1. Бұ л пән е рт е ғ а с ырда н к еле жа т қа н пән және оның қа нша ма а т а қт ы ғ а лымда ры
ба р. Сола рдың ма т ема т ик а ғ а қос қа н ү ле с і мен өмі рі т у ра лы ба я нда п
беремі н.
Қа з і рг і оқу шыла р ма т ема т ик а ны т е к ме к т еп ба ғ да рла ма с ы бойынша бі лі м
а ла ды, а л, ма т ема т ик а ны т ереңдет і п оқ у ғ а қыз ығ у шылығ ы т өмендеп ба ра ды.
Сондықт а н да , с ол қ ыз ығ у шылықт ы оя т ып және да мыт у ү ші н М
а т ема т ик а
ғ ылымының ба с т а у а лғ а н шығ ыс ма т ема т ик т ері т у ра лы а йт а мын. а т т ы ғ ылыми
жоба ны ба с т а п от ырмыз .
М
а т ема т ик а ғ ылымының к і нді г і де, т ұ с а у ыда к е с і лг ен жері ерт еде г і шығ ыс
(Қыт а й, Ү нді , Ба билон, М
ыс ыр). Ода н к ейі н, ол Ба билон ме н Е г ипет , Г рек ия ғ а
а у ыс а ды. Г рек ия ма т ема т ик т е рі ма т ема т ик а ны өз і ні ң нәт ижелері мен т ү пк і
қа ғ ида ла рын лог ик а лық қорт ынды а рқылы к елт і рі п шығ а ра т ын деду к ция лық
ғ ылымғ а а йна лдырды. Г рек т ер әс і ре с е ба с т а пқы г еоме т рия ғ а жа т а т ын
мәс елеле рді т ү г ел з ерт т еді деу г е бола ды. Жа ңа з а ма нна н і лг ері 47 ж. Рим
әс к ерлері Г рек ия ны ба с ып а лып Алек с а ндрия порт ында ғ ы М
ыс ыр к емелері н
өрт ег енде , өрт к і т а пх а на ны да ша рпып, на т ижеде ек і жа рым ғ а с ыр бойы
жина п с а қт а ғ а н к і т а пт а р ме н 500 мың па рша қолжа з ба к ү йі п т ү г ейді . 4 ғ .
Хрис т а нда р Г ре к ия пұ т х а на ла рын өрт е г ен к ез де Сера пис пұ т х а на с ында ғ ы
300 қолжа з ба к ү йі п т ү г ейді . М
і не ос ында й т а рих и с ебе пт ерден, әрі Г рек
ма т ема т ик а с ының өз і ндег і олқылықт а р с ебебі нен, еже лг і Г рек ия
ма т ема т ик а с ы т оқыра йды. Ос ығ а н ба йла ныс т ы бү к і л Е у ропа да ғ ылым да мыма қ
т ү г і л, у а қ ыт ыс ында болғ а н ғ ылымда рдың өз дері жоғ а лып, Е у ропа ны қа ра
т ү нек ба с а ды. Ақ ыл берг ен ғ а с ырла рдың орынына мың жа рым жыл бойы
ү з ді к с і з с оз ылғ а н оя нба йт ын ұ йқығ а ба т қа н «Ақыл-ой» ғ а с ырла ры к елді .
Ада мз а т т а рих ында мұ на н ү лк ен, бұ да н ғ а ла ма т а у ырт па лық болғ а н жоқ.
Ш
ығ ыс ма т ема т ик а с ы 5 ғ -да н 15 ғ -ғ а дейі нг і мың жылда н а с т а м у а қыт
а ра лығ ында ес е пт е у ді ң әс і рес е а с т рономия ның қа жет і не н шұ ғ ыл да мыды,
бұ рынғ ы Г рек ия ма т ема т ик т е рі ні ң к өпші лі г і филос оф болс а , к ейі нг і шығ ыс
мәдениет і ні ң к өбі ні ң а с т роном болу ы мі не ос ы с ебепт ен болс а к ерек .
М
а т ема к т ик а т а рих ында , Г рек т ерді ң мұ ра г ерлері Ү нді с т а нлықт а р делі не ді .
200-жылда н 1200 жылғ а дейі н Ү нді с т а н ма т ема т ик а с ы жоғ а ры т олқынғ а
к өт ері лг ен дәу і р е с епт еледі . Бұ л дәу і рді ң ба с т а пқы мез г і лі нде , ола р
Г рек т ерден г еомет рия ны Ва в илонна н а лг ебра ны ұ йренді . Әрі Қыт а йда н ү лг і
а лып а рифмет ик а ме н а лг ебра ны ода н а ры да мыт т ы.
М
а т ема т ик а т а рих ы - ма т ема т ик а ның да му ының обь ек т ив т і к з а ңдылык т а ры
т у ра лы ғ ылым. Ол 1) ма т ема т ик а ның да му ында ғ ы фа к т і лер мен
ма ғ лұ ма т т а рдың ба йлығ ын а ша ды; 2) ма т ема т ик а ның пра к т ик а лык
мұ қт а ждығ ын жә не а да м әрек ет т ері н, ба с к а ғ ылымда рдың да му ын, әлеу мет т і к
және т опт ық к ұ рылыс ы мен қа т ына с ын, ба йла ныс ын а шу ғ а т ырыс а ды; 3)
2. ма т ема т ик а ның лог ик а лык -құ рылымының т а рих и ша рт т ылығ ын, оның өз г еру
диа лек т ик а с ын а шып к өрс ет еді ; 4) белг і лі дәре жеде оның бола ша ғ ын,
перс пек т ив а с ын болжа у ғ а мү мк і нді к береді .
Бі з ді н з а ма нымыз ғ а дейі нг і VI – V ғ Г рек ия да ма т ема т ик а т ек с а н жа г ына н
емес с а па жа ғ ына н да да мыды. М
а т ема т ик а с а ла ла рғ а бөлі ні п, оның к е йбі р
т а ра у ла ры бү т і н бі рт ұ т а с деду к т ив т і к , лог ик а лык жу йе рет і нде
к а ра с т ырыла ба с т а ды. Бу ла рдың т ү п не г і з і М
ыс ыр және Ва в илон
ма т ема т ик а с ында ғ ы ес епт еу дәс т ү рлері не ұ қс а с к еле ді . М
а с елен, мұ нда
лог ис т ик а да дә
лелдеу дег ен болма йды, ол т е к жа ла н дог ма т ик а лык ере желер мен
к а г ида ла рдын жина г на с у йе неді . Е желг і г рек т е рде с а нда рды т а нба ла у дын
бі рнеше жу йес і орын а лг а н. Сонын бі рі -- э рі пі к немі рлеу . М
у нда 1-ден 9-г а
дейі нг і с а н г рек а лфа в ит і ні н ба с т а пк ы т ог ыз а рпі а рк ылы белг і ле нг ен. 2.
Е желг і к ыт а й е лі ні н ма т ема т ик а лык же т і с т і к т е рі М
ыс ыр, Ва в илон,
Унді с т а н, Орт а Аз ия елдері ндег і де й ме дениет мен т ех ник а дережес і не
т і к елей ба йла ныс т ы болды. Кыт а йлык т а рдын г ылыми ма г лу ма т т а рынын
ба с т а у ы -- ола рдын к у нпа ра к жа с а ы жені ндег і і с э рек ет т е рі . Е желг і
к ыт а йлык т а рда н бі з г е мира с к а ла н т а ма ша ма т е ма т ик а лык енбек Т ог ыз
к і т а пт а ы ма т ема т ик а деп а т а ла ды. Бу л енбек ша ма мен бі з ді н з а ма нымыз дын
ба с к ез і нде жа з ылс а к ерек . Бу л шыг а рма Е желг і Кыт а й ма т е ма т ик а с ь нын
г а жа п ес к ерт к і шт е рі ні н бі рі болып т а была ды, ол бі з ді н з а ма - нымыз да н а з
бу рын к у ра с т ырыла н болу ы к ерек . Е желг і Кыт а й ма т ема т ик а с ынын да му ында
бу л енбе к ма ныз ды к ыз мет а т к а ра ды. Ха нь дина с т ия с ы з а ма нында ол
ма т ема т ик а да н емт их а н т а пс ыру у ші н па да ла ныла т ын мі ндет т і ок у лык
болып с а на лг а н.
Кыт а й ма т ема т ик а с ы да ежелг і М
ыс ыр жене Ва в илон ма т ема т ик а с ы с ия к т ы
ба с к а г ылым бі лі мдерден, да г ды-т ежі рибелерде н ез а лдына белі нбег ен,
с а ла ла нба г а н к а лпында т у т а с к ез дес е ді . Дэ лелдеу жок , ба я нда у ы ду дема л,
я ни ес епт і шешу у ші н к а ла й жа с а у к ерек т і г і ну с к а ла нг а нмен, ду рыс -
бу рыс т ыг ы с а ра пк а с а лынба г а н к у йде бері леді . Дег енме н шыг а рылг а н
ес епт ерді н ма з му нына , шешу жоль на к а ра й от ырып, онда т ы к а з і рг і
с а ла ла рг а жа т а т ын ма г лу ма т т а рды ша рт т ы т у рде а жыра т у а бола ды. Т ог ыз
к і т а пт а ры ма т е ма т ик а да к е не к ыт а йлык т а рда нег і з і нен е к і т у рлі с а на у
жу йес і болг а н: иерог лифт і к т а нба ла р жене т а я к ша цифра р. Иерог лифт і к
жу йе с а нда рг а а ма лда р к олда ну у ші н емес , к ебі не с е с а нда рды жа з у у ші н
к олда ныла н. Е с епт е у лер т а я к ша цифра р а рк ылы жу рг і з і лг е н. Бу л с а на у
жу йес і к а з і рг і бі з к олда ны жу рг ен поз иция лык жу йег е жа к ын к еледі . М
у нда
нел т а нба с ы ба с т а пк ы к ез де а т ыме н болма г а н, оны к ыт а йлык т а р б. з . VIII
г а с ырында с ырт т а н а ла н. Кыт а йлык т а р а рифмет ик а лык е с епт еу лерді
ес епт еу ш т а к т а нын (а ба к немес е ес епшот т ері з дес ) бет і нде жу рг і з г ен. Цифр
т а я к ша ла р ос ы т а к т а да ес епт еу лерг е ба йла ныс т ы шык к а н жене онымен т ыг ыз
3. ба йла ныс т а да мы а н. Кыт а йдын ос ында й е с епт еу жу йес і ні н к емелді г і - -
ола рдын ма т ема т ик а с ында е с епт еу жа г на н ба с ым болу ына э с ері н т иг і з с е
к ерек . Кыт а й ма т ема т ик а с ында жа й белшек т ер же не ола рг а а ма лда р к олда ну
от е ерт е ден бе лг і лі болг а н деу г е нег і з ба р. Бі р к ыз ыг ы у з ындык елшемдер
жу йес і не ба йла ныс т ы к ыт а йлык т а р ондык белше к т ерді а шу г а жа к ында г а н.
Ола рда бі з ді н з а ма нымыз дын ба с к ез і н-де-а к у з ындык елше мдері
т а г а йында ла ды.