Vreemd Framed - Een ontwerp voor vakantiewoningen op Texel. Afstudeerproject Bram Hurkens, faculteit bouwkunde, Technsiche Universiteit Eindhoven 2006

1. VREEMD FRAMED
Een ontwerp voor vakantiewoningen op Texel
Hurkens, B
s474999
27 april 2006
Afstudeeratelier
Boundaries - tussen letterkunde en bouwkunde.
Afstudeercommissie
Dr. Ir. J.G. Wallis de Vries (voorzitter)
Dr. J.C.T. Voorthuis
Ir. J.A. Lörzing

2. SAMENVATTING De roman ‘To the lighthouse’ van de Engelse denken. Ik wil de bezoeker de kans bieden op deze
schrijfster Virginia Woolf behandelt menselijke unieke plek te resideren. Het verblijf hoeft niet
Vrije tijd behoort tot één van de snelst groeiende relaties en de ongrijpbaarheid van tijd, tegenover de luxe of groot te zijn, maar is een beschutte plek
onderdelen van onze economie. Omdat onze onvergankelijkheid van landschap en kunst. Vanuit die nieuwe inzichten in het landschap verschaft.
tijd steeds schaarser wordt, willen we deze een alwetende verteller worden de personages en Een pad dat het gebouw ontsluit en passeert, ook
optimaal benutten. Onze leefomgeving raakt in relaties stukje voor stukje ontleed. Het gaat er toegankelijk voor anderen, vormt het tweede deel
deze ontwikkeling steeds meer betrokken. Zo volgens Woolf om het moment te vangen waarin de van mijn programma.
worden specifieke kenmerken van een bepaalde mens tot een diepere realiteit komt en zijn eigen ik
plek benadrukt om deze te promoten. We zien overstijgt. De werkelijkheid wordt verteld als een Mijn gebouw gaat niet helemaal met het landschap
bijvoorbeeld dat zorgvuldig in stand gehouden continue stroom van indrukken en ervaringen. De mee, noch er tegenin, waardoor het enerzijds
landschappelijke gebieden op talloze manieren perspectivische blik is de blik waar het om gaat. ingetogen kan zijn en anderzijds, op andere
toeristisch worden uitgebuit. Het consumeren van Ik zie een analogie met het ‘lezen’ van het plekken, juist weer erg aanwezig is. Richting en
het landschap lijkt de enige manier om deze nog te landschap. Het landschap bestaat volgens mij puur herhaling vormen belangrijke componenten van
behouden. Architectuur kan daarbij een belangrijke bij wijze van haar interpretatie door de bezoeker, mijn ontwerp. Herhaling brengt het probleem in
rol spelen. die bepaald wordt door de innerlijke beleving beeld dat massatoerisme met zich meebrengt:
Om de invloed van de architectuur op de relatie waarbij de blik cruciaal is. veelheid leidt namelijk vaak tot saaiheid. Echter,
bezoeker-landschap te bestuderen heb ik een Een gebouw kan twee verschillende rollen in het door gebruik te maken van de duinen ontstaan
case-study uitgevoerd op Texel. In de hevige strijd landschap innemen: als object in de omgeving interessante verschillen en unieke plekken. Enkele
binnen de vrijetijdssector proberen bedrijven Texel en als kijkinstrument van waaruit het landschap ontwerpstrategieën die ik gebruik zijn: inkadering,
te profileren als een ‘unieke locatie’. Toch is het ook beleefd wordt. De relatie tussen beiden vind spelen met hoogteverschil, horizon en uitzicht.
hier dat hotels, bungalowparken, appartementen ik interessant. Bij dit project is heb ik daarom Het benadrukken van de schaalloosheid van het
en andere uitgaansgelegenheden smakeloze gekeken naar de verandering van vorm en landschap en het concentreren op fragmenten in
onderkomens zijn. Vooral uit angst voor aantasting betekenis van een gebouw in het landschap in het landschap.
van het landschap schiet de architectuur vaak relatie tot de bezoeker. Eenvoudige verblijven van verschillend formaat
tekort. Als Texel zich wil profileren als iets ‘unieks’, In de duinen komt de problematiek duidelijk naar vormen de bouwstenen van het gebouw. Door ze
dan kan architectuur hiertoe een belangrijke voren. Door hun grilligheid, uitgestrekheid en te herhalen en met het hoogteverschil van het
bijdrage leveren. schaalloosheid doen zij aan een maanlandschap landschap te laten verspringen, ontstaat er een
2 VREEMD FRAMED

