1. ©LisaDröes2014
NIEUWS
2014 # 1
De canon in de praktijk
Na vijf jaar trouwe dienst vertrekt Pieter-
Matthijs Gijsbers in juni als directeur bij
het Nederlands Openluchtmuseum. We
gingen langs in Arnhem voor een stevig
gesprek over de canon, de ondergang van
het Nationaal Historisch Museum en zijn
visie op museaal beleid. Vanaf pagina 6.
Cultuureducatie in het gedrang?
In deze MMNieuws speciale aandacht voor
de veranderingen in de kunst- en cultuur-
educatie. Na onze oproep voor artikelen
volgden een overweldigende hoeveelheid
reacties, van bezuinigende gemeenten tot
lastige pubers. Wat is de staat van het veld
in 2014? Vanaf pagina 3.
Vinger op de zere plek
Het kwam voor velen als verassing: het
faillisement van Bureau Promotie Podium-
kunsten afgelopen oktober. De reden hier-
voor bleef echter tot voor kort onduidelijk.
We spraken met Peter Joziasse, laatste
directeur van het bureau, over wat er nu
precies fout ging. Vanaf pagina 34.
thema
CultuureduCatie

2. 2 MMNieuws 2014 # 1
38StAD IN DIAlOOG
Co-creatie als motor voor een
stadsbreed cultuureducatief
project
Jan Staes
MMNieuws is een uitgave van
Buro Menno Heling.
Hoofdredactie Menno Heling en
Stefan Penders
Eindredactie Stefan Penders
Redactie en administratie
Buro Menno Heling
Planciusstraat 13b
1013 MD Amsterdam
t 06 - 31974866
Aan dit nummer werkten mee
Steve Austen, Erik Akkerman, Eef
Botjes, Jan Brands, Marion Beltman,
Sarah Berckenkamp, Andries van den
Broek, Margriet Brouwer, Arthur le
Cosquino de Bussy, liesbeth van
Droffelaar, Willy Faché, Pieter-Matthijs
Gijsbers, Giep Hagoort, Ellen van Heek,
Franc Heijke, Menno Heling, Peter
Joziasse, Marcel van Kerkvoorde,
Riemer Knoop, Jos Kok, Fransje
Kuyvenhoven, theo Meereboer, Yoeri
Meessen, Eva Monen, Stefan Penders,
Marjolein Rietveld, Vibeke Roeper,
lotte Sieverink, Jan Staes, lieuwe
toren, Stefaan Vandelacluze, Judith
Vorwerk, Carla Vulink, Willem Wijgers
Redactienetwerk
Martijn Arnoldus (Kennisland)
Gerbrand Bas (Designlink)
Dimitri van den Berg (Dolhuys)
Inez Boogaarts (Nederlands
consulaat-generaal Düsseldorf)
Andries van den Broek (SCP)
thomas van Dalen (thomas van
Dalen Advies)
Marco van Es (Gelders Orkest)
Freek van Duyn (Frame)
Evelien ter Ellen (Odeon/De Spiegel)
Jos de Haan (SCP)
Giep Hagoort (HKU/ASOM)
Michelle ‘t Hart (ACMC)
Joost Heijthuijsen (Incubate)
Hein Hofman en Hilde Smetsers (We
Cross)
Peter Horsten (NHtV)
lucie Huiskens (Kunstenaars&Co)
Johan Kolsteeg (HKU)
Isjah Koppejan (HKU/CMBKU)
Ann laenen (laenen cultuur-
communicatie)
Michel langendijk (Virtueel Platform)
letty Ranshuysen (Bureau letty
Ranshuysen)
Max Meijer (tiMe Amsterdam)
Dirk Noordman (Adviesbureau
Cultuurtoerisme)
Giel Pastoor (Parktheater Eindhoven)
Pieter de Rooij (NHtV)
Margo Rooijackers (NHtV)
Arno Ruis (provincie Utrecht)
Rob van Steen (lAgroup/theater de
Hanzehof)
Bastiaan Vinkenburg (Berenschot BV)
Karel Werdler (InHolland)
Simon de Wijs (Colin)
Opgeven advertenties
t 06 - 31974866
E adverteren@mmnieuws.nl
Vormgeving
Roquefort Ontwerpers
(www.roquefort.nl)
Drukwerk
Drukwerkfabriek, Oosterhout
Van Dooren Advies, BMC en Virtueel
Platform zijn partner van MMNieuws
03HIER lEERt IEDEREEN
De overdraagbaarheid van cultuur
Theo Meereboer
16lEERlIJNEN EN BOUWStENEN
van creatief partnerschap naar
creatief vermogen
Liesbeth van Droffelaar
14ARtHUR lE COSqUINO DE BUSSY
AAN HEt WOORD
Redactie MMNieuws
32PlANt HEt CUltUURzAADJE
Marketing, educatie en het
bereiken van een jonger publiek
Willem Wijgers
34GEMIStE KANS
In gesprek met Peter Joziasse
Redactie MMNieuws
04column
StAAtSzAAK OF lIEFHEBBERIJ
VAN DE HAPPY FEW?
