Бүлэг4

3. Үндсэн хөрөнгө гэдэг нь үйлдвэрлэлийн үйл
ажилгаанд нэг жилээс дээш хугацаанд оролцдог,
анхны дүрс хэлбэрээ алдахгүй боловч анхны чанар
байдлаа аажмаар алддаг, анхны өртгөө
үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээндээ
элэгдлийн журмаар шингээж байдаг биетэй
бодитойгоор оршдог хөрөнгүүдийг хэлнэ.

4. Хүний бүтээж бий болгосон барилга байгууламж,
машин тоног төхөөрөмж, тавилга эд хогшил,
тээврийн хэрэгсэл
Байгалиас бий болгосон газар, ой мод, ус уурхайн
нөөцүүд, үндсэн сүргийн мал амьтад гэх мэт.
Мөн үндсэн хөрөнгийг түүний
ашиглалтанд хяналт тавих, элэгдэл тооцох,
удирдлагыг шаардлагатай мэдээллээр
хангах зорилгоор дараах байдлаар ангилна.

5. Үндсэн хөрөнгө
Эзэмшилийн
байдлаар нь
Өөрийн
Түрээсийн
Ашиглагдах
хүрээгээр нь
Үйлдвэрлэлийн
бус
Үйлдвэрлэлийн
Ашиглагдаж
байгаа
байдлаар нь
Ашиглалтанд
байгаа
Нөөцөнд байгаа

7. Үндсэн хөрөнгийн аж ахуйн аргаар барьж
байгуулсан бол түүнтэй холбогдон гарсан зардлаар
нь, худалдаж авсан бол худалдан авсан үнэ дээр нь
тээврийн зардал, импортын гаалийн татвар гэх мэт
бэлтгэлийн ажиллагааны зардлуудыг нэмсэн
нийлбэрийг анхны өртөг гэнэ.

8. :

9. Жишээ нь
Нэгэн компани шинээр газар худалдан авсан ба газрын
худалдан авсан үнэ нь 2100000 төгрөг, эзэмших эрхийн
зөвшөөрөл авахад 30000 төгрөг, зуучлалын хөлсөнд 100000
төгрөг, хуучин байшин буулгахад 180000 төгрөг, талбайг
цэвэрлэхэд 45000 төгрөг тус тус зарцуулсан ба хуучин барилгаас
65000төгрөгийн барилгын материал эргүүлэн ашиглахаар авсан
бол газрын өртөг нь :
худалдаж авсан үнэ 2100000
эзэмших эрхийн бичиг 30000
зуучлалын хөлс 100000
хуучин байшинг буулгахад 180000
хасах нь: эргүүлэн авсан материал 65000 115000
талбайг цэвэрлэхэд 45000
газрын нийт өртөг 2390000
Харин уг газар дээр хашаа, авто машины зогсоолын талбай,
явган хүний зам зэргийг барьсан бол тэдгээртэй холбогдон гарсан
зардлыг “газар сайжруулалтын зардал” гэсэн тусгай дансанд
бүртгэх ёстой. Учир нь газар хязгааргүй ашиглалтын хугацаатай
байдаг бол хашаа машины зогсоол, засмал зам зэрэг нь тодорхой
ашиглалтын хугацаатай байдаг.

10. Барилгыг худалдаж авах үед түүний өртөг,
худалдаж авсан үнэ болон түүнийг ашиглахад бэлэн
болгохтой холбогдож гарсан засварын ба бусад зардлууд
орно. Харин компани барилгаа өөрсдөө барьж буй
тохиолдолд барилгын өртөгт материал, хөдөлмөр,
үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал, барилгаа барьж байх
үеийн даатгалын зардал, барилга барих зөвшөөрлийн
бичгийн төлбөр, барилгын зураг төслийн төлбөр,
барилгыг барихтай холбогдож авсан зээлийн хүүгийн
тодорхой хэсэг гэх мэт барилгыг барьж дуустал гарсан
бүх зардлууд орно.