3. interessant spel. Er zijn plekken waar tussendoor,
onderdoor of deels overheen gelopen kan worden.
De vormgeving van het gebouw maakt dat er
geen scherpe scheiding tussen binnen en buiten
is. De ruimte buiten de verblijven is natuur. Geen
rechthoekige doos en geen slagbomen, zoals we
dat nu op veel leisurelocaties tegenkomen. Door
de manier waarop de bezoekers van het park
middels architectuur het landschap beleven, wordt
de waardering daarvoor groter. Hiermee krijgt de
bezoeker een groter verantwoordelijkheidsgevoel
voor het landschap, wat de natuur weer ten goede
komt.
VREEMD FRAMED 3

4. VOORWOORD
Eind 2004 ben ik begonnen met het proces dat
afstuderen heet. Een proces waarin je jezelf leert
kennen op ontwerpgebied, maar ook persoonlijk.
Je begint aan een traject zonder enig idee te
hebben waar uit te komen.
De opbouw van dit verslag is ongeveer gelijk aan
de manier waarop ik tot dit stadium gekomen
ben. Om tot een afstudeeronderwerp te komen,
ben ik eerst gaan graven in mijn verleden en heb
ik teruggekeken op mijn studietijd. Vanuit dat
punt ben ik tot een thema gekomen. Vanuit het
thema: leisure en de grens tussen consumeren
en conserveren van het landschap, heb ik een
locatie gekozen. Daarna kwam het afstudeeratelier
boundaries op mijn pad, wat als thema ‘literatuur
en architectuur’ had. De conclusies die ik heb
getrokken, waarbij het erom ging de grenzen
tussen architectuur en literatuur te verkennen, zijn
ingezet bij het ontwerp. De opbouw van mijn verslag
weerspiegelt dit traject dat ik heb doorlopen. Ik
bespreek achtereenvolgens het thema, de locatie,
de literatuur, de ontwerpstrategie en het ontwerp.
Tenslotte volgt er nog een conclusie.
4 VREEMD FRAMED

5. INHOUD
SAMENVATTING 2
VOORWOORD 4
INHOUD 5
LEISURE 6
De thematiek in de context geplaatst 6
TEXEL 10
VIRGINIA WOOLF – TO THE LIGHTHOUSE 12
Bloomsbury-group 15
Taalgebruik 15
De blik 16
Boundaries 17
Vorm, perceptie, betekenis 20
LOCATIE 25
Topografie 25
Geomorfologie 25
PROGRAMMA 28
ONTWERPSTRATEGIE 31
ONTWERP 36
CONCLUSIE 42
LITERATUURLIJST 44
BIJLAGEN 46
VREEMD FRAMED 5