Steve Austen
18lICHt AAN DE HORIzON
Kunstencentra delen kennis en
ervaring in Utrecht
Franc Heijke
22adressenselectie
UItGEzOCHt
10WAt AlS zE NIEt tERUGKOMEN?
Een pleidooi voor het verkopen
van betekenisvolle ervaringen
Stefaan Vandelacluze
06De museale missie van Pieter-
Matthijs Gijsbers
Redactie MMNieuws
20“EDUCAtIE VOElt VOOR VElEN
AlS EEN GOED DOEl”
Cultuurcompagnie Noord-Holland
Redactie MMNieuws
37scp
CUltUUR AlS INlEVEN
Een koekje van eigen deeg
Andries van den Broek
40PERMANENt INNOVEREN
De noodzaak van langdurige sociale
innovatie
Willy Faché
42DE CUltURElE StAD HEEFt EEN
zIEl
Een recensie van De culturele stad
Erik Akkermans
43column
tRENDS
Giep Hagoort
09A tAlE OF tWO CItIES
Idealen en ideaaltypen in de
erfgoededucatie
Riemer Knoop
23column
EEN lEVEN lANG lEREN
Sarah Berckenkamp
24CREAtIEVE tAlENt-
ONtWIKKElING IN DE zORG
Nieuwe samenwerkingsverbanden
Marion Beltman
12DE tUCHt VAN DE MARKt
Oneerlijke concurrentie onder
cultuureducatieproducenten?
Marcel van Kerkvoorde
26BESt PRACtICES
Het beste uit de kunst- en cultuur-
educatie
Diverse auteurs
29PUBERS EN CUltUUREDUCAtIE
Yoeri Meessen, Fransje Kuyvenhoven,
Marjolein Rietveld
INHOUD

3. 3
advertentie
Hier leert iedereen
redactioneel
Wanneer je zwanger bent, je hebt recent je
eerste Citroën Picasso gekocht, of je hebt een
blessure, kom je opeens veel mensen tegen die
dat ook hebben. Mij overkwam het toen ik me had
aangemeld voor een master Kunsteducatie aan
de Fontys Hogeschool in Tilburg. Voor die tijd was
het geen actueel thema voor mij, maar vanaf die
dag was kunst- en cultuureducatie op Twitter, in
de krant, in mijn professionele netwerk plotseling
alomtegenwoordig. Vlak daarvoor, op 16 juli 2013,
had het ministerie van OCW een adviesaanvraag
gedaan bij de Raad voor Cultuur met betrekking
tot voorzieningen voor actieve cultuurparticipatie.
Dat zorgt eveneens voor de nodige aandacht.
De manier waarop nu beleid wordt gevoerd met
cultuureducatie past naadloos in het neoliberale
denken waarin de overheid zoveel mogelijk uitbe-
steedt, maar wel de opbrengst zeker wil stellen en
dat middels deliverables zoals cultuur met kwaliteit,
de doorgaande leerlijn en de canon afdwingt.
Cultuureducatie en -participatie zijn dan een kwestie
van gedegen delegeren tegen een zo laag mogelijke
kostprijs. Of uitbesteden en aan de markt vragen er
zelf een verdienmodel bij te bedenken.
En verdomd, sommige buitenschoolse organisa-
ties, cultuurnetwerken en scholen lukt dat ook nog.