11. Тоног төхөөрөмжийн өртөгт түүний худалдан авсан үнэ,
ашиглахад бэлэн болгохтой холбогдон гарсан бүх зардлууд орно.
Үүнд: тээврийн зардал, ачих буулгах, зөөх зардал, даатгал,
суурилуулах зардал туршилтын ажилгааны гэх мэт орно.
Хэрэв өрийн бичиг, хувьцаа гаргах замаар үндсэн хөрөнгө
худалдан авч байгаа бол тэдгээрийн зах зээлийн үнэнд
үндэслэн үндсэн хөрөнгийн өртгийг тодорхойлно.
Жишээ нь: 100 төгрөгийн нэрлэсэн үнэтэй, 150 төгрөгийн
зах зээлийн үнэтэй, 20000ширхэг энгийн хувьцаа гаргаж барилга
худалдан авчээ гэвэл барилгын анхны өртөг 3000000 төгрөг (150
төгрөг х 20000ш )болно. Иймд мөнгөнөөс бусад зүйлээр худалдан
авч байгаа үндсэн хөрөнгийг өгсөн зүйл ба авсан хөрөнгийн аль
тодорхой байгаа зах зээлийн үнээр бүртгэнэ.

12. Дүнгээр худалдан авсан бол уг хөрөнгө тус бүрийг зах зээлийн
үнэнд үндэслэх ба өөрөөр хэлбэл эдгээр хөрөнгүүдийн нийт зах зээлийн
үнэнд хөрөнгө тус бүрийн зах зээлийн үнийн эзлэх хувийн жингээр нийт
худалдан авсан үнийг хөрөнгө тус бүрт хуваарилж, анхны өртгийг тогтооно.
Жишээ нь: “А” Компани барилга тоног төхөөрөмж эд хогшлыг нийлүүлэн
2500000 төгрөг, тоног төхөөрөмж 480000 төгрөг, эд хогшлын зах зээлийн үнэ
50000 төгрөг байв.
Худалдан авсан 33Үнэ ЗЗҮ-д эзлэх % хуваарилсан
үндсэн хөрөнгө өртөг
Барилга 2000000 79,1% 2001230
Тоног төхөөрөмж 480000 19,0% 480700
Эд хогшил 5000 1,9% 48070
Нийт дүн 2530000 100,0% 2530000

14. .
Үндсэн хөрөнгийг худалдан авсан өөрсдөө бүтээн бий
болгосон үеийн ба түүний дараах үеийн гол асуудлуудын нэг нь
капиталжуулах ба үл капилалжуулах зардал байдаг.
Үндсэн хөрөнгийг худалдан авах ба барьж байгуулахтай
холбогдон гарсан зардлыг капиталжуулах зардал гэж нэрлэн
үндсэн хөрөнгийн дансны дебетэд бүртгэнэ.
Эдгээр зардал нь :
1) Үл хөдлөх хөрөнгийн ашиглагдах хугацааг уртасгасан.
2) Үйлдвэрлэх бүтээгдэхүүний тоо хэмжээг өсгөсөн.
3) Бүтээгдэхүүний чанарыг сайжруулсан бол капиталжуулах
зардал гэнэ.

19. Бизнесийн үйл ажиллагааны явцад
үндсэн хөрөнгийн шинээр нэмж бэлтгэх,
орлого болгохоос гадна хуучирсан, илүүдэл
болсон гэнэтийн тохиолдлоор устсан зэрэг
үндсэн хөрөнгийг данснаас хасах хөдөлгөөн
өөрчлөлт байнга гарч байдаг. Энэ нөхцөлд
байгууллагын даргын тушаалаар
томилогдсон комисс үндсэн хөрөнгийг
орлогод авах, данснаас хасах актыг албан
ёсоор гаргана.

20. Үндсэн хөрөнгийг бэлэн мөнгөөр,
өрийн бичиг, хувьцаа гаргах замаар
худалдан авч болно. Үндсэн хөрөнгийг
хүлээн авахдаа орлогын актыг үндэслэн
машин тоног төхөөрөмж, барилга
байгууламж, тээврийн хэрэгсэл тус бүрт
“дэлгэрэнгүй бүртгэлийн дэвтэр” нээж
хөтөлнө.