6. LEISURE Door de grotere actieradius van de mens is er een schaars.
enorme concurrentiestrijd gaande in de markt van Wanneer we een (commercieel) vrijetijdsgebouw
Door eerdere projecten ben ik gefascineerd geraakt de vrijetijdsindustrie. De consument, die vluchtiger bezoeken zijn we ons buitengewoon bewust
door het fenomeen leisure (vrijetijdsbesteding) en is geworden, wil een maximale belevingsopbrengst. van hun omgeving omdat ze zich in een nieuwe
de gevolgen die zij heeft voor het landschap. In de Zo zijn winkelketens naarstig op zoek naar nieuwe omgeving bevinden en op zoek zijn naar beleving.
architectuurgeschiedenis vind ik dit een interessant formules om klanten een nog aangenamer Juist door deze beleving zijn bezoekers extra
thema. Een van de redenen voor deze fascinatie verblijf te bieden. Winkelen moet een vorm van alert. Daarom vind ik het opmerkelijk dat juist bij
is mijn ergenis over bepaalde ontwikkelingen funshopping worden. Restaurants en hotels worden dit soort gebouwen de architectuur vaak weinig
waarin leisure een negatieve rol lijkt te spelen: gethematiseerd. De verbreding van het assortiment aandacht krijgt.
zowel in binnen- als buitenland hebben toerisme van leisure- en entertainmentervaringen lijkt
en vrijetijdsindustrie namelijk een negatieve, soms eindeloos. Het is dus tegenstrijdig dat juist in de vrijetijdssector
fatale uitwerking op de gebouwde omgeving. Dit er vaak bespaard wordt op vormgeving. Gebouwen
is een merkwaardige ontwikkeling in een sector We willen onze schaarse vrije tijd optimaal benutten. zijn vaak functioneel binnen het thema dat de
waarin genieten voorop staat en er genoeg geld te We hebben hier veel geld voor over en zijn bereid bezoeker moet aanspreken. Men grijpt naar andere
besteden lijkt. er grote afstanden voor af te leggen. Daarbij eisen middelen dan architectuur om in te spelen op
we echter wel een maximale belevenisopbrengst. de gevoelens van de bezoeker. Ik zie dit als een
Vrije tijd behoort tot één van de snelst groeiende Hoogst opmerkelijk vind ik dat in deze ‘quality contradictie; gebouwen voor vrije tijd zijn niet
onderdelen van onze economie. Omdat onze tijd time’ architectuur slechts sporadisch wordt ingezet functioneel, maar zijn er puur ter verrijking van het
steeds schaarser wordt, willen we deze optimaal als trigger. Wanneer men bij een vrijetijdsgebouw welzijn. Architectuur zou volgens mij, dus als middel
benutten. Meer dan ooit geven we geld uit aan wel veel aandacht besteedt aan de vormgeving, moeten worden ingezet in de concurrentiestrijd en
vrijetijdsgerelateerde goederen of diensten. Onze is dit vaak ten behoeve van het culturele imago daarmee een bijdrage kunnen leveren aan een
leefomgeving raakt steeds meer betrokken in de van de stad. Maar juist op grote leisure-locaties positieve ontwikkeling van de toerismesector op de
dynamiek van belevenis- en attractievorming. De vind je smakeloze architectuur; zoals die van lange termijn.
toegenomen mobiliteit, ontstaan door de opkomst vrijetijdscomplexen net buiten de stad, hotels aan
van de auto in de jaren zestig en de groeiende de kust en vakantieparken. Als sinds de opkomst De thematiek in een context geplaatst
communicatie (telefoon, televisie, internet), heeft van de vrijetijdsindustrie en het toerisme is de De vrijetijdsindustrie heeft de laatste jaren een
de relatie tussen plaats en ruimte veranderd. aandacht voor het fenomeen vanuit de architectuur enorme groei doorgemaakt. De invloed hiervan
6 VREEMD FRAMED

7. op het landschap is bijzonder groot. Hoewel vormgeven van plaats- en productkenmerken omkering plaatsgevonden. De vroegere stad was
onze vrije tijd schaarser wordt, neemt intensiteit worden in toenemende mate van belang. een duidelijke herkenbare eenheid. (…) Nu zijn de
ervan toe. Toegenomen welvaart en mobiliteit Europese steden verwilderd tot urban sprawl en
zorgen ervoor dat mensen bereid zijn om in hun Het platteland verstedelijkt. Groene enclaves lijkt de natuur het enige dat nog te beheersen is’.5
vrije tijd een steeds grotere afstand af te leggen blijven over. Specifieke eigenschappen van stad Door de oprukkende agglomeratie worden deze
voor een specifieke beleving. ‘Hierdoor wordt de en land worden benadrukt door de toenemende plekken ‘groene eilanden’.
vrije tijd meer doelgericht besteed; de belevenis internationalisering en globalisering. ‘Ruimtