0%

0.0%
0.1%
0.0%

0.3%
0.4%
0.4%

БҮГД

3.9%

2.2%

0.7%

2.0%

2.4%

2.2%

Ажлын байрны энэхүү өсөлт нь Монгол Улсын эдийн засгийн орчин эерэг байгааг харуулж
байна. Ажил олгогчид түр ажлын байр дунджаар 2 хувь буюу 14,300-аар нэмэгдэнэ. ХАА,
худалдаа ба тодорхой хэмжээнд барилгын салбарт хамгийн өндөр өсөлттэй байх төлөвтэй
байна. Төвийн бүс мөн хамгийн өндөр өсөлттэй байна. Тоон үзүүлэлтээр ХАА-н салбар 4,800
түр ажилчид, худалдааны салбарт 4,100, үйлдвэрлэл ба барилгын салбарт тус бүр 1,500 түр
ажилчид нэмэгдэнэ. Улаанбаатар хотын хувьд 7,000 түр ажлын байр буюу Төвийн бүсээс 2
дахин их байна.
Байнгын болон түр ажлын байрны нийт хүлээгдэж буй өсөлтийг бүсээр Зураг 4.2 харуулсан.
Зураг 4-2 Ирэх 12 сарын ажил олгогчдын хүлээлт, байнгын ба түр ажлын байр, бүсээр
14,0%
12,0%
10,0%
8,0%
6,0%
4,0%
2,0%
0,0%

ТҮР АЖИЛЧИД

ТӨВ

БАЙНГЫН

ЗҮҮН

ХАНГАЙ

УБ

БАРУУН

УЛСЫН

Хүснэгт 4.6 ажил олгогчдын хүлээлтийг салбараар хураангуйлав.
Хүснэгт 4-6 Ирэх 12 сарын ажил олгогчдын хүлээлт, байнгын ба түр ажлын байр, хувиар ба
тоон үзүүлэлтээр
#
A
B
C
D
E
F
G
H
I
J
K

Салбар
ХАА
Уул уурхай
Барилга
Худалдаа
Тээвэр
Үйлчилгээ (Банк, санхүү, үл
хөдлөх хөрөнгө)
Боловсрол
Эрүүл мэнд

БҮГД

Бүртгэгдсэн
өсөлт
10,162
20,386
55,044
24,610
45,980
9,783
34,949

Хүлээгдэж буй
Төсөөлөл
бүгд
22.5%
2,283
6.6%
1,338
3.6%
1,986
6.5%
1,593
9.4%
4,316
7.8%
768
4.0%
1,388

Хүлээгдэж буй
өсөлт
бүгд
34.7%
4,779
1.4%
298
2.6%
1,417
5.8%
1,584
10.5%
4,146
2.9%
354
1.6%
739

59,209

3.6%

2,122

0.9%

526

44,523
56,810
31,971

2.1%
0.5%
1.3%

951
290
415

0.3%
0.4%
0.4%

80
251
121

393,427

3.5%

17,449

2.2%

14,295


Lamjav Zolbaatar

4.3. Ажил мэргэжлийн талаарх ажил олгогчдын хүлээлт
Статистикийн хавсралтан дахь Хүснэгт A1.1-т ажлын байрны өсөлтийн талаарх ажил
олгогчдын хүлээлтийг (ISCO кодлоcoн) ажил мэргэжлээр нь жагсаав. Судалгааны баг нь ажил
мэргэжлийг ISCO-08 (хамгийн сүүлчийн ISCO ангиллаар)-аар кодлосон.
Хүснэгт 4.7-д ирэх 12 сард хамгийн эрэлттэй 20 ажил мэргэжлийг жагсаав. Энэхүү хүснэгт нь
Статистикийн хавсралтад оруулсан дэлгэрэнгүй хүснэгтийн эхний хэсэг юм.
Хүснэгт 4-7 Ажлын байрны талаарх ажил олгогчдын хүлээлтийг мэргэжлээр хамгийн их
өсөлттэйгээр эрэмблэсэн жагсаалт, ISCO түвшинээр: Хамгийн эрэлттэй 20 ажил мэргэжил
ISCO
8111
8332
6111
9329
6340
9313
9112
4322
8342
5242
2146
9312
7123
2142
2342
7522
7411
5131
2211
3117

Ажил мэргэжил

Далд ба ил уурхайчин
Хүнд даацын машин, том тэрэгний жолооч
Тариаланч ногоочин
Энэ ангилалд ороогүй үйлдвэрийн бусад ажилтан
Загасчин, түүгч/хураагч
Барилга угсралтын туслах ажилтан
Зочид буудал, албан контор, бусад байгууллагын цэвэрлэгч, туслагч
Үйлдвэрлэлийн ажилтан
Газар шороо, зам засварын болон түүнтэй адилтгах машины операторч
Бараа танилцуулан худалдаалагч
Уул уурхай инженер, металлургич, холбогдох бусад мэргэжилтэн
Иргэний барилгын туслах ажилтан
Шаварчин, засалчин
Иргэний барилга байгууламжийн инженер
Сургуулийн өмнөх боловсрол олгох багш, сурган хүмүүжүүлэгч
Нарийн мужаан, холбогдох бусад ажилтан
Барилгын болон бусад цахилгаанчин
Зөөгч
Ерөнхий мэргэжлийн их эмч
Уурхай , металлургийн техникч
Тэмдэглэл: Дэлгэрэнгүй Хүснэгт A1.1-г Статистикийн хавсралтаас үзнэ үү.

Өсөлт
890
521
484
317
307
214
220
168
162
147
142
137
127
110
135
111
101
96
82
77

Бууралт
1
9

15
1
1

26
2

5

Цэвэр
өсөлт
890
520
484
308
307
214
205
167
162
146
142
137
127
110
109
109
101
96
77
77

Статистикийн хавсралтад үзүүлсэн дэлгэрэнгүй Хүснэгт A1.1-д ирэх саруудад нийт 7,578 шинэ
ажилчдаар нэмэгдэхээр байгаа ба түүнээс 4,488 шинэ ажлын байр буюу 59 хувь нь хамгийн
эрэлттэй 20 ажил мэргэжлээр байгааг Хүснэгт 4.7-д үзүүлэв. Эдгээр 20 мэргэжлийн доод тал
нь 8 нь уул уурхай буюу барилгын салбарт байна. Энэ нь нийт ирэх саруудад эрэлттэй байх
ажил мэргэжлийн 33 хувь буюу 2,480 зөвшөөрөгдсөн ажил мэргэжил юм.
Хүснэгт 4.7 нь зөвхөн хамгийн эрэлттэй байгаа ажил мэргэжлийг жагсаасан байгаа.
Шаардагдаж буй ур чадвар, чадамжийг тусгасан илүү дэлгэрэнгүй хүснэгтийг Статистикийн
хавсралтын Хүснэгт A1.3-гээс үзэж болно. Барилгын мэргэжлүүд (шаварчин, засалчин,
мужаан, сантехникч, цахилгаанчин, гагнуурчин, өрлөгчин, бетончин), үйлчилгээний
салбарын мэргэжлүүд (тогооч, хүлээн авагч ба үйлчлэгч), уул уурхайн инженер, авто
механик, том оврын (автобус, ачааны болон хүнд даацын машин)-ын жолооч зэрэг ажил
мэргэжлийг ажил олгогчид илүү эрэлттэй гэж үзсэн байна.
Техникийн ур чадвараас гадна ажил олгогчид нэмэлт чадваруудыг эзэмшсэн ажилчдыг
эрэлхийлдэг. Хамгийн ихээр эрэлттэй нэмэлдт ур чадварууд нь харилцааны чадвар,
компьютер буюу техникийн мэдлэг, гадаад хэлний мэдлэг (ялангуяа, үйлчилгээний салбарын
хувьд), хувь хүний харьцааны соѐл, удирдах ба багаар ажиллах чадвар багтана. Түүнээс
гадна ажил олгогчид үнэнч шударга, уян хатан, хариуцлагатай ба өөдрөг эерэг байдал зэрэг
хувь хүний зан чанаруудыг эрэлхийлдэг байна. Түүнчлэн, тэдгээр нь энэ мэргэжлээрээ 2 ба
түүнээс дээш жил ажилласан туршлагатай байхыг илүүд үздэг.


Lamjav Zolbaatar

Тиймээс эдгээр 2 салбарт дорвитой арга хэмжээ авахыг шаардаж байна.
4.4 Ажлын байрны өсөлтийн талаарх ажил олгогчдын хүлээлтийн баталгаажуулалт
Ажлын байр бий болгож буй гол субъект бол ажил олгогчид учраас тэд хамгийн сайн
төсөөлөл хийдэг юм. Барометрийн судалгаанаас гарсан дүр зураг нь төрийн байгууллагуудад
хүлээлтийг мэдэрч, хөдөлмөрийн зах зээлийн идэвхтэй үйл ажиллагааг хэзээ явуулбал
тохиромжтойг мэдээлнэ. Учир нь ажлын байрны өсөлттэй үед залуучуудын хөдөлмөр эрхлэлт,
жендер, хөгжлийн бэрхшээлтэй ажилчдын асуудал гэх мэт нийгмийн халамжийн асуудлыг
ажил олгогчид өөрсдөө шийдвэрлэх нь хялбар байдаг.
Гэвч эдгээр хүлээлтийг баталгаажуулж, хэрхэн бий болж буйг ойлгох нь чухал. Барометрийн
судалгаа явуулж байсан олон орны туршлагаас үзэхэд ажил олгогчдын хүлээлт янз бүрээр
бий болдог бөгөөд бүс нутаг болон эдийн салбар бүрээр өөр өөр байдаг байна. Тиймээс энэ
байдал Монгол улсын хувьд мөн адил гэж үзэх боломжтой.
Түүвэрт хамрагдсан аж ахуйн нэгжүүдээ дахин сонгож Барометрийн судалгаагаа доод тал нь
6 сар тутам явуулж чадвал энэхүү судалгаа ач холбогдолтой арга хэрэгсэл болдог. Ингэж
нэгэн ижил аж ахуйн нэгжийн хүрээнд Барометрийн судалгааг тогтмол явуулснаар эхний
судалгаагаар тогтоосон хүлээлтийг баталгаажуулж, шинжээчид эдгээр хүлээлтүүд хэрхэн буй
болж ойлгоход дөхөм болдог.
Энэ тайланд ажил олгогчдын хүлээлтийг урьд нь Барометрийн судалгаа авч байгаагүй учраас
баталгаажуулах боломжгүй байна.
Гэвч Хөдөлмөрийн зах зээлийн цогц шинжилгээний хүрээ нь өнгөрсөн онуудын статистик,
бусад судалгааны мэдээллийг судалж, ажил олгогчдын хүлээлтийг ерөнхийд нь
баталгаажуулаж болох боловч болгоомжлол байх хэрэгтэй. Учир нь Барометрийн судалгаа нь
албан ѐсны статистик мэдээгээр гардаггүй зарим хүчин зүйлс (албан бус салбар)-ийг гаргаж
ирдэг.
Тиймээс судалгааны үр дүнг албан ѐсны статистикаар тэр болгон баталгаажуулж болдоггүй
бөгөөд энэ нь өөр өөр чиглэл хамарсантай холбоотой юм.
Хөдөлмөрийн зах зээлийн цогц шинжилгээгээр ХАА-н салбарт нэлээд өндөр өсөлт гарах
хандлага гарч байгааг болгоомжтой авч үзэх хэрэгтэй. Олон улсын харьцуулсан судалгаагаар
ихэнхи шилжилтийн орнуудад ХАА-н салбар дахь хөдөлмөр эрхлэлт буурдаг үзэгдэл
ажиглагдсан.
ХАА-н салбарын бууралт нь олон шалтгаантай байдаг ба голчлон үйлдвэрлэлийг бүтээмж
дээшлэх ба эдийн засгийн бусад салбарын ашиг орлогын өсөлт гэх мэт илүү үр ашигтай
үйлдвэрлэлд шилжихтэй холбоотой байдаг. Тиймээс ХАА-н салбараас эдийн засгийн бусад
чухал салбарууд руу ажиллах хүч шилжих нь шилжилтийн үеийн гол үзэгдэл байдаг.
Ийм үзэгдэл Монгол улсад тохиолдож болох бөгөөд эхний шинж тэмдэг үзэгдэж байна.
Тиймээс ХАА-н салбарын өсөлтийг өөр аргаар баталгаажуулах хэрэгтэй. ХАА-н салбарын
ажиллах хүчний өсөлтийг өөр байдлаар тайлбарлах шаардлагатай болно. Нэг шалтгаан нь
ХАА-н салбарынхан иймэрхүү өөрчлөлтийг мэдрээгүй эсвэл албан бус сектортой холбоотой
байж болох юм. Эсвэл сүүлийн үед Засгийн газраас авч хэрэгжүүлж буй ХАА-г дэмжих зарим
нэгэн бодлоготой ч холбоотой байж болох юм.


Lamjav Zolbaatar

Гэхдээ хөдөлмөрийн зах зээлийн цогц шинжилгээ ийм эерэг хүлээлт батлагдахгүй байгаа
бөгөөд дахин баталгаажуулах хэрэгтэй. Ийм шалтгааны улмаас ХАА-н салбарыг орон нутгийн
хэмжээнд хянаж, судалгааны үр дүнг баталгаажуулах хэрэгтэй. Барометрийн судалгаа нь аж
ахуйн нэгж дээр очиж судалгаа хийх хэрэгтэй гэдгийг зөвлөж байна.
Барометрийн судалгааны үр дүнг баталгаажуулах өөр нэг арга бол захиргааны бүртгэлийг
ашиглах явдал юм. Сул ажлын байрны захиргааны мэдээлэл нь ерөнхийдөө Барометрийн
судалгаагаар гарсан эрэлт болон 4.3 бүлэгт тайлбарласан ажил олгогчдын хүлээлтэй нийцэх
ѐстой.
Гэвч Статистикийн хавсралтын хүснэгт A1.2-т байгаа ажлын сул байрны ISCO кодлолт нь
Барометрийн судалгаагаар ажлын байрны эрэлттэй харьцуулж болохгүй байна.
Үүний гол шалтгаан бол буруу ба оновчгүй кодлолт байгаа бөгөөд судалгааны үр дүнтэй
нийцүүлэн харьцуулах боломжгүй болгож байна. Энэ нь 2 чухал үр дагавартай:
1. Барометрийн судалгааны үр дүнг захиргааны бүртгэлийн чанар муугаас баталгаажуулах
боломжгүй байна;
2. Хүснэгт A1.1 Хүлээгдэж буй эрэлттэй ажил мэргэжил (ISCO кодлосон) ба Бүргэлттэй сул
ажлын орон тооны албан ѐсны мэдээ хоѐрыг харьцуулж үзснээр захиргааны мэдээ учир
дутагдалтайг харж болно. Тиймээс бүргэлттэй сул ажлын орон тооны захиргааны
статистик мэдээллийг одоогийн байдлаар төлөвлөлт хийхэд ашиглахгүй байх хэрэгтэй.
Хоѐрдугаар асуудал маш чухал. Учир нь төрийн байгууллагын гаргаж буй статистик
мэдээллийн чанар муу (бүртгэл болон кодлолт)-аас ашиглагдахгүй байгаа ба төлөвлөлтийн
ажлыг сохроор хийхэд хүргэж байна. Түүнээс хайлтыг системийг ашиглах боломжгүйд хүргэж,
ажлын эрэлт ба нийлүүлэлтийг холбох боломжгүйгээс ажил олгогчид ур чадвартай ажиллах
хүч авч чадахгүйд хүрч байна. Тиймээс захиргааны бүртгэл мэдээллийн чанарыг
баталгаажуулахад гол анхаарлаа хандуулах нь зүйтэй.


Lamjav Zolbaatar

5. ХӨДӨЛМӨРИЙН УЯН ХАТАН ЗАХ ЗЭЭЛ
5.1. ОРШИЛ
Хөдөлмөрийн зах зээлийн нэг эерэг үзүүлэлт бол уян хатан байдал юм. Ажиллах хүчнийг
ямарваа нэгэн хязгаарлалтгүйгээр авах хөдөлмөрийн зах зээлийн боломжийг тодорхойлсон
уян хатны хэмжүүр нь “flexisecurity” гэсэн нэр томъѐогоор олон улсад илэрхийлэгддэг. Энэ нь
ажил олгогч хамгийн бага хязгаарлалттайгаар ажиллах хүчнээ авч халах боломжийг
илэрхийлдэг байна.
Энэхүү уян хатан байдал нь хөдөлмөрийн зах зээлийг тухайн үеийн эдийн засгийн байдалтай
зохицоход чухал нөхцөл юм. Ийм уян хатан байдалгүйгээр эдийн засгийн савалгаа буюу
хямралтай үед аж ахуйн нэгжүүд илүү их хохирдог байна. Нөгөө талаас ажиллах хүч авахад
тавьдаг хууль эрх зүйн хязгаарлалт нь аж ахуйн нэгжүүд хэрэгцээтэй байгаа боловч ажилчид
авахад бэрхшээлтэй болгодог бөгөөд эдийн засгийн нөхцөл байдалтайгаа уялдуулан
өөрчлөгдөх боломжийг багасгадаг.
Өөрөөр хэлбэл, тодорхой хэмжээний уян хатан байдал ялангуяа эдийн засгийн шилжилтийн
үед хэрэгтэй байдаг.
Хөдөлмөрийн зах зээлийн уян хатан байдал нь дотроо олон асуудал агуулдаг бөгөөд төрөл
бүрийн шалгуур үзүүлэлтээр хэмждэг. Барометрийн судалгаа нь сүүлийн үед авсан ажиллах
хүчийг одоогийн ажилчдын хувиар тооцож хэмждэг.
Барометрийн аргачлалыг ашиглаж хийсэн судалгаанаас үзэхэд хөгжингүй эдийн засгийн уян
хатан байдал нь 6 сарын хугацаанд авсан шинэ ажилчдын тоо нь 4-6 хувь байдаг. Европын
шилжилтийн зарим орнуудын уян хатан байдал буюу шинээр авсан ажилчдын хувь нь 6-10
хувь байдаг ба бүс нутгийн хэмжээнд түүнээс дээгүүр байдаг байна.
5.2.

Монголын хөдөлмөрийн зах зээл дээр сүүлийн үед авсан ажиллах хүчний
байдал

Хүснэгт 5-1 Сүүлийн үед байнгын ажилчдын нийт ажилчдын дунд эхлэх хувь, салбар ба бүс
нутгаар
САЛБАР
A
B
C
D
E
F
G
H
I
J
K

ТӨВ
3.1%
0.0%
12.1%
7.0%
5.6%
19.4%
9.2%
11.5%
4.9%
8.8%
11.1%

ЗҮҮН
14.3%
0.0%
17.1%
42.6%
27.8%
26.7%
77.1%
9.9%
11.5%
8.7%
2.1%

ХАНГАЙ
4.6%
1.8%
10.5%
2.2%
10.0%
25.5%
11.8%
6.1%
9.9%
10.7%
5.2%

УБ
15.4%
35.0%
13.9%
11.5%
19.7%
21.5%
29.5%
15.4%
16.9%
8.6%
6.7%

БАРУУН
19.7%
200.0%
17.1%
18.5%
9.1%
12.8%
0.0%
8.9%
7.2%
7.1%
5.0%

УЛСЫН
9.8%
22.9%
13.0%
11.5%
18.8%
21.6%
23.3%
13.9%
10.7%
8.8%
6.6%

БҮГД

9.5%

9.3%

7.0%

16.2%

8.4%

12.9%

Хүснэгт 5.1-т ирэх 12 сард авсан байнгын ажилчдын нийт ажилчид эхлэх хувийг эдийн
засгийн салбар ба бүс нутгаар харуулсан. Зураг 5.1-т Монголын хөдөлмөрийн зах зээлийн уян
хатан байдлыг бүсээр хураангуйлан харуулсан.


Lamjav Zolbaatar

Зураг 5-1 Сүүлийн үед авсан байнгын ажилчдын нийт ажилчид эхлэх хувийг эдийн засгийн
салбар, бүс нутгаар
20,0%
15,0%
10,0%
5,0%
0,0%
ТӨВ

ЗҮҮН

ХАНГАЙ

УБ

БАРУУН

УЛСЫН

Хүснэгт 5.1 ба Зураг 5.1-аас Монголын зах зээл маш уян хатан байгааг харж болно. Ирэх 12
сард Монголын ажил олгогчид шинээр ажилчид авахаас эмээхгүй байгааг харуулж байна.
Тодорхой шалтгааны улмаас Монголд явуулсан судалгааны үр дүнг Барометрийг ашиглаж
явуулсан Европын судалгаатай харьцуулж болохгүй. Учир нь Европт уг судалгааг 6 сар тутам
явуулдаг. Харин Монголын хувьд сүүлийн 12 сард авсан ажиллах хүчний талаар л асуусан
учраас түүнийг зөвхөн 2 хуваагаад хэмжих буюу харьцуулах боломжгүй.
Гэвч Монголын хөдөлмөрийн зах зээл уян хатан байгаа дүр зураг харагдаж байна. Хүснэгт 5.1
ба Зураг 5.1-т зөвхөн сүүлийн үед авсан байнгын ажилчдын тоог үзүүлсэн байгаа бөгөөд энэ
нь харин уян хатан байдлын хэмжүүр бас болж чадахгүй.
Зураг 5.2-т сүүлийн үед авсан байнгын болон түр ажилчдыг бүсээр үзүүлсэн байна.
Зураг 5-оос үзэхэд баруун бүсээс бусад бүсэд байнгын ажилчдын хамгийн их авдаг байна.
Баруун бүсэд харин түр ажлын байрны тоо байнгынхаасаа 2 дахин илүү байна. Энэ нь
магадгүй баруун бүсийнхэн илүү консерватив байдаг ч юмуу эсвэл өөр асуудал байгаа
гэдгийг харуулж байна.
Нөгөө талаас Улаанбаатарын ажил олгогчид нь түр ажилчдаасаа 3 дахин их байнгын
ажилчид авдаг байна. Тиймээс хүлээлт болгон янз бүр байгаа бөгөөд тэр болгон эерэг биш
байна.
Зураг 5-2 Сүүлийн үед авсан байнгын ба түр ажилчдын нийт ажилчид эхлэх хувийг эдийн
засгийн салбар, бүс нутгаар
20,0%


15,0%
10,0%
5,0%
0,0%
ТӨВ

ЗҮҮН

ХАНГАЙ

УБ

БАРУУН

УЛСЫН

Зураг 5.3-т сүүлийн үед авсан байнгын ба түр ажилчдын нийт ажилчид эхлэх хувийг эдийн
засгийн салбараар харуулсан.


Lamjav Zolbaatar

Зураг 5-3 Сүүлийн үед авсан байнгын ба түр ажилчдын нийт ажилчид эхлэх хувийг эдийн
засгийн салбараар
35,0%

30,0%


25,0%
20,0%
15,0%
10,0%
5,0%
0,0%
A

B

C

D

E

F

G

H

I

J

K

Зураг 5.3-аас үзэхэд ХАА-н салбарт түр ажилчид хамгийн ихээр авдаг байхад хамгийн бага нь
барилгын салбарт байна. Тиймээс энэ 2 салбарт түр гэрээг ашиглан улирлын болон эдийн
засгийн өөрчлөлтөд зохицож ажиллаж байна. Үйлдвэрлэлийн салбарт түр ба байнгын
ажилчдын тоо адил байна.
Тээвэр, үйлчилгээ, төрийн алба ба ялангуяа уул уурхай салбарууд нь байнгын гэрээ
зонхилдог байна.
Барилга ба ХАА-н салбарууд нь байгаль, цаг уурын байдлаас хамаардаг бөгөөд өвлийн
улиралд гол ажил явах боломжгүй байдаг.
Нөгөө талаас үйлдвэрлэлийн салбар нь богино гэрээнүүдийг ашиглаж эхлэх хэрэгтэй боловч
тухайн салбарын нөхцөл байдлыг сайн судлахгүйгээр хийж болохгүй. Энэ талаас нь авч
үзэхэд уг судалгаанд үйлдвэрлэлийн салбарыг дотор нь нарийн задалж авч үзээгүй, том
ангиллаар нь авсан болохоор сул талтай. Иймэрхүү байдал бас худалдааны салбарт
ажиллагдаг ба богино хугацааны гэрээнүүд зонхиолдог.
Энэхүү судалгааны гол зөвлөмж бол хөдөлмөрийн гэрээний салбар ба бүс нутгийн онцлогийг
мэдэхийн тулд Барометрийн судалгааг тогтмол явуулах явдал юм. Мэдээж нэг удаагийн
судалгаагаар эдгээр асуудлуудыг шийдэхгүй.


2010 оны Барометрийн Судалгааны тайлан

2010 оны Барометрийн Судалгааны тайлан

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Viewers also liked

Viewers also liked (10)

Similar to 2010 оны Барометрийн Судалгааны тайлан

Similar to 2010 оны Барометрийн Судалгааны тайлан (20)

2010 оны Барометрийн Судалгааны тайлан