21. Эдгээр дэлгэрэнгүй бүртгэлийг үндэслэн
үндсэн хөрөнгийн журналд дараах
гүйлгээнүүдээр бичилт хийнэ.
a) Үндсэн хөрөнгийг бэлэн мөнгөөр худалдан авсан бол “Мөнгөн
хөрөнгө”
b) Барьж байгуулбал түүнтэй холбогдон гарсан зардлын
кредитээс
c) Хувь нийлүүлэх журмаар авсан бол “Хувь нийлүүлсэн
капитал” дансны кредитээс
d) Төлбөр хариуцагч өрөндөө өгвөл “Авлаг” дансны кредитээс
e) Үндсэн хөрөнгийн ашиглагдах хугацааг уртасгах нэмэлт
зардал гарвал түүнийг капиталжуулан үндсэн хөрөнгийн
үнийг нэмэгдүүлэх ба “Капиталжуулах зардал” дансны
кредитээс
f) Хэрэв өрийн бичиг, хувьцаа гаргах замаар үндсэн хөрөнгө
худалдан авсан бол тэдгээрийн зах зээлийн үнэнд үндэслэн
үндсэн хөрөнгийн өртгийг тодорхойож “энгийн хувьцаа” ба
“Өрийн бичиг” дансны кредитээс “Үндсэн хөрөнгө” дансны
дебетэд тус тус бичилт хийнэ.

22. Үндсэн хөрөнгийг ашиглалтын
хугацааны эцэст эсвэл уг хөрөнгийг
цаашид ашиглах шаардлага
боломжгүй болсон мөн цаашид эдийн
засгийн үр өгөөжц авчрахгүй гэж
үзсэн тохиолдолд данснаас хасна.
Үндсэн хөрөнгийн данснаас хасахдаа
“данснаас хасах акт”-г үндсэлэнэ.

23. 1. Ашиглах хугацаа нь дууссан
хөрөнгийг эсвэл
2. Илүүдэл үндсэн хөрөнгийг худалдах
3. Хөрөнгийн солилцоо хийх үед зэрэг
болно.
Одоо дээрх гурван тохиолдол бүрийг
хэрхэн бүртгэхийг авч үзье

24. Үндсэн хөрөнгө нь тооцсон ашиглалтынхаа хугацаатай
адил хэмжээнд ашиглагдахгүй байх тохиолдол олонтоо
гарна. Хэрвээ хөрөнгийн үлдэгдэл өртөг нь үлдэх
хөрөнгтэйгээ тэнцүү боловч хөрөнгө нь тооцсон
хугацаанаасаа илүү хугацаанд ашиглаж байвал тэдгээр
хөрөнгийг элэгдүүлэхгүй. Учир нь элэгдлийн гол зорилго нь
хөрөнгийг ирээдүйд ашиглалтын хугацааны туршид түүний
анхны өртөгийг хуваарилах явдал байдаг.
Иймд хуримтлагдсан элэгдлийн нийт дүн нь нийт
элэгдэх өртөг буюу анхны өртгөөс илүү байж болохгүй.
Хэрэв үндсэн хөрөнгийн үлдэх өртөг нь тэгтэй тэнцүү үед
бүрэн элэгдсэн буюу ашиглалтын хугацаа дууссан
хөрөнгийн үлдэгдэл өртөг нь тэгтэй тэнцүү байна. Ийм
хөрөнгийг устгах үед хөрөнгө устгасны олз гарз гарахгүй юм.

25. Жишээ нь:
“В” компани 140000
Тоног төхөөрөмж 140000
Харин тухайн устгалтаас эргүүлж ашигласан зүйлийн өртгөөр
үндсэн хөрөнгө устгасаны олзыг бүртгэнэ.
Доорхи тоног төхөөрөмжийг устгах явцдаа 15000 төгрөгийн сэлбэг
хэрэгслийг эргүүлэн ашиглахаар болжээ. Энэ үед доорхи дансны
харилцаа хийгдэнэ.
Тоног төхөөрөмжийн хуримтлагдсан элэгдэл 140000
Сэлбэг хэрэгсэл 15000
Тоног төхөөрөмж 140000
Үндсэн хөрөнгө худалдсаны олз 15000
Мөн үлдэгдэл өртөгтэй хөрөнгийг устгасан бол үндсэн
хөрөнгийг устгасны гарзыг бүртгэх ба энэ нь үндсэн хөрөнгийн
үлдэгдэл өртөгтэй тэнцүү байна.
Дээрх тоног төхөөрөмжийн хуримтлагдсан элэгдэл 120000
төгрөг байсан гэвэл гарзыг доорхи байдлаар бүртгэнэ.
Тоног төхөөрөмжийн хуримтлагдсан элэгдэл 120000
Тоног төхөөрөмж устгасны гарз 20000
тоног төхөөрөмж 140000
Үндсэн хөрөнгө устгасны олз болон гарзыг орлогын тайлангийн
бусад орлого ба зардал гэсэн хэсэгт үзүүлдэг билээ.

26. Бэлэн мөнгөөр худалдсан үндсэн хөрөнгийг
бүртгэх бичилт нь дээрх бичилтүүдтэй ижил байх
ба харин хүлээн авсан мөнгийг бүртгэнэ. Үүнийг
өмнөх жишээгээ үндэслэн дараах гурван
тохиолдол дээр авч үзье.
А. Дээрхи тоног төхөөрөмжийг үлдэгдэл өртөгтэй нь
тэнцүү хэмжээний 20000 төгрөгөөр худалдаж
мөнгийг хүлээн авсан бол олз, гарз үүсэхгүй.
мөнгө 20000
Тоног төхөөрөмжийн
хуримтлагдсан элэгдэл 120000
тоног төхөөрөмж 140000

27. Мөнгө 15000
Тоног төхөөрөмж хуримтлагдсан элэгдэл 120000
Тоног төхөөрөмж борлуулсны гарз 5000
Тоног төхөөрөмж 140000

28. Аж ахуйн нэгж байгууллагууд нь үндсэн
хөрөнгийг худалдан авч, барьж байгуулахаас гадна
бусад байгууллагын үндсэн хөрөнгөөр сольж болдог.
Үндсэн хөрөнгийн хооронд нь солих ажил
гүйлгээг нягтлан бодох бүртгэлд тусгахдаа өгч байгаа
болон авч байгаа хөрөнгийн аль тодорхой байгаа зах
зээлийн үнэ дээр үндэслэнэ.
Үндсэн хөрөнгийн солилцоог:
 өөр төрлийн хөрөнгийг солилцох
Ижил төрлийн хөрөнгийг солилцох гэж хоёр төрөлд
хувааж болно.

29. Гүйцэтгэх үүргээрээ өөр хоорондоо
ялгаатай хөрөнгүүдийг өөр төрлийн хөрөнгө
буюу ижил бус хөрөнгө гэнэ. Өөр төрлийн
хөрөнгийг солилцож байгаа үед үндсэн
хөрөнгө сольсны олз, гарзын аль алиныг
хүлээн зөвшөөрнө.
Хэрвээ хүлээн авч буй хөрөнгийн зах
зээлийн үнэ нь өсч байгаа хөрөнгийн үлдэгдэл
өртгөөс их байгаа тохиолдолд олз , эсрэг
байгаа тохиолдолд гарз бий болно.

30. Жишээ нь:
“Од” компани 360000 төгрөгийн анхны өртөгтэй 300000
төгрөгийн хуримтлагдсан элэгдэлтэй, 20000 төгрөгийн зах зээлийн
үнэтэй тоног төхөөрөмж болон 330000 төгрөгийг бэлнээр өгч оронд
нь 600000 төгрөгийн зах зээлийн үнэтэй газар авчээ. Энэ үед
бидэнд авч байгаа болон өгч байгаа хөрөнгийн аль алины зах
зээлийн үнэ мэдэгдэж байгаа боловч бид хүлээн авсан газрыг
бүртгэлд тусгахдаа түүний зах зээлийн үнийг авч үзэхгүй харин
газрын өртгийг дараах байдлаар тооцно.
Өгсөн тоног төхөөрөмжийн зах зээлийн үнэ 200000
Төлсөн мөнгө 330000
Газрын өртөг 530000
Дансны бичилт нь:
Газар 530000
Хуримтлагдсан элэгдэл 300000
тоног төхөөрөмж 360000
мөнгөн хөрөнгө 330000
үндсэн хөрөнгө солилцсоны олз 140000

31. Б.
Материаллаг гарз гарсан бүх солилцооны үед
бүртгэлийн зорилгоор гарзыг хүлээн зөвшөөрнө. Дээрх
жишээг бага зэрэг өөрчлөн гарзыг хэрхэн бүртгэлд
тусгахыг авч үзье. Солилцооны үед дээрх тоног
төхөөрөмжийн анхны өртөг 590000 төгрөг байсан гэвэл
дансны бичилт нь дараах байдалтай болно.
Дансны бичилт:
Газар 530000
Тоног төхөөрөмжийн
Хуримтлагдсан элэгдэл 300000
Үндсэн хөрөнгө солилцсоны гарз 90000
тоног төхөөрөмж 590000
мөнгөн хөрөнгө 330000

33. Жишээ нь:

34. Компаниуд газраас бусад биет
үндсэн хөрөнгийг тодорхой хугацаагаар
ашигладаг бөгөөд эдгээр хөрөнгүүд нь
ашигладаг бөгөөд эдгээр хөрөнгүүд нь
ашиглалтын явцад анхны чанар байдлаа
аажмаар алдаж байдаг.
Иймд газраас бусад биет үндсэн
хөрөнгийн алдагдсан өртгийг тооцож
зардалд шингээхийг элэгдэл гэнэ.

36. Хөрөнгийн биет элэгдэл
Хоцрогдлын элэгдэл гэж ангилна.
Үндсэн хөрөнгө нь ашиглалтын улмаас болон нар, салхи гэх
мэт байгалийн хүчин зүйлсийн нөлөөллөөс болж анхны чанар
байдлаа алдаж хуучирсаныг биет элэгдэл гэнэ. Чанартай сайн
засвар үйлчилгээ хийснээр үндсэн хөрөнгийн ашиглалтын хугацааг
уртасгах боломжтой боловч хөрөнгө бүр ийм байж чадахгүй.
Үндсэн хөрөнгө нь шинжлэх ухаан, техникийн хөгжил
дэвшлийн улмаас орчин үеийн шаардлагыг хангаж чадахгүйд
хүрснийг хоцрогдлын элэгдэл гэнэ. Иймд хэдтийгээр хөрөнгө маш
сайн ажиллаж, эдлэгдэх боломжтой байгаа боловч өндөр хурдацтай
хөгжлийн хэрэгцээ шаардлагыг хангахгүй болсноор ашиглалтнаас
хасагдана.

37. Элэгдэл нь хөрөнгийн үнэлгээ биш, харин зардлын нэг
элемент болох учраас ашиг, орлого, татварт шууд
нөлөөлдөг.
Биенесийн үйл ажилгаанд оролцож байгаа янз бүрийн
хөрөнгүүдийн элэгдлийг тооцох шаардлагагүй бөгөөд
үндсэн хөрөнгийн элэгдлийг тооцох дараах аргууд байдаг.
Үүнд:
1. Шулуун шугамын арга
2. Бүтээгдэхүүний нэгжид ноогдуулах буюу үйл ажилгааны
арга
3. Хурдавчилсан арга
a) үлдэгдлийг давхар бууруулах арга
b) Ашишлагдах хугацааны нийлбэрээр жигнэх арга зэрэг
болно.

38. хөрөнгийн анхны өртөг
Хөрөнгийн анх бүртгэлд тусгасан өртөг буюу худалдаж авсан
үнэ, түүнтэй холбогдон гарсан зардлын нийлбэр эсвэл түүнийг бүтээн
бий болгохтой холбогдон гарсан зардлын хэмжээ.
Хөрөнгийн үлдэх өртөг
Хөрөнгийн ашиглаж дууссаны дараа түүнээс эргүүлж ашиглах
зүйлсийн өртөг эсвэл түүний худалдаж болох үнэ юм.
Үлдэгдэл өртөг
Анхны өртөгөөс хуримтлагдсан элэгдлийн хассан дүнг хэлнэ.
Эдгээрээс гадна:
Суурь үнэ
Анхны үнээс үлдэх үнийг хассан дүнг элэгдэл тооцох суурь
үнэ гэнэ
Хөрөнгийн ашиглагдах хугацаа
НББОУС-д зааснаар ашиглагдах боломжтой хугацаа нь:
a) Элэгдэл тооцох хөрөнгийг тухайн газар байгууллага нь ашиглахаар
хүлээж буй хугацаа
b) Тухайн газар байгуулга нь уг хөрөнгийг ашиглан гаргаж авахаар
хүлээж буй бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ ба түүнтэй адилтгах
нэгжээр тус тус хэмжигдэнэ.

40. анхны өртөг –үлдэх өртөг тухайн тайлант
Элэгдэлийн = ------------------------------------------ Х хугацаанд ажилсан цаг
Хэмжээ тооцоолсон ашиглалтын
хугацааны нэгж

41. Элэгдлиéг хурдчилсан аргаар тооцох үед
эхний жилүүдийн элэгдэлийн зардал өндөр
сүүлийн жилүүдийнх бага байдаг. Иймээс
хурдавчилсан арга нь эхний жилүүдэд
хөрөнгийн үр өгөөж өндөр байдаг тул тэдгээр
жилүүдэд элэгдлийн зардал өндөр байх
ёстой, харин сүүлийн жилүүдэд өгөөж нь
буурдаг учраас элэгдлийн зардал бага байх
ёстой гэсэн үндсэн ойлголт дээр суурилдаг
байна. Элэгдэл тооцох хурдавчилсан аргад
ашиглагдах жилүүдийн нийлбэр ба үлдэгдэл
бууруулах гэсэн 2 арга байдаг.

42. a) Ашиглагдах жилүүдийн нийлбэрийн арга
Энэ аргаар элэгдлийг тооцохдоо дараах дарааллыг
баримтална.
.
b) Үëäýãäýë áóóðóóëàõ àðãà .
Эíýõ¿¿ àðãà íü ýëýãäýëèéã òîîöîîëîõ õóðäàâ÷èëñàí àðãûí
íýã áèëýý. Ýíý àðãààð ýëýãäýëèéã òîîöîîëîõäîî ¿ëäýãäýë ºðò㺺ñ
òîãòìîë õóâèàð áîäíî. Ýíý àðãûí ¿åä äóðûí õóâèéã ñîíãîí àâ÷
òîãòìîë ò¿¿íèéãýý àøèãëàæ áîëîõ áîëîâ÷ ïðàêòèêò èõýâ÷èëýí
øóëóóí øóãàìûí àðãààð òîîöñîí õóâèéã õî¸ð äàõèí ºñãºæ àâäàã áà
ýëýãäëèéã òîîöîõäîî ¿ëäýõ ºðòãèéã õýðýãëýäýãã¿é áºãººä
õºðºíãèéí ýëýãäýë íü ¿ëäýãäýë ºðòãèéã ¿ëäýõ ºðòºã õ¿ðòýë
áóóðàõààð õÿçãààðëàãäàíà. Èéìýýñ ýíý àãðûã çàðèì íîì ñóðàõ
áè÷èã äýýð “ Áàëàíñûí äàâõàð áóóðóóëàõ àðãà” ãýæ íýðëýñýí
áàéäàã.

43. ÍÁÁÎÓÑ-ä çààñíààð áàéãóóëãà ýëýãäýë òîîöîõ àëü
÷ àðãûã ñîíãîñîí, ò¿¿íèéãýý òàéëàíãèéí õóãàöààíû
òóðøèä òóóøòàé õýðýãëýõ ¸ñòîé.
Ñòàíäàðòàä çààñíààð ýëýãäýë òîîöîõ õºðºíãèéí, ãîë ÷óõàë
àíãèëàë á¿ðýýð äàðààõ ç¿éëñèéã òàéëàíãèéí
òîäðóóëãàä òóñãàíà.
1. ¿íäñýí õºðºíãºíä ýëýãäýë òîîöñîí àðãà
2. Àøèãëàëòûí õóãàöàà ýëýãäëèéí
3. Òóõàéí òàéëàíò õóãàöààíä òîîöñîí çàðäàë ãýõ ìýò.
Ýëýãäëèéã á¿ðòãýëä òóñãàõäàà òàéëàíò
õóãàöààíä áàéãóóëñàí ýëýãäëèéí ä¿íãýýð
Ýëýãäýëèéí çàðäàë ÕÕ Õ
Õóðèìòëàãäñàí ýëýãäýë ÕÕÕ ãýæ á¿ðòãýíý.

44. Ýëýãäëèéí çàðäàë äàíñ íü òàéëàíãèéí
õóãàöààíû ýöýñò “¯éëäâýðèéí íýìýãäýë
çàðäàë” äàíñ ýñâýë “ÎÇÍÄ”- ä õààãäàíà.
Õàðèí õóðèìòëàãäñàí ýëýãäëèéí
äàíñ íü áàëàíñûí õºðºí㺠òàëä ¿íäñýí
õºðºíãèéí äîîä õýñýãò õàñàõ
òýìäýãòýéãýýð òóñãàãäàíà. Èíãýñíýýð
¿íäñýí õºðºí㺠íü áàëàíñàíä “¯ëäýãäýë
ºðò㺺𺺔 áóþó öààøèä àøèãëàãäàõ áîäèò
ºðò㺺𺺠òóñãàãäàæ áàéäàã.

45. Àìüäðàë äýýð êîìïèàíóä ¿íäñýí õºðºí㺺 àëü
õýðãýöýýòýé ¿åäýý õóäàëäàí àâäàã áºãººä æèëýýð
òîîöñîí ýëýãäýë íü ýäãýýð õºðºíã¿¿äèéí õóâüä
òîõèðäîãã¿é. Èéìä æèëèéí òîäîðõîé õóãàöààíä áóþó
¿íäñýí õºðºíãèéã àøèãëàñàí õóãàöààíä íü òîõèðóóëàí
ýëýãäëèéã òîîöîõ øààðäëàãàòàé áîëäîã.
Үíäñýí õºðºíãèéí îðëîãî áîëîõ ¿åä àøèãëàãäàõ
õóãàöàà áîëîí ýëýãäýë òîîöîõ íîðìûã íàðèéí òîãòîîæ
÷àäààã¿é áîë ò¿¿íèéã äàõèí õÿíàõ øààðäëàãà ãàðíà.
Õºðºíãèéã íèëýýí õýäýí æèë àøèãëàñíû äàðàà òîîöîîëñîí
ýëýãäýë áîäèòîé áóñ áîëñîíûã èëð¿¿ëáýë õºðºíãèéí
àøèãëàëòûí õóãàöààíã óðòàñãàõ, ýñâýë áîãèíîñãîõ,
ýñâýë ¿ëäñýí õóãàöààíä íü ýëýãääèéã çàëðóóëàí òîîöîõ
çýðýã øèéäâýðèéã áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãà ãàðãàíà.

46. Үéëäâýðèéí õºðºíãèéí çàðèì õýñýã íü íýãæèéí ºðòºã áàãàòàé, îëîí
òîîòîé áîëîâ÷ óðò áèø õóãàöààíä àøèãëàãäààä ñîëèõ øààðäëàãàòàé
õºðºíã¿¿ä áàéäàã. Æèøýý íü: àëõ, ºðºì, ò¿ëõ¿¿ð ãýõ ìýò. Èéä ýäãýýð
íýãæèéí ºðòºã áàãàòàé õºðºíã¿¿äèéí ýëýãäëèéã õÿëáàð÷èëñàí àðãààð
òîîöäîã áºãººä äàðààõ 2 ¿íäñýí àðãà áàéäàã.
Ýíý àðãà íü íèëýýí õÿëáàð àðãà áºãººä òóõàéí ç¿éëèéã îëæ
áýëòãýñýí áóþó õóäàëäàí àâñàí ¿åäýý øóóä çàðäàë áîëãîí áè÷íý. Ýíý
àðãûí ¿åä òýäãýýð õºðºíãèéí àøèãëàëò, ýëýãäýë, ãýìòýë áîëîí áóñàä
øàëòãààíààñ áèé áîëîõ æèëèéí àëäàãäàë íü æèëèéí òóðøèä õóäàëäàí
àâñàí òýð õºðºíã¿¿äèéí ¿íýòýé òýíö¿¿ áàéíà ãýæ ¿çíý.
Ýíý àðãààð ýëýãäýëèéã òîîöîõäîî áàãà ¿íýòýé ç¿éëñèéí äàíñíû ýõíèé
¿ëäýãäýë äýýð òàéëàíãèéí õóãàöààíä õóäàëäàí àâñíûã íýìñýí íèéëáýðýýñ
àãóóëàõàä ¿ëäñýíèéã õàñíà. Ýíý ÿëãàâàð íü àøèãëàãäñàí ç¿éëñèéí
õýìæýýã òîãòîîõ áºãººä
Ñýëáýãèéí çàðäàë ÕÕ
Ñýëáýã õýðýãñýë ÕÕ
Ãýñýí äàíñäûí áè÷èëò õèéæ õàðóóëíà.

47. Нýã òºðëèéí, íýã çîðèóëàëòûí áîëîâ÷
àøèãëàãäàõ õóãàöààíû õóâüä ººð ººð
õºðºíãºä ýíý àðãààð ýëýãäýë òîîöîõîä
òîõèðîìæòîé. Ýíý àðãàä àëèâàà õºðºíãèéã
á¿ëýãëýæ ãðóïï áîëãîäîã. Æèøýý íü: Êîíòîðûí
òîíîã òºõººðºìæ, à÷ààíû ìàøèí, ãýõ ìýò. Ýíý
àðãûã “á¿ëýãëýæ ýëýãä¿¿ëýõ” ãýæ íýðëýõ
áºãººä ò¿¿íèé îíöëîã íü òýäãýýð õºðºíãºä
ýëýãäýë òîîöîõäîî àøèãëàãäàõ õóãàöààã
äóíäàæààð àâäàãò îðøèíî.