1. Século XVIII: o reformismo borbónico
Das reformas á crise do Antigo Réxime
Van Loo. 1743. A familia de Felipe V
2. Antigo Réxime: definición
• Denomínase en historia ás estruturas demográficas,
económicas, sociais, políticas e mentalidades que
caracterizan á sociedade europea dende mediados
do s. XV a finais do XVIII.
• Dende o punto de vista socioeconómico o Antigo
Réxime abarca o período de transición entre a
decadencia do feudalismo (Idade Media) e a
chegada do capitalismo industrial (Idade
Contemporánea)
• Este termo foi acuñado polos revolucionarios
franceses para referirse no ámbito político á época
anterior á Revolución e o modelo que pretendían
abolir.
3. COMPARATIVA ANTIGO RÉXIME-IDADE CONTEMPORÁNEA EN ESPAÑA (Libro 130-135)
ANTIGO RÉXIME IDADE CONTEMPORÁNEA
Cronoloxía XVI-XVIII XIX-XXI
Economía
Agricultura
Predominio das actividades agrícolas e
gandeiras. O 90% da poboación dedícase a este tipo de actividade.
Trátase dun modelo de agricultura de subsistencia. Autoconsumo.
A meirande parte dos excedentes destinábanse ao pagamento de rendas. A propiedade da
terra seguía modelos medievais. En 1797 só o 21% do campesiñado era propietario. Fronte
un 30% arrendatario-aparceiro e un 48% xornaleiros. A propiedade estaba en mans de
nobres, eclesiásticos (predominantemente clero regular) ou concellos). Estaban suxeitas a
algún tipo de vinculación que impedía que se puidesen transferir ou vender (terras
vinculadas ou mans mortas. Arrendábanse mediante contratos de curta duración (Andalucía
e Castela) ou longa duración (foros en Galicia).
Os instrumentos agrícolas son rudimentarios. Non innovación. Réxime extensivo: rotación
bienal ou trienal con barbeito.
Rendementos baixos moitas veces non cubrían as necesidades básicas.
Algunhas áreas melloraron coa introdución de novas técnicas ou novos cultivos:
Galicia-Cornixa Cantábrica (millo-XVII. Pataca-XVIII). Regadío, vide e moreira branca en
Cataluña e Valencia.
Nivel de vida de campesiños e xornaleiros sobre todo Andalucía, Extremadura, Castela e
Galicia era de permanente miseria e pobreza.
Artesanía e comercio
Escaso desenvolvemento.
Dependencia externa. (importábanse manufacturas e exportábanse materias primas).
Balanza comercial deficitaria.
Sistema gremial.
Desenvolvemento tecnolóxico escaso.
Excepción Cataluña produción de tecidos: indianas.
Comercio interior débil. Autoconsumo. Aduanas interiores (portos secos). Taxas que
gravaban certos produtos.
Comercio exterior: importar produtos estranxeiros pagados cos produtos traídos de América
especialmente ouro e prata.
Durante o Despotismo Ilustrado o Estado desenvolveu un papel interventor mediante o
fomento e creación de manufacturas, control de prezos e mercados, colonización de terras,
introdución de regadíos (canle de Castela e Aragón), mellora de camiños (camiños reais).
Revolución agraria
Revolución industrial
Revolución de transportes
4. COMPARATIVA ANTIGO RÉXIME-IDADE CONTEMPORÁNEA EN ESPAÑA (Libro 130-135)
ANTIGO RÉXIME IDADE CONTEMPORÁNEA
Cronoloxía XVI-XVIII XIX-XXI
Demografía Rexime demográfico antigo. Altas taxas de mortalidade e natalidade.
Mortalidade catastrófica, Altas taxas de mortalidade infantil. Esperanza de
vida curta.
O modelo perdurará ao longo do XIX.
Sociedade
Estamental. Desigualdade xurídica. Dous estamentos privilexiados (nobreza
e clero). Representa ao 2% dos individuos (non pagan impostos, son
xulgados por tribunais específicos, privilexio de trato, copan os grandes
cargos relixiosos, administrativos e militares. Os valores aristocrácticos
constituían o modelo de pretixio social. O nobre ocioso que non traballaba e
vivía das súas rendas (valoración negativa de determinados oficios
artesanais (ferreiros, cutidores...). Limpeza de sangue (non ter
descendentes xudeus, mouros ou herexes) Outro non privelixiado (estado
cha onde predomina o campesiñado e en menor medida o artesanado.
Apenas existe burguesía). Representan o 98% dos individuos.
Persistencia do réxime señorial. Orixinado na Idade Media. Todas as
terras, lugares e persoas estaban sometidas á autoridade directa dun señor
(señorío de reguengo, secular ou eclesiástico). Perciben rendas, exercen a
xustiza, nomean anturidades, impoñen penas e castigos, esixen taxas e
corveas, monopolio (caza, pesca, forno, muíño...)
Cultura
e ideas
Analfabetismo e relixiosidade: profunda relixiosidade popular, catolicismo
relixion oficial, intolerancia relixiosa sobre outros credos tanto cristiáns como
outras relixións e as novas ideas ilustradas. Mantemento da inquisición.
Política Monarquía Absoluta e soberanía real. O poder emana directamente de
Deus (Providencialismo). Centralismo borbónico que pretende eliminar a
diversidade xurídica e administrativa dos distintos territorios aínda que se
manteñen os privlilexios territoriais (das provincias vascas e Navarra: fueros)
ou persoais (poder señorial e xurisdicional dos nobres e a Igrexa. Intento de
reforma que fracasa no XVIII: Despotismo Ilustrado.
Revolución demográfica
Revolucións liberais
ou burguesas
5. Século XVIII: Crise do Antigo Réxime
Introdución (esquema xenérico Europa)
• XVIII: Século de transición
Monarquía Absoluta
Mantén do Antigo Réxime Sociedade estamental
Economía señorial de base agraria
PERO hai cambios
desenvolvemento económico
desenvolvemento demográfico
crecemento da burguesía
novas ideas: Ilustración
• ESPAÑA: Nova dinastía os Borbón
Carlos III: Déspota Ilustrado
6. Século XVIII
Un século de transición
Permanencias
►Sociedade estamental
►Monarquía absoluta
►Economía agraria
Cambios
►Crecemento demográfico
►Desenvolvemento económico
►Ascenso burgués
►Novas Ideas
Época revolucionaria
►Parlamentarismo inglés
►Ilustración
►Independencia dos EE.UU.
►Revolución francesa
+
*Esquema xenérico Europa-América
9. Van Loo. 1743. A familia de Felipe V
Felipe V
Fernando VI
Carlos III
Isabel de
Farnesio
Mans
10. Van Loo. 1743. A familia de Felipe V
Detalle: Felipe V e Isabel de Farnesio
11. Reis borbóns de España (XVIII)
• 10 son os reis e unha raiña (11) da dinastía
dos Borbón que reinaron en España durante
os últimos tres séculos e pico.
• No século XVIII serán cinco:
• Felipe V (1701-1746)
• Luís I (1724 só sete meses)
• Fernando VI (1746-1759)
• Carlos III (1759-1788)
• Carlos IV (1788-1808)
14. A Guerra de Sucesión (1701-1714)
Plano internacional (páx. 136-138)
• 1700: morre Carlos II sen descendencia.
• Deixa como herdeiro da coroa a Felipe de Anjou, neto de Luis XIV de Francia que está
emparentado por liña materna coa dinastía dos Habsburgo.
• Inicialmente vai ser aceptado e recoñecido como rei polas Cortes de Castela, Aragón,
Cataluña, Sicilia, Nápoles e Milán, xurando respectar en cada territorio os seus privilexios
forais.
• Pero os Habsburgo de Austria non aceptaron que a Coroa de España pasase aos Borbóns e
defendían o seu propio candidato o arquiduque Carlos de Austria, fillo segundo do
emperador Leopoldo I.
• Ademais, as posibilidade da unión das Coroas de Francia e o papel preponderante e de
control que desempeñaba Luís XIV, atemoriza aos europeos.
• Setembro de 1701 asínase o Tratado da Haia, dá lugar á segunda alianza antiborbónica
(Sacro Imperio, Provincias Unidas dos Países Baixos e Gran Bretaña) ao que se unen
Prusia, Portugal e Saboia e a maioría de príncipes alemáns e italianos.
• Obxectivos: a) evitar a hexemonía borbónica, b) defender a candidatura do arquiduque
Carlos de Austria ao trono español, c) dividir e repartirse as posesións españolas en Europa
e d) obter vantaxes comerciais no comercio colonial.
15. A Guerra de Sucesión (1701-1714)
Plano interior (páx. 136-138)
• Castela (incluídas as provincias vascas e
Navarra) amosouse fiel ao monarca
borbónico.
• Os territorios da coroa de Aragón
(Cataluña, Valencia, Baleares e Aragón)
(principalmente os dous primeiros territorios),
depois de recoñecer a Felipe V, apostaron
polo archiduque Carlo de Austria, temerosos
ante a política centralizadora que
representaba a monarquía borbónica e
partidarios da antiga monarquía pactista dos
Habsburgo (defensa da autonomía dos reinos
tanto as leis como as institucións.
16. A Guerra de Sucesión (1701-1714)
Desenvolvemento da guerra (páx. 136-138)
• Os enfrontamentos esténdense por toda Europa e pola
Península con vitorias e derrotas para os dous bandos.
• Os Ingleses conquistaron Xibraltar (1704) e Menorca (1708).
• Carlos foi recoñecido rei de España en Barcelona (1705) e os
aliados ocuparon Flandres, Nápoles e Sardeña, pero foron
incapaces de controlar Madrid.
• A partir da batalla de Almansa (1707) a sorte da guerra en
España inclinouse a favor das tropas francoespañolas. Os
austríacos retiráronse e Felipe V recuperou Aragón, Valencia
e parte de Cataluña, aínda que os enfrontamentos
continuaron ata 1710 con vitorias españolas ( Brihuega e
Villaviciosa).
17. A Guerra de Sucesión (1701-1714)
Desenvolvemento da guerra (páx. 136-138)
• En 1711, un feito cambiou o curso dos
acontecementos: morre o emperador de
Austria, Xosé I, e ocupa o trono o archiduque
Carlos.
• Daquela o perigo para o equilibrio europeo
constituíao un Habsburgo no trono de ambos
os dous reinos.
• Os ingleses iniciaron negociacións e
manifestaron o seu interese en recoñecer a
Felipe V como rei de España.
21. Ponte de Rande na
ría de Vigo. Moitos
pecios da batalla
siguen mergullidos
na actualidade
22. A Guerra de Sucesión (1701-1714)
Tratados de paz. Consecuencias internacionais (páx. 136-138)
• A paz entre os contendentes asinouse nos tratados de Utrecht (1713) e Rastadt (1714) a
cambio de importantes concesións por parte de España:
• Felipe V é recoñecido como rei de España (agás Austria que o recoñecerá
posteriormente) coa expresa renuncia aos dereitos da Coroa de Francia.
• Gran Bretaña obten: Xibraltar, Menorca, navío de permiso para comerciar con América
hispánica e asento de negros (monopolio de tráfico de escravos durante 30 anos).
• Austria: Flandres, Nápoles, Milán e Sardeña.
• Países Baixos: varias prazas para a seguridade das súas fronteiras.
• Savoia: Sicilia e título de rei de Piamonte e Sicilia.
• Portugal: Sacramento (provincia de Uruguai).