Misschien is het trouwens wel een neo-links denken;
aanvullend op de SIRE-campagne uit 1998 (ten tijde
van kabinet-Kok II) ‘De maatschappij, dat ben jij’
zouden we nu kunnen concluderen ‘Cultuur, daar
zorg je zelf voor’. Dat geldt zowel voor de individuele
burger als voor de gemeenten, die zich voor meer
taken gesteld zien, wat ze met minder budget maar
meer regelgeving, gereedschappen en toetsings-
instrumenten moeten zien te klaren. Wie weet zich
goed te positioneren in het krachtenveld waarin
geldstromen verschuiven van Rijk naar gemeentes?
Hoe ontwikkelen ze zich, en wat is de rol daarbij
van cultureel ondernemerschap? Is hier ruimte
voor de vrije markt of voor een soort vrijmarkt met
kunstenmakers?
Hebben we cultuureducatie inmiddels afdoende
geprofessionaliseerd en betaalbaar gemaakt?
Hebben we de juiste leerkrachten, docenten en
capabele kunstenaars om de cultuureducatie over te
brengen? Leiden we wel de juiste mensen op, want
misschien hebben we behalve icc-ers en kunstenaars
vooral Google-communitymanagers of Pinterest-
boardroommembers nodig? Wie weet stijgt opeens
de vraag naar kunsteducatiemarketeers of erfgoed-
makelaars. Of komt er straks alweer een onderzoek
naar de heilzame werking van cultuureducatie op
Jasper Grosskurth
FUTURES OF
TECHNOLOGY
IN AFRICA
STT 75
Project
om op te eten!
MENUBROODJE KIPFILET, BOTERHAM
CHOCOPASTA, BANAAN, MANGOSAP,
BOTER, KAAS EN EIREN, COLA,
WORTELEN, VLA,
PROE
FALLE
S!
NIEUWS
2009 # 1
Mooi weer industrie
De creatieve industrie laat het behoorlijk
afweten, en dat geldt ook voor de fondsen
en de kennisinstellingen. Niemand weet
een antwoord te geven op de gevolgen van
een industrie in crisistijd. pag.16
Ben ik interessant genoeg?
Op het internet heeft de consument het voor
web over hem gepraat wordt, verliest de aan-
dacht van die consument. Sociale netwerken
zijn een uitstekend middel om erachter te
komen of je interessant genoeg bent om over
te praten: de nieuwe digitale kloof. pag.12
Hysterische hype of handig hulpmiddel?
Van YouTube tot Wikipedia en van Flickr
tot Hyves – volgens Web 2.0-goeroes kun
je als organisatie niet zonder. Het Tropen–
museum keek naar het succes van museale
Web 2.0 toepassingen en concludeert dat
lang niet iedere organisatie zit te wachten
op een fancy community. pag. 9
NIEUWE MEDIA &
COMMUNITYVORMING
www.roquefort.nl www.tekstenuitleg.nl 023-5316693
Cover
door Lisa Dröes
Lisa Dröes studeerde aan het
en volgde vervolgens de
opleiding Illustratie aan de
HKU. Ze werkt als freelance
ontwerper. Ze houdt van
mooie letters (eventueel van
chocola). www.beeldreiziger.nl
Tekst: Theo Meereboer
De overdraagbaarheid van cultuur
>>>

4. 4 MMNieuws 2014 # 1
Niet zo erg lang geleden verscheen er een belangwekkend
boek over de verschillen in cultuurbeleid tussen Nederland en
Vlaanderen. In dit boek, een uitgave van het Sociaal en Cultureel
Planbureau, getiteld Van Anciaux tot Zijlstra. Cultuurbeleid en
cultuurparticipatie in Nederland en Vlaanderen besteedt auteur
Quirine van der Hoeven uitgebreid aandacht aan het beleid op
het gebied van de cultuureducatie. Als één ding duidelijk is, dan
is het wel dat het beleid en dus ook de praktijk op dit gebied niet
in een allesomvattende schets te vangen is.
Het aardige van een vergelijking van de inrichting van de
cultuureducatie tussen twee staatkundige entiteiten in eenzelfde
taalgebied is dat daaruit wel enige voorzichtige conclusies kunnen
worden getrokken over de rol die cultuureducatie in Nederland
(en natuurlijk ook in Vlaanderen) speelt in het dagelijks leven. Van
der Hoeven schrijft: “In Nederland is de school de spin in het web
van alle activiteiten op het gebied van cultuureducatie, dat vaak
een verplicht karakter heeft. Vlaanderen kent naast het formele
binnen- en buitenschoolse onderwijs tevens een informeel circuit
van sociaal-culturele verenigingen, jeugdverenigingen, volkshoge-
scholen en jeugdmuziekateliers.” Hoewel er geen grote verschillen
zijn in de omvang van de cultuurparticipatie in Vlaanderen en
Nederland en beide “beleidssystemen” dus nauwelijks voor elkaar
onderdoen in effectiviteit, kan wel geconstateerd worden dat de
Vlaamse aanpak zich meer dan de Nederlandse uitstrekt naar de
lagere regionen van de kunstbeoefening en op een laagdrempe-
liger aanbod koerst dat dientengevolge meer midden- en lagere
inkomensgroepen trekt dan in Nederland het geval is.
In de door de Vlaamse overheid gesteunde culturele centra die
zich in alle belangrijke Vlaamse steden bevinden zijn de bezoekers
afkomstig uit alle lagen van de bevolking, hoewel ook hier de
hoogopgeleiden en hogere inkomens oververtegenwoordigd zijn.
Waarom kan een dergelijk, gradueel verschil toch interessant zijn
voor de inbedding van de cultuureducatie in de noties van politici,
beleidsmakers en kunstenaars? Mij lijkt dat de Vlaamse benade-
ring het organische gevolg is van het algemeen gevoelde eman-
cipatiestreven van alle Vlaamse regeringen tot nu. Het Vlaamse
kunstbeleid is in die zin te beschouwen als een onderstreping van
de volwassenheid en soevereiniteit van de volksgemeenschap.
STAATSZAAK OF
LIEFHEBBERIJ VAN DE
HAPPY FEW?
STEVE
AUSTEN
column
Organiseren zonder organisaties
Binnen de erfgoedsector is erfgoededucatie
geruime tijd belegd bij de musea zelf, bij het
LCM (Landelijk Contact Museumconsulenten)
en/of de provinciale erfgoedkoepels. Dat was
geen strikt beleid, maar eerder een zoektocht
naar nieuwe methoden, formules en gebruikers.
Toen kwamen de canon en het Nationaal
Historisch Museum (NHM). Bij de Reinwardt
slag om innovatieve ideeën voor het NHM te
bedenken op het snijvlak van communicatie
en educatie en met nadrukkelijk gebruik van
nieuwe media. Dat vond weinig weerklank op
dat moment. Intussen zijn er cultuurnetwerken
gekomen die met gemak erfgoededucatie
aanbieden aan scholen en straks ook vast een
rol willen spelen bij het laten participeren van
allerlei groepen in de bevolking.
Met Riemer Knoop, lector aan de Reinwardt
ik over de spraakverwarring wanneer het om
educatie gaat. Verstaan we daar inderdaad
ook inclusie, participatie, oral history, media-
geletterdheid, community (art/heritage) e.d.
onder? Of hebben we het toch over onderwijs?
Wat is nu wijsheid? Zorgen we dat er
voldoende budgetten voor cultuureducatie
zijn door te betogen dat tekenen, schilderen,
toneelspelen, muziekmaken, dansen en erfgoed
(al dan niet in combinatie) zo goed zijn voor
cognitieve of sociale vaardigheden? Zeggen we
dat cultuur zoveel bijdraagt aan de economie
en het vestigingsklimaat dat het onderwijs
hierin een condition sine qua non is? Of gaan
we nog steeds uit van de intrinsieke kwaliteit en
motivatie?
Hoewel we ervoor moeten waken cultuur-
educatie vooral te beargumenteren vanuit de
bruikbaarheid voor andere, ‘nuttigere’ vakgebie-
den, met andere woorden, vanuit de opbrengst,
bereidt dit denken toch ook de weg voor het
benaderen van cultuureducatie in een breder
perspectief dan alleen de culturele sector.
Dat is eveneens de richting waarin de
Europese subsidies wijzen: meer cross-
sectoraal, meer combinaties tussen erfgoed,
geletterdheid, ambacht, regio en technologie.
De geletterdheid, zoals verwoord in de 21st
century skills, biedt een bruikbare ingang; zeker
als het kan leiden tot optimaler gebruik van
netwerken en hogere connectiviteit. Tenminste,
als we op zoek zijn naar meer innovatie en
co-creatie.
In Here comes everybody. The power of orga-
nizing without organizations uit 2008, schreef
Clay Shirky over het effect van internet op
groepsdynamiek en hoe simpel het is geworden
om mensen bij elkaar te brengen. ‘Ridiculously
easy group forming’ noemt Shirky het. Wanneer
iedereen toegang heeft tot internet, informatie
kan zoeken, aanvullen, bewerken en delen,
verdwijnen de oude hiërarchieën in organisatie
en productiemethoden. Iedereen kan publiceren,
produceren, diensten aanbieden en dit vooral
ook samen organiseren.
Het gaat hem om de maatschappelijke
gevolgen van internet. Over de vormen van
samenwerken zegt Shirky dat de (nieuwe media)
gereedschappen dit niet initiëren, maar eerder
de bestaande belemmeringen wegnemen. Het
lukraak inzetten van internet of social media is
vanuit die optiek geen garantie voor samenwer-
en daarbij de gereedschappen te zoeken die de
drempels kunnen verlagen, maar het gaat niet
om de techniek zelf. De revolutie vindt plaats
zodra de samenleving (bijbehorend) nieuw
gedrag adopteert, stelt hij
Het boek van Shirky heeft, samen met zijn
TED-talks, web-log en boek Cognitive surplus:
creativity and generosity in a connected age,
een enorme impact gehad op veel voorvechters
van de 2.0-gedachte, op Het Nieuwe Werken en
het ontstaan van tal van nieuwe organisaties
en diensten. Zien we dit terug in de educatie?
Ja, ogenschijnlijk steeds meer, maar als je
iets verder kijkt, valt op dat er toch nog veel
geklungeld wordt; lang niet iedere docent kan
zich volledig media-geletterd noemen.
Creativiteit is geen kunst
Wat betekent dat voor cultuurnetwerken?
Inmiddels delen we en-masse voorkeuren,
meningen over boeken en beschrijvingen

5. 5
Een rol die het Nederlandse kunstbeleid vanaf de inrichting
daarvan onder (leiding van) Koning Willem I ook vervulde. Tot, ja
tot Halbe Zijlstra ondubbelzinnig duidelijk maakte dat die tijd nu
echt voorbij is.
Nederland heeft kennelijk geen behoefte meer aan kunstbeleid
dat er op gericht is de beschaving en voortreffelijkheid van de
Nederlandse Staat voor de eigen burgers, maar ook voor het
buitenland zichtbaar te maken. Kunst, en dus ook kunsteducatie,
is geen vanzelfsprekende voorziening meer maar een liefhebberij
van enkelen die daarvoor ook de middelen moeten zien op te
brengen, met een mogelijke aanvulling door de staat voorzover
de inkomsten uit publieksparticipatie en sponsoring onvoldoende
zijn. Is het een vreemde gedachte te veronderstellen dat vooral de
buitenschoolse cultuureducatie zo zal verworden tot een activiteit
voor geprivilegieerden? Bij gebrek aan een stelsel van cultuurcen-
tra zoals in Vlaanderen zullen vooral de grote kunstinstellingen,
samen met hun vriendenclubs en sponsors, activiteiten opzetten
voor de kinderen van frequente bezoekers, vrienden, relaties,
sponsors en toekomstige mecenassen. De eerste tekenen van
deze ontwikkeling zijn duidelijk waar te nemen. Deze activiteiten
voorzien zeker in een behoefte. Ook de private fondsen vinden
dat en geven substantiële bedragen aan dit soort particuliere
initiatieven.
Met emancipatie of participatie heeft het allemaal niet zo veel
meer te maken, het is het logische uitvloeisel van een beleid dat
sinds de jaren zestig van de vorige eeuw steeds meer gericht is
geraakt op de professionele kunstenaar en kunstbeoefening en
de rol van verbinder tussen bevolking en staat rigoureus heeft
afgeschaft. Voor de echte kunstliefhebbers was dit een verade-
ming, nog steeds zijn de Nederlandse kunstuitingen vitaal en van
kwalitatief hoog niveau. De mogelijkheid al dit moois toegankelijk
te maken voor grotere, maar vooral meer gedifferentieerde
groepen in de samenleving wordt echter steeds kleiner. Buiten
het onderwijs ziet de Nederlandse overheid hier geen taak. Er
ontstaan dus twee circuits van geletterdheid: zij die alleen in het
onderwijs kennis hebben genomen van enige vorm van kunstedu-
catie, en zij die dit kunnen plaatsen in hun eigen sociale context
thuis, in hun familiekring of tijdens hun vrije tijdsbesteding met
gelijkgestemden.
Zo bevordert het Nederlandse systeem een versnelling van
de elite vorming rond de kunstpraktijk. Dat dit fenomeen nu ook
is doorgedrongen tot de regering bewijst de heroprichting van
de Academie voor de Kunsten, die cynisch gedacht, voor het
klootjesvolk moet duidelijk maken dat Kunst echt iets is om enig
ontzag voor te hebben.
Een vorm van kunsteducatie die vrijwel niets kost (Jet Busse-
maker heeft er maar €700.000 voor vrijgemaakt en dat maar
voor drie jaar) en door de volgende regering weer kan worden
afgeschaft omdat het immers niets zal hebben opgeleverd.
consultant en publicist
(www.steveausten.nl/steve@steveausten.nl).
daarover via sociale media, zoals LibraryThing,
Goodreads, GetGlue. Misschien zijn ze niet bij
iedereen even bekend. Niettemin gebruiken
tenminste een paar honderdduizend mensen
wereldwijd deze platforms.
Welke impact heeft het als iedereen, behalve
boeken van anderen lezen, ook volop zelf gaat
publiceren? Niet alleen proza en poëzie via
weblogs, Facebook pagina’s of zoiets als Brave-
NewBooks, maar ook onderzoeksrapporten,
scripties en essays via Issuu, of Scribd. Is het
slechts een hype als iedereen zelf via platforms
als Paper.li, TweetedTimes of GoogleCurrents
nieuwsvoorziening kan verzorgen, achtergron-
den becommentariëren, onderzoeksjournalistiek
gaat doen?
Wat betekent het als bewoners onderling
boeken gaan uitlenen, zoals in de UK gebeurt
in oude rode telefooncellen? En wat als mensen
zelf bijeenkomsten organiseren waar zij het heb-
ben over geletterdheid en dit combineren met
publicaties, seminars en adviespraktijk? Wat als
al die mensen dan het monopolie op kennis-
overdracht van uitgeverijen, opleidingsinstituten
en bibliotheken doorbreken? Wat dan?
Dan bevinden we ons in de huidige tijd.
Cultuureducatie kan daarin een gidsende,
kan ook vast een positieve werking hebben op
creativiteit en innovatief vermogen; voorzover
dat nodig is. Ook kan het eenvoudigweg
voor mooie en veelbetekenende momenten
zorgen, die niet van ons allemaal dezelfde
mensen maakt, met ieder evenveel culturele
bagage, met voor eenieder evenveel aan onze
heersende cultuur geconformeerde kennis, met
evenveel geluk en wijsheid. Maar wel mensen
met een cultuur die ze willen doorgeven,
mensen met vooral veel diversiteit en hoogst-
persoonlijke identiteit.
Een aantal mensen is gevraagd (voor
dit themanummer) hoogstpersoonlijk hun
licht te laten schijnen over cultuureducatie,
omdat bezuinigingen en vertwijfeling over
de terugtredende overheid en (nationale)
identiteit nogal wat tumult veroorzaken. Is
cultuureducatie nu een speelbal in wind uit
wisselende richtingen? Of, zodra de storm is
gaan liggen, wegbereider van een heerlijke
nieuwe wereld?
LINKS
www.shirky.com/weblog
Theo Meereboer is direc-
bureau voor ideeontwikke-
ling, museumconcepten
en -strategie vanwaaruit
hij advies, projectbegeleiding en master-
classes geeft voor m.n. de erfgoedsector
op het gebied van organisatievraagstukken.
Hij is oprichter van Erfgoed 2.0, een
kennisnetwerk voor erfgoedprofessionals,
voorzitter van Stichting E30, bestuurslid
bij Stichting Onterfd Goed en lid van de
Innovatieraad Openbare Bibliotheken
(SIOB). Daarnaast is hij spreker, dagvoor-
zitter en ook gastdocent aan de Reinwardt
Master Kunsteducatie aan de Fontys
Hogeschool voor de Kunsten in Tilburg.