1. Muhammad al-Xorazmiy nomidagi
Toshkent Axborot Texnologiyalari
Universitetining 011 - guruh talabasi
Muhammadjonov Diyorbekning Fizika
ma’ruzadan bajargan 2- Mustaqil Ishi
Tekshirdi : Kaxar Pattaxovich

2. REJA:
 1.Yorug‘lik nurining tabiati;
 2.Yorug‘lik nurining elektromagnit to‘lqin
nazariyasi;
 3.Yorug‘lik to‘lqinning asosiy xususiyatlari –
to‘lqin fronti, tezligi, chastotasi, uzunligi,
amplitudasi va kogerentligi;
 4.Yorug‘lik to‘lqini hodisalari – interferensiya,
difraksiya, yorug‘lik dispersiyasi, to‘lqinlarning
yutilishi, qaytishi va sinishi jarayonlari;
 5.Xulosa;
 6.Foydalanilgan adabiyotlar.

3. To’lqin Optikasi

4. Yorug’lik nurining tabiati
 Yorug’lik nuri tabiati to’g’risidagi birinchi tasavvurlar
qadimgi grеklar va misrliklarda paydo bo’lgan. XVII
asr oxiriga kеlib yorug’likning ikkita nazariyasi
I.Nyuton tomonidan korpuskulyar nazariyava
R.Guk va X.Gyuygеns tomonidan to’lqin
nazariyasi shakllana boshladi.
 Korpuskulyar nazariyaga asosan, yorug’lik nuri
sochuvchi jismlardan chiquvchi zarrachalar
(korpuskulalar) oqimidan iboratdir. Nyuton yorug’lik
zarra-chalari harakati mеxanika qonunlariga
bo’ysunadi, dеgan fikrda edi. Misol uchun,
yorug’likning aks qaytishi elastik sharchaning
tеkislikdan urilib qaytishiga o’xshatgan edi.

5.  Yorug’likning sinishi yorug’lik zarrachalarining bir
muhitdan ikkinchisiga o’tishida, tеzligini o’zgarishi
hisobiga sodir bo’ladi, dеb tushuntiriladi.
Korpuskulyar nazariya bo’yicha, vakuum – muhit
chеgarasida yorug’likning sinishi quyidagi qonunga
bo’ysunadi
n
c
Sin
Sin





(1)

6. • bu еrda c – yorug’likning vakuumdagi tеzligi, ϑ-
yorug’likning muhitdagi tarqalish tеzligini bildiradi.
Korpuskulyar nazariyaga asosan, n> 1 bo’lgan
holda, yorug’likning muhitdagi tarqalish tеzligi ϑ
vakuumdagi tarqalish tеzligi c dan katta bo’lishi
kеrak. Nyuton intеrfеrеntsiya manzarasining hosil
bo’lishini yorug’lik chiqishi va tarqalishi bilan bog’liq
jarayonlarda qandaydir davriylik bor dеgan
taxminlarga asosan tushuntirishga harakat qildi.

7. To’lqin nazariyasi asosida Gyuygеns printsipi yotadi.
Gyuygеns printsipiga asosan, to’lqin yеtib borgan har
bir nuqta ikkilamchi to’lqinlar manbaiga aylanadi,
manbani o’rab oluvchi egri chiziq kеyingi ondagi
to’lqin fronti holatini bеlgilaydi. Gyuygеns prinsipiga
asoslanib yorug’likning qaytish va sinish qonunlarini
osonlikcha isbotlash mumkin.
To’lqin nazariyasi vakuum–muhit chеgarasida
yorug’likning sinishini quyi-dagi ifoda bilan ta'riflaydi:
n
c
Sin
Sin








2
1

8. • 1851 yulda J.Fuko muhim ahamiyatga ega bo’lgan
to’lqin nazariyasining tajribaviy tasdig’ini oldi, suvda
yorug’likning tarqalish tezligini o’lchab v<c
ekanligini isbotladi.
1865 yilda Maksvell yorug’likning elektromagnit
nazariyasini yaratdi: unda yorug’lik har xil
muhitlarda (3)
tezlik bilan tarqaluvchi , juda qisqa elektromagnit
to’lqinlardan iborat hisobladi, yorug’likning
vakuumdagi tarqalish tezligi (4) ga tengligini
isbotladi.


c

0
0
1



c
(3) (4)

9. • To'lqin deganda tebranishlarining muhitda (bunga
vakuum ham kiradi) tarqalish jarayoni tushuniladi.
Yorug’lik to'lqinining tarqalish yo'nalishi nur deb ixtiyoriy
vaqtda tebranishlar yetib kelgan muhit zarralarining
geometrik o'rinlari to'lqin fronti deb ataladi.
 Bir jinsli va izotrop muhitda joylashgan nuqtaviy
tebranish manbaidan tarqalayotgan to'lqinlarning
fronti sferik shaklda bo'ladi. Bunday to'lqinlar sferik
to'lqinlar deyiladi. Agar tebranish manbai tekislik
shakliga ega bo'lsa, manbaga yaqin soxalardagi
to'lqinlar yassi to'lqinlar deb ataladi. Tebranish
nurga perpendikulyar bo'lsa, bunday to'lqinlar
ko'ndalang to'lqinlar deyiladi. Yorug’lik to'lqini ham
ko'ndalang to'lqindir.

10. • Muhitning 0 nuqtasiga joylashgan manba t = 0 dan
boshlab x =Acoswt garmonik tebranma
harakat qilayotgan bo'lsin, bu yerda A, w - mos
ravishda tebranish amplitudasi va chastotasi. Amplituda
deb muvozanat vaziyatidan eng katta chetga chiqish
kattaligi tushuniladi.0 nuqtadan x masofa uzoqlikdagi
zarraning ixtiyoriy t vaqtdagi siljishi:



х
х 1.1-расм.

11. • u - to'lqinining muhitdagi tarqalish tezligi. Bu ifoda
yuguruvchi to'lqin tenglamasi deb ataladi.
To'lqin uzunligi deb bir xil fazada tebranayotgan 2
ta eng yaqin nuqtalar orasidagi masofaga aytiladi.
l = uТ ekanligidan






















 x
t
A
u
x
T
t
A
u
x
t
A








2
cos
2
cos
cos
 
 
A
r
cоs t k r
( )

12. • Turli chastotali to'lqinlar yig’indisini to'lqinlar guruhi yoki
to'lqin "paket" deb ataladi. "Paket"ning tezligi uning
tarkibidagi to'lqinlarining birortasining tezligiga mos
kelmaydi bunday hollarda to'lqinlar guruhi
maksimumining ko'chish tezligi tushunchasidan
foydalaniladi va uni guruhiy tezlik deb ataladi.
 Bu ifodaning DV hajmga nisbati - muhitning birlik
hajmida mujassamlashgan energiyadir. U energiya
zichligi deb ataladi
2 2 2
sin
x
W E U A t V
u
  
 
    
 
 









u
x
t
A
V
W
W 

 2
2
2
sin

13. Yorug‘lik to‘lqini hodisalari –
interferensiya, difraksiya, yorug‘lik
dispersiyasi, to‘lqinlarning yutilishi,
qaytishi va sinishi jarayonlari
 Yorugʻlik interferensiyasi - ikkita yoki bir nechta
yorugʻlik toʻlqinlarining qoʻshilishi natijasida yorugʻlik
nurlanishi energiyasining fazoda qayta
taqsimlanishi (qarang Interferensiya); toʻlqin
interferensiyasining xususiy holi. Yorugʻlik
interferensiyasi ekran yoki boshqa sirtda yorugʻ
yoki qorongʻi yoʻllar yoki dogʻlar (monoxromatik
yorugʻlik uchun) yoxud rangdor qismlar (oq yorugʻlik
uchun) yonmayon joylashgan holda koʻrinadi.

15. • Yorug’lik difraksiyasi. Yorug’likning bir
jinsliligi bir-biridan keskin farq qiluvchi
qismlarga ega bo’lgan muhitda tarqalishida
kuzatiladigan va geometrik optika
qonunlaridan chetlanishlar bilan bog’liq
bo’lgan hodisalarning jami difraksiya deb
ataladi. Xususan yorug’lik to’lqinlarining
to’siqlarni aylanib o’tishi va geometrik soya
sohasiga yorug’likning kirishi difraksiya
natijasida vujudga keladi. To’lqin uzunligi
to’siq o’lchami bilan o’lchavdosh kattaliklar
bo’lganda juda kuchli difraksiya kuzatiladi.
Agar to’lqin uzunligi to’siqning o’lchovlaridan
juda ham kichik bo’lsa, bu hol yorug’lik uchun
o’rinli difraksiya kuchsiz bo’lib, uni payqash
qiyin bo’ladi

16. Yorug’lik Dispersiyasi(yorug'likning
parchalanishi, yorug'lik yo'nalishi) — bu
moddaning mutlaq sinishi indeksining yorug'likning
chastotasiga (yoki to'lqin uzunligiga) (chastota
dispersiyasiga) bog'liqligi yoki bir xil bo'lgan
moddaning chastotadagi (yoki to'lqin uzunligiga)
bog'liqligiga bog'liq bo'lgan hodisalar to'plami.

17. Xulosa
Optikaning amaliy ahamiyati va uning boshqa bilim
sohalariga ta'siri juda katta. Teleskop va
spektroskopning ixtirosi inson oldida ulkan koinotda
sodir bo'ladigan eng ajoyib va eng boy hodisalar
olamini ochdi. Mikroskopning ixtirosi biologiyada
inqilob qildi. Fotosurat fanning deyarli barcha
sohalariga yordam bergan va yordam berishda
davom etmoqda. Ilmiy jihozlarning eng muhim
elementlaridan biri linzadir. Busiz mikroskop,
teleskop, spektroskop, fotoapparat, kino, televizor
va boshqalar bo'lmaydi. ko'zoynak bo'lmaydi va 50
yoshdan oshgan ko'plab odamlar o'qish va ko'rish
bilan bog'liq ko'plab vazifalarni bajarish
imkoniyatidan mahrum bo'lar edi.

18. Fizik optika tomonidan o'rganiladigan hodisalar sohasi
juda keng. Optik hodisalar fizikaning boshqa
sohalarida o'rganiladigan hodisalar bilan chambarchas
bog'liq bo'lib, optik tadqiqot usullari eng nozik va aniq
usullardan biridir. Shu sababli, uzoq vaqt davomida
optika juda ko'p fundamental tadqiqotlar va asosiy
jismoniy qarashlarni ishlab chiqishda etakchi rol
o'ynaganligi ajablanarli emas. O'tgan asrning har
ikkala asosiy fizik nazariyasi - nisbiylik nazariyasi va
kvant nazariyasi katta darajada optik tadqiqotlar
asosida paydo bo'lgan va rivojlanganligini aytish
kifoya. Lazerlarning ixtirosi nafaqat optikada, balki uni
fan va texnikaning turli sohalarida qo'llashda ham
ulkan yangi imkoniyatlar ochdi

19. 1. David Halliday, Robert Resnick, Jear “Fundamentals of physics!”,
USA, 2011.
2. Douglas C. Giancoli “Physics Principles with applications”, USA,
2014.
3. Физика в двух томах перевод с английского А.С.
Доброславского и др. под редакцией Ю.Г.Рудого. Москва. «Мир»
1989.
4. Remizov A.N. “Tibbiy va biologik fizika” T. Ibn Sino, 2005.
5. Bozorova S. Fizika, optika, atom va yadro. Toshkent Aloqachi
2007.
6. Sultonov E. “Fizika kursi” (darslik) Fan va ta‟lim 2007.
7. O.Qodirov.”Fizika kursi” (o„quv qo„llanma) Fan va ta‟lim 2005.
8. O. Ahmadjonov. Umumiy fizika kursi. 1 tom. Toshkеnt 1991.
9. A. Qosimov va boshqalar. Fizika kursi 1 tom. Toshkеnt 1994.
Adabiyotlar