• Prusia: Alto Gredes e título de reino.
• Balance: Negativo: España perde as posesións europeas e pasa a ser unha potencia de
segundo orde no contexto europeo. Cousa que se ía observando dende 1648 (Paz de
Westfalia). Positivo: librou a monarquía da pesada carga militar e financeira da súa
politica exterior europea. Centrarse nas reformas internas de España e na administración
de América.
24. Orientación da política exterior tras Utrecht
(páx. 140, 141 e 144)
• Felipe V: revisionismo de Utrecht e Pactos de Familia.
Revisionismo: non renunciar a ocupar o trono de Francia nin a perda
dos territorios italianos. 1º pacto de familia (1732): recuperar as antigas
posesións italianas. Nápoles e Sicilia a favor do seu fillo Carlos que será
o futuro rei. 2º pacto de familia (1743) recuperou Parma, Plasencia e
Guastella para o seu fillo Felipe (será duque).
• Fernando VI: neutralidade. Os seus esforzos dirixíronse á
reestruturación do exército e da frota co obxectivo de manter a
comunicación con américa.
• Carlos III: 3º pacto de familia (1761) na Guerra dos Sete Anos.
Fracaso: perda de Florida. Francia cédelle Luisiana. Recuperación de
Florida, Menorca (Tratado de Versalles) (1783) consecuencia da Guerra
de Independencia de EEUU e Sacramento gañada a Portugal.
25. A Guerra de Sucesión (1701-1714)
Consecuencias internas: Decretos de Nueva Planta (páx. 136-138)
• Cataluña resistíu as tropas do rei Felipe V, que ocuparon a
cidade de Barcelona, tras catorce meses de asedio, o 11 de
setembro de 1714 (Diada de Catalunya), e en 1715 ocuparon
Mallorca.
• Como consecuencia disto, Felipe V estableceu os Decretos
de Nova Planta que supuxeron a supresión dos foros
(privilexios territoriais) e institucións de Aragón, Valencia
(1707), Mallorca (1715) e Cataluña (1716). Neste último caso o
catalán deixou de ser lingua oficial na administración.
• Os reinos son transformados en provincias gobernadas en
nome do rei por un capitán xeneral.
• As aduanas interiores son suprimidas, os seus tribunais
xudiciais modificados creándose as Audiencias en Zaragoza,
Valencia, Mallorca e Barcelona a imitación de Castela.
26. A Guerra de Sucesión (1701-1714)
Consecuencias internas: Decretos de Nueva Planta (páx. 136-138)
• Todas estas medidas uniformizadoras permiten falar
da existencia dun centralismo borbónico, aínda
que subsistiron numerosos particularismos políticos
e xurisdicionais: Navarra e as provincias vascas
mantiveron os seus privilexios forais e os seus
réximes especiais (provincias exentas); moitas terras
e homes estiveron baixo a autoridade e xurisdición
dun señor particular.
• A complexidade e irracionalidade administrativa
seguiu sendo moi forte (intendencias, provincias e
concellos de todos os tamaños e tipoloxías).
37. Política internacional
CAUSAS:
Tratado de Utrecht
Perda de influencia
Potencia de segundo orde
CONSECUENCIAS:
Pactos de familia
Ligada á monarquía francesa
(Felipe V e Carlos III)
ou
Neutralidade
(Fernando VI)
42. Reforma da monarquía e centralismo político
(138-142)
• Absolutismo monárquico: pásase dun
modelo de monarquía autoritaria
(Austria) onde o rei controlaba e
gobernaba os diferentes territorios, e
situábase á cabeza das diferentes
institucións e Cortes a un modelo onde
o monarca é a encarnación do mesmo
Estado. O seu poder é practicamente
ilimitado era fonte de lei, autoridade
máxima de goberno e cabeza da xustiza.
43. Reforma da monarquía e centralismo político
(138-142)
• Os Austria xa iniciaran este proceso de
concentración do poder en Castela, que
apenas conservaba institucións que se
puidesen enfrontar co monarca. Pola
contra, na Coroa de Aragón (tamén en
Navarra e provincias Vascas)
conserváranse institucións propias como
as Cortes e un certo grao de soberanía
respecto do poder central.
44. Reforma da monarquía e centralismo político
(138-142)
• Os Borbón impuxeron con algunhas
diferenzas o modelo absolutista
implantado en Francia no século
XVII con Luís XIV.
• Felipe V (1700-1746) e Fernando VI
(1746-1759), coa axuda dos seus
conselleiros, afanáronse por
fortalecer o poder real.
45. Reforma da monarquía e centralismo político
Medidas (138-142)
• Decretos de Nova Planta na Coroa Aragón: abolición das Cortes, lexislación e Institucións (ver
Guerra de Sucesión).
• Introdución da Lei Sálica. Auto Acordado (1713). Prevalencia do varón sobre a muller na
sucesión ao trono.
• Redución do número de Consellos: (órganos de asesoramento real) aumentando as funcións o
Consello de Estado e Castela (este actuará en todo o Estado agás provincias Vascas e Navarra).
• Potenciación das Secretarías de Despacho (antecedente dos Ministerios) que podían variar en
número segundo as necesidades: Estado, Asuntos Estranxeiros, Gracia e Xustiza, Mariña e
Indias, Facenda, Guerra, Asuntos Eclesiásticos... Eran nomeados e destituídos polo rei.
• Reordenación administrativa do territorio: elimínanse os vicerreinados (agás en
América) e creánse demarcacións provinciais. Á fronte de cada unha noméase un
capitán xeral con atribucións militares e administrativas, que exercía como gobernador.
Implantáronse as Reais Audiencias, presididas polos capitáns xerais que tiñan
competencias xudiciais. No ámbito municipal introdúcese o corrixidor para o control das
principais cidades.
• Créase a figura dos intendentes (influencia francesa). Dependían directamente do rei,
gozaban de amplos poderes e tiñan como misión a recadación de impostos, dinamización
económica do territorio, controlar as autoridades locais, impulsar o desenvolvemento da
agricultura, manufacturas, levantar mapas e censos nas distintas provincias.
46. Estrutura administrativa da España do século XVIII
Fonte: Vicens Vives, J. Historia económica de España, 1972
47. Reforma da monarquía e centralismo político
Medidas (138-142)
• Reorganización da facenda: intentouse controlar o gasto e
reducir as partidas para guerras exteriores.
• Eran conscientes que se non se reformaba o sistema
impositivo procurando que todos os habitantes pagaran en
relación a súa riqueza, incluíndo os privilexiados o saneamento
económico era imposible.
• Na coroa de Aragón, aproveitando as consecuencia dos
Decretos de Nova Planta, introduciuse unha única contribución
que consistía nunha cota fixa, que se repartía
proporcionalmente entre os seus habitantes segundo a súa
riqueza. Foi un éxito, sobre todo en Cataluña.
• Intentouse espallar por toda España (Castela) (Catastro de
Ensenada 1750-1753), pero a resistencia dos privilexiados
impediu a súa aplicación.
48. Reformismo borbónico
na esfera política
Reinado: Felipe V e Fernando VI
Centralización
Territorial:
Decretos de Nova Pranta
na Coroa Aragón
Monarquía
Absoluta
Secretarios de Despacho
(Ministros actuais)
Sustitúen aos Consellos
Supresión dos Vicerreinados
(en España non en América)
Creación das provincias
Novas figuras na
Administración territorial:
Capitán Xeral e
Intendentes
49. Carlos III (1759-1788) e o reformismo ilustrado
(142-150)
• Carlos III, fillo de Felipe V e Isabel de
Farnesio, iniciou o seu reinado en 1759.
• Ata ese momento era rei de Nápoles, trono
que tivo que deixar en favor do seu fillo.
• Tiña unha ampla experiencia de goberno e
apoiouse nos defensores das prerrogativas
reais e das reformas para incrementar o
poder da monarquía.
51. Ilustración
(páx. 143)
• Movemento cultural e ideolóxico, característico da
Europa do século XVIII, que defendía, tanto a
capacidade da razón humana para descubrir a
verdade e as leis da natureza, como a necesidade
de propoñer e realizar reformas co obxectivo de
incrementar o benestar material do país, mellorar a
sociedade e alcanzar a felicidade persoal.
• As novas ideas, aceptadas e desenvolvidas por
unha minoría de persoas (oficiais da Administración,
clérigos, nobres, comerciantes...) tiveron unha
enorme influencia política.
52. Ilustración
(páx. 143)
• Outra maneira:
a) Movemento cultural do s. XVIII que critica o modelo cultural, social, político e
socioeconómico do Antigo Réxime.
b) Coñécese como século das luces: luz (razón) ilumina a oscuridade (fe,
superstición).
c) Defensa da razón: defensa da educación e o progreso para acada a felicidade
(tan só se chega pola vía do coñecemento)
d) Liberdade e igualdade dos individuos.
e) Defensa da propiedade privada. Liberdade de comercio e industria.
f) Oposición ao dominio ideolóxico da Igrexa.
g) Soberanía nacional (Rousseau). División de poderes (Montesquieu)
h) Fundamento do liberalismo.
53. Ilustración en España
Academias
Sociedades Económicas
de Amigos do País
Difúndese:
1ª fase: Feijoo
2ª fase: Campomanes
Cadalso
Aranda
Floridablanca
Jovellanos
Olavide
Atraso
Caracterízase por:
Ausencia dunha burguesía
Inmovilismo unversitario
Influencia eclesiástica
Interese por:
Educación
Actividade económica
Representantes:
54. Despotismo Ilustrado
• Medidas implantadas por algúns monarcas europeos
do século XVIII entre eles Carlos III en España que
pretenden reformar e racionalizar a administración, a
economía do país e o desenvolvemento educativo e
cultural do pobo sin alterar as bases sociais e
políticas do Antigo Réxime.
• Pretende facer unha síntese entre o modelo do
absolutismo e as novas ideas da Ilustración.
• Eslogan: Todo para ao pobo pero sin o pobo.
55. A Ilustración en España
• Coma no resto de Europa, na España do século XVIII xurdiu
un grupo de pensadores ilustrados.
• Os ilustrados españois fixáronse como obxectivos o
crecemento económico, a reforma da sociedade, a mellora
do ensino e a modernización da cultura española.
• Pero a ausencia en España de amplos grupos burgueses, o
conservadorismo dos medios intelectuais e o enorme peso
da Igrexa católica dificultaron a expansión destas ideas.
• A maioría dos ilustrados acabou colaborando coa monarquía
e estes atoparon un eficaz apoio no rei Carlos III. Algúns
nomes foron: Feijoo, Aranda, Cabarrús, Floridablanca, Pablo
Olavide ou Jovellanos este no reinado de Carlos IV.
57. Regalismo
• Doutrina política e xurídica que afirmaba a
superioridade da autoridade dos reis sobre a Igrexa
do territorio sobre o que reinaban.
• Busca crear unha Igrexa sometida ao rei, poder
influír no nomeamento ou elixir os titulares dos altos
cargos eclesiásticos (bispos), así como autorizar a
publicación e divulgación dos escritos papais no
propio reino.
• A expulsión da Compañía de Xesús por parte de
Carlos III foi unha medida regalista emprendida polo
monarca.
58. Carlos III (1759-1788) e o reformismo ilustrado
(142-150)
• Carlos III contou cunha serie de colaboradores que eran, en
realidade, responsables dos esforzos reformistas, que desde
diversos postos de goberno, o auxiliaron.
• Inicialmente serán italianos: Grimaldi e Esquilache.
• Posteriormente serán sustituídos por españois. Entre eles cabe
destacar a Campomanes, o conde de Floridablanca, e o conde
de Aranda.
• Xunto a eles, e desde outros postos públicos, ilustrados como
Pablo Olavide, Cabarrús ou Jovellanos estudaron e
propuxeron unha serie de medidas que pretendían a
modernización e racionalización do Estado.
63. Carlos III (1759-1788) e o reformismo ilustrado
(142-150)
• O rei tivo que lle facer fronte a unha forte
oposición que acabaría derivando en revoltas e
motíns populares contra a súa acción de goberno.
• Nestas revoltas uníase o malestar popular pola
carestía do prezo dos alimentos, froito dunha mala
colleita en 1765 e da paralela liberalización do
comercio do trigo, a oposición ao excesivo poder
dos altos cargos estranxeiros (Grimaldi,
Esquilache...) e a resistencia dos privilexiados, que
vían minguados, coas reformas, o seu poder e
influencia.
64. Carlos III (1759-1788) e o reformismo ilustrado
(142-150)
• De entre as revoltas destaca o motín de Esquilache (1766), un
levantamento popular en Madrid contra as medidas tomadas polo ministro
Esquilache: limpeza urbana, iluminación, prohibición de xogos de azar e
usos de armas, uso de sombreiros, chambergos e capas longas. Iníciase
en Madrid pero expándese por outras localidades de España.
• No transfondo hai causas profundas: carestía da vida polo incremento do
prezo do gran debido ás malas colleitas e a liberalización do seu comercio
en 1765.
• A alta nobreza e o clero non son partidarios das reformas. Por estar
discriminados nos cargos ante ministros italianos (nobrezas). Opostas ao
regalismo (clero).
• Ante a extensión da revolta, Carlos III destituíu a Esquilache, freou
algunhas das reformas e baixou o prezo dos produtos de primeira
necesidade.
• Os motíns cesaron rapidamente e, pasado un tempo, Carlos III continuou,
agora con ministros españois e con máis cautela, o seu programa de
reformas.
68. Motín de Esquilache
(1766)
Afecta ás clases populares:
Crise de subsistencia
Causas
Subsitución dos ministros
Italianos (cese de Esquilache)
por españois (Floridablanca)
Consecuencias
Reformas socioeconómicas:
liberalización do prezo do
gran
Resistencias dos privilexiados
ás reformas (Nobres e Clero)
Ralentización e
prudencia na
aplicación
das reformas
Novos cargos municipais:
síndico persoeiro,
deputado do común e
alcaldes de barrio
Matemento do
regalismo:
expusión dos
Xesuítas
70. Carlos III (1759-1788) obra reformista
(142-150)
• As reformas impulsadas polo monarca e os seus ministros tiñan tres eixes básicos: reforma
administrativa (Estado, administración territorial e concellos), educación, económicas (agricultura,
comercio, artesanía-industria).
a) Reforma administrativa: fortalecemento do Estado e do poder do rei mediante a renovación e
aumento dos efectivos da Administración, modificación das provincias, intendencias e concellos.
• Intento da reforma facendística e estabilización orzamentaria. (fracaso pola oposición dos
estamentos privilexiados)
• No caso dos concellos trátase de frear o control oligárquico dos municipios (a nobreza dirixía
estas institucións) coa creación de cargos electos que velasen polos intereses dos veciños
(síndico persoeiro), polo control dos abastos (deputado do común) e dos problemas dos barrios
(alcaldes de barrio).
• Reforma militar: supresión dos tercios sustituídos por rexementos, reforma do recrutamento,
creación da garda real, fomento da armada (continuidade das medidas iniciadas anteriormente)
incremento na construción de barcos e novos estaleiros.
• Reforzar a administración nas colonias americanas.
• Defensa do poder do estado fronte a Igrexa (regalismo). Dereito a nomear aos cargos
eclesiásticos, a controlar a Inquisición e tamén a fundar mosteiros. Combateu tenazmente o
intento da Igrexa de constituír un poder dentro do Estado. Neste contexto hai que entender a
expulsión da orde dos xesuítas (1767), unha orde de enorme poder, de directa obediencia ao
papado e probable instigadora dos motíns contra Esquilache.
• Novo símbolo da monarquía española: a bandeira.
71. Carlos III (1759-1788) obra reformista
(142-150)
b) Reforma da educación. Reforma dos estudos
universitarios e ensinanzas medias (Estudos de
Santo Isidro de Madrid), pero moi especialmente
se fundaron as escolas de artes e oficios, ligadas a
coñecementos prácticos, e impulsouse a da
educación primaria. Ademais promoveuse a
fundación de academias dedicadas ás letras e ás
ciencias.
• Realización de expedicións ilustradas (posterior
ao reinado de Carlos III): circunnavegación de
Alessandro Malaespina (1789-1794), expedición
contra a variola de Balmis (1803) (saíu do porto
coruñés).
72. Carlos III (1759-1788) obra reformista
(142-150)
c) Reformas económicas. Convencidos da necesidade de acabar coas trabas que
inmobilizan a propiedade (mans mortas), que entorpecían a libre circulación e
amordazaban os mercados, adoptaron unha serie de medidas económicas:
• Agricultura: limitar os privilexios da Mesta, colonizar novas terras (Olavide) e impulsar
proxectos de reforma agraria, regadíos (canle de Castilla e Aragón), liberalización do
mercado de cerais (1765). As medidas van ter resistencias dos estamentos privilexiados
sobre todo as relacionadas coa modificación do réxime de propiedade.
• Comercio: crear mercados de bens e capitais: mellora das infraestruturas de transporte
(camiños reais e sistema radial), libre circulación de mercancías (Lei Libre circulación de
Grans 1765), certa liberalización do comercio coa América (fin do monopolio do porto
de Cádiz, 1765). Creouse o servizo de Correos Marítimos da Coruña (1765) e
autorizouse a diferentes portos peninsulares e americanos a comerciar directamente
entre sí. (Decretos de Libre Comercio 1765 e 1778). Creación de compañías comerciais
autorizadas a comerciar directamente cunha zona e un produto concreto.
• Apoiar a actividade industrial, liberalizando gradualmente o proceso de fabricación, a
partir de 1768, ou abandonando a xestión directa das Reais Fábricas (1761), arancel de
1782 para defender a industria nacional do comercio exterior.
• Estabilizar e moderar a politica impositiva co obxectivo de fomentar a produción e
estabilidade no gasto público.
74. Carlos III (1759-1788) obra reformista
(142-150)
• Potenciación da industria popular (téxtiles,
curtidos...) que podían ser realizadas polos
campesiños. En Galicia era fundamental o liño e os
curtidos non en tanto as súas capacidades de
crecemento eran débiles e contrastaban cos
modernos métodos de fabricación (fábrica) que
iniciaba o seu desenvolvemento en Cataluña.
• Defensa do valor do traballo: honorabilidade e
valía social do traballo recoñecendo oficialmente o
desenvolvemento destas tarefas compatible coa
nobreza e o desempeño de funcións públicas
(1783).
75. A Ilustración galega
• Durante o século XVIII, moitos intelectuais amosaron a súa
preocupación polos problemas de Galicia e procuraron a
reforma da sociedade. Son os ilustrados galegos.
• A figura máis sobranceira foi o pai Benito Feixoo, autor de
numerosos ensaios sobre Medicina, Ciencias Naturais,
Xeografía e Historia, etc.
• A obra de Feixoo foi continuada polo seu discípulo o pai
Sarmiento. Os seus traballos están máis relacionados co
estudo de problemas propiamente galegos.
• Outros ilustrados foron Cornide e Lucas Labrada.
• Creáronse as Sociedades Económicas de Amigos do País.
76. Benito Feijoo
Martín Sarmiento
Cornide Saavedra
Lucas Labrada
O Padre Sarmiento
O galego no século XVIII. Correspondencia dunha fidalga compostelá
Raimundo Ibáñez
77. A Coruña no s. XVIII
• Un dos factores que máis repercutiu no
crecemento demográfico de A Coruña no
XVIII foi o seu rango de capital administrativa
do Reino de Galicia, papel que viña
desempeñando dende o s. XVI cando se
converteu en sede da Real Audiencia e
morada do Gobernador; pero o centralismo
promovido polos Borbóns non fixo máis que
consolidar esta realidade ó converter á
Coruña en residencia oficial do Intendente e
lugar case permanente da chamada Xunta
do Reino que representaba a toda Galicia.
91. A Torre de Hércules
proxecto de reforma (s. XVIII)
92. A Torre de Hércules
reforma (s. XVIII)
DIRIXIU ESTA
OBRA O
TENIENTE DE
NAVIO DE
MARINA DON
EUSTAQUIO
GIANNINI
93. A Torre de Hércules
proxecto de reforma (s. XVIII)
94. A Torre de Hércules
proxecto de reforma (s. XVIII)
• O Consulado da Coruña estimou a urxente reparación da nosa
Torre (...). Elixiuse ó enxeñeiro D. Eustaquio Giannini
iniciándose a obra en xuño de 1788. Dispúxose a reparación
descarnando e limpando tódalas partes vellas que ameazaban
ruína (...). O novo material buscouse da mellor calidade (...) e
con el fíxose un revestimento (...) que foi unido á obra antiga...
Subindo a ata cúpula que se desfixo por completo para forma-la
nova lanterna na que se debe acendelo fanal ou fogarón, que
arderá con carbón de pedra, resultando un aumento da súa
altura de 12 varas sobre o vello faro; exteriormente deixouse
unha faixa que rodea en espiral a Torre, para que conserve a
materia da dirección da vella rampla que agora quedou
distribuída con toda comodidade nas bóvedas interiores con
esqueiros de pedra.
• CORNIDE SAAVEDRA, J. Historia de la Torre de Hércules. M. 1792.
103. Barrio da Magdalena (s XVIII)
Barrio da Magdalena
SIGPAC
Barrio da
Madalena
104. A familia de Carlos IV retratada por Goya
Intrigas na corte de Carlos IV
Un xantar en palacio
Visita a San Antonio de la Florida. 1798
O salón segredo de Godoy
C 1807 Conspiración do Escorial
C 1807 Conxura do Escorial
1808 Motín de Aranjuez
Carlos IVMaría
Luísa de
ParmaFernando VII
Carlos Mª
Isidro
Goya
Muller de
perfil
105. Carlos IV (1788-1808) e o impacto da
Revolución francesa (150-154)
a) O temor á expansión da revolución
(150-152).
b) Os derradeiros gobernos ilustrados.
(152-153).
c) Despotismo de Godoy e alianza con
Napoleón (154).
106. Carlos IV (1788-1808)
a) O temor á expansión da revolución (150-152)
• Desde 1789 as noticias procedentes de Francia (proclamación da
soberanía nacional, liberdades e dereitos individuais, limitación do
poder do rei, abolición dos privilexios da nobreza e da Igrexa,
supresión do feudalismo...) causa un forte impacto.
• O temor ao contaxio revolucionario fai que se estableza un
cinturón sanitario nas fronteiras e portos. Floridablanca realizará
un severo control da propaganda revolucionaria, fundamentalmente
por medio da Inquisición. As medidas foron en parte ineficaces e a
propaganda chegou de forma clandestina.
• As ideas revolucionarias serán aceptadas por unha minoría
ilustrada e reformista radical mentres que, a maioría das elites
poderosas (nobreza e clero) rexeitaran os seus principios e os
perseguirán.
• A influencia francesa chegará ás colonias americanas,
especialmente entre o grupo crioulo que comeza a tomar
conciencia da defensa dos valores propios fronte á dominación
española.
107. Carlos IV (1788-1808)
a) O temor á expansión da revolución (150-152)
• 1792: a revolución francesa radicalízase. Cae a monarquía
constitucional e establécese a república (convención). Luís XVI é
detido. En 1793 a convención estará controlada polos xacobinos
(sector máis radical da revolución).
• As monarquías europeas séntense ameazadas e saen en defensa
dos dereitos reais do monarca francés e atacan aos
revolucionarios. Son incapaces de derrotalos.
• A postura española e inicialmente vacilante. A finais de 1792,
Manuel Godoy é nomeado Secretario de Estado. Fidalgo de
ambición desmedida, alcanzou o poder aos 25 anos grazas á
protección da raíña María Luísa, pasando nuns poucos meses de
cadete da garda Real a tenente xeneral, grande de España e duque
de Alcudia. Inicialmente tratou de negociar e conseguir a liberación
de Luís XVI.
• 1793, Luís XVI e a súa familia serán guillotinados. España entra en
guerra contra os revolucionarios franceses (guerra dos Pireneos
ou da Convención).
108. Manuel Godoy
Francisco de Goya
Duque por usurpación,
Príncipe de iniquidad,
General en la maldad,
Almirante en la traición;
Lascivo cual garañón,
De rameras rodeado,
Con dos mujeres casado,
En la ambición sin igual,
En la soberbia sin par
Y la ruina del Estado.
109. A condesa de Chinchón
Francisco de Goya
Pepita Tudó
Detalle da
Maxa desnuda
de Goya
110. Carlos IV (1788-1808)
a) O temor á expansión da revolución (150-152)
• 1795: a falta de preparación e as continuas
derrotas obrigan a Godoy a asinar a paz. Paz de
Basilea. Conseguindo o título de Príncipe da Paz.
• A revolución por estas datas vai temperando
(Convención termidoriana e posteriormente o
Consulado (chegada de Napoleón ao poder).
• A partir de entón, a política exterior de España
oriéntase a buscar e consolidar a alianza coa
Francia revolucionaria para facer fronte ás
ameazas de Gran Bretaña sobre o comercio
americano; esta alianza asinouse en 1796
(Tratado de San Ildefonso), o que provoca que
os enfrontamentos cos ingleses foran constantes.
111. Carlos IV (1788-1808)
b) Os derradeiros gobernos ilustrados (152-
153)
• Entre 1792 e 1800 a división ideolóxica aumentou
favorecendo o enfrontamento e a loita polo poder
entre os partidarios das reformas e os da tradición.
• As relacións coa República francesa, as guerra
contra Gran Bretaña e as dificultades económicas
complicaron o panorama político.
• Nestas circunstancias sucedéronse os gobernos
encabezados por Godoy, Francisco Saavedra,
Urquijo que continuaron a política reformista
ilustrada máis ou menos intensa pero sempre
limitada polo afianzamento da oposición
reaccionaria.
112. Carlos IV (1788-1808)
b) Os derradeiros gobernos ilustrados (152-
153)
• A Coroa apoiará aquelas iniciativas reformistas que non vaian en
contra da perda do poder real.
• A monarquía procurará eliminar a aquelas persoas ou programas
que poidan significar un perigo ou unha crítica ao sistema vixente.
• Os ilustrados contarán co favor do rei ou coa súa hostilidade de
acordo coas circunstancias ou as propostas realizadas.
• Algúns dos principais ilustrados como Cabarrús, Jovellanos ou
Malaspina coñeceron épocas de apoio oficial e outras nas que
sufriron persecución ou cárcere.
• Tamén nesta época, as dificultades facendísticas e os cuantiosos
gastos ocasionados polas guerras propiciaron que se levase a
cabo, en 1798, a primeira expropiación e venda de terras de mans
mortas: coñecida como a desamortización de Godoy. Medida que
afectou a institucións benéficas da Igrexa.
114. Carlos IV (1788-1808)
c) Despotismo de Godoy e alianza con Napoleón (154)
• 1801, os partidarios da tradición desprazan do poder aos
Ilustrados.
• Os reis confían en Godoy quen, a partir de entón,
converteuse no máximo responsable da política da coroa (é
un valido). Actúa como un alter ego do rei co título de
Xeneralísimo.
• Coas súas actuacións e sumando títulos, honores e poder,
Godoy provocou as críticas airadas e a oposición de
numerosos grupos e personalidades: do príncipe de Asturias
(Fernando), da Igrexa, da nobreza, dos ilustrados, do pobo
molestos polo seu ascenso, pola súa intimidade cos reis,
polo seu estilo de vida, pola acumulación de honores e
riquezas polo seu despotismo á hora de gobernar.
115. Carlos IV (1788-1808)
c) Despotismo de Godoy e alianza con Napoleón (154)
• Paralelamente, o contexto internacional foi cada
vez máis negativo e prexudicial para a Coroa de
España. Os enfrontamentos bélicos con Gran
Bretaña foron continuos e provocaron a quebra do
comercio con América, a ruína do Estado e unha
crecente supeditación a Francia (gobernada por
Napoleón dende 1799).
• Os combates navais hispano-franceses fronte aos
ingleses foron desastrosos, acabando estes por
conseguir o dominio absoluto dos mares tras a
vitoria na batalla de Trafalgar (1805)
123. Pérez Galdós
Joaquín Sorolla
EPISODIOS NACIONALES
Colección de cuarenta e
seis novelas históricas
escritas por Pérez Galdós
redactadas entre 1872 e
1912. Divididas en cinco
series e tratan a historia de
España dende 1805 ata
1880. Inserta vivencias de
personaxes ficticios nos
feitos históricos de la
España del XIX como, por
exemplo, a guerra da
Independencia, período que
Galdós coñeceu de neno a
traves das narracións do
seu pai, militar que
combatiu nesta.
Primeira serie. Carlos IV e a Guerra
Independencia
Publicada
Trafalgar 1873
La Corte de Carlos IV 1873
El 19 de marzo y el 2 de mayo 1873
Bailén 1873
Napoleón en Chamartín 1874
Zaragoza 1874
Gerona 1874
Cádiz 1874
Juan Martín el Empecinado 1874
La batalla de los Arapiles 1875
El equipaje del rey José (2ª serie) 1875
124. Carlos IV (1788-1808)
c) Despotismo de Godoy e alianza con Napoleón (154)
• Co obxectivo de causar graves prexuízos económicos a Gran
Bretaña, en 1806 Napoleón decretou o bloqueo continental contra
os seus barcos e mercadorías, así como a invasión daqueles
países que non o respectasen.
• O non cumprimento por parte de Portugal (tradicional aliado dos
ingleses) levou a Napoleón a planificar a súa conquista contando co
apoio de España.
• A cambio da autorización do paso por o territorio español de tropas
francesas, acordouse o reparto de Portugal e a creación do reino
dos Algarves para Godoy (Tratado de Fontainebleau, 1807).
• 1808: os movementos das tropas francesas cara Portugal e a
ambición de Godoy provocan un crecente malestar na Corte e no
pobo. Os enfrontamentos dentro da propia familia real, cos intentos
de Fernando de facerse co poder, levaron a Napoleón a considerar
a posibilidade de facerse co control da monarquía española.
126. COMPOSICIÓN DE TEXTOS. COMENTARIO Nº1
TEXTO Nº 1
Art. 1. A provincia de Entre-Douro e Miño coa cidade de Porto
darase en toda propiedade e soberanía ó rei de Etruria co título
de rei da Lusitania Setentrional.
Art.. 2. A provincia do Alentejo e o reino dos Algarves daranse en
toda propiedade e soberanía ó príncipe da Paz (Godoy), para que
as disfrute co título de príncipe dos Algarves.
Art. 3. As provincias de Beira, Tras-os-Montes e a Estremadura
portuguesa quedarán en depósito ata a paz xeral, para dispor
delas segundo as circunstancias e segundo conveña ás dúas
altas partes contratantes. (...)
Art. 13. As dúas altas partes contratantes entenderanse para
facer un repartimento igual das illas, colonias e outras
propiedades ultramarinas de Portugal.
Tratado de Fontainebleau. 27-10-1807 (cast.)
128. TEXTO Nº 2
O príncipe Fernando prepara un movemento en Palacio:
a coroa de VM periga: a raíña Mª. Luísa corre o risco de
morrer envelenada: urxe impedir tales intentos sen
perder un instante: o vasalo fiel que dá este aviso non
está en posición nin en circunstancias para poder cumprir
doutra maneira os seus deberes.
Anónimo atopado por Carlos IV no seu escritorio da
súa residencia real de El Escorial.
28-10-1807 (cast.)
130. TEXTO Nº 3
Como os achaques de que adoezo non me permiten
soportar por máis tempo o grande peso do goberno dos
meus reinos e cómpre para reparar a miña saúde,
gozar dun clima máis temperado e da tranquilidade da
vida privada, determinei despois da máis serie
deliberación, abdicar a miña coroa no meu herdeiro e
moi caro fillo o príncipe de Asturias. Por tanto é a miña
vontade que sexa recoñecido e obedecido como rei e
señor natural de tódolos meus dominios.
CARLOS IV. Decreto de abdicación. 19-3-1808. (cast.)
131. TEXTO Nº 4
Señor meu irmán: VM saberá sen dúbida con pena os
sucesos de Aranxuez e as súas resultas (...) Eu non
renunciei en favor do meu fillo senón pola forza das
circunstancias cando o estrondo das armas e os
clamores dunha garda sublevada me facían coñecer a
necesidade de escoller entre a vida ou a morte e a esta
última seguiría a da raíña. Eu fun forzado a renunciar.
Dirixo a VM unha protesta* contra os sucesos de
Aranxuez e contra a miña abdicación. Entrégome e
enteiramente confío no corazón e amizade da VM.
CARLOS IV. Decreto de abdicación. 23-3-1808. (cast.)
‘A protesta fóra efectuada noutro documento o 21-3-
1808 no que consideraba nula a abdicación do 19 de
marzo.
132. TEXTO Nº 4
Art.1. SM o rei Carlos que non tivo en toda a súa vida outra
mira que a felicidade dos seus vasalos (...) resolveu ceder,
como cede pola presente, tódolos seus dereitos ó trono das
Españas e das Indias á SM o emperador Napoleón, como o
único que, no estado a que chegaron as cousas, pode
establecer a orde; entendéndose que dita cesión só ha de ter
efecto para facer gozar ós seus vasalos das condicións
seguintes:
1. A integridade do reino será mantida (...).
2. A relixión católica, apostólica e romana será a única de
España (...).
3. SM o Emperador obrígase a dar asilo nos seus Estados ó
rei Carlos, a súa familia, ó Príncipe da Paz (...), os cales
gozarán en Francia dun rango equiparable ó que tiñan en
España.
Convenio entre Carlos IV e Napoleón. 5-5-1808. (cast.)
133. TEXTO Nº 5
O príncipe de Asturias adhírese á cesión feita polo
rei Carlos dos seus dereitos ó trono de España e das
Indias a favor da SM o Emperador dos franceses, rei
de Italia e Protector da Confederación do Rin e
renuncia a tódolos dereitos que posúe como príncipe
de Asturias á Coroa de España.
Convenio entre Fernando, príncipe de Asturias e
Napoleón. 10-5-1808. (cast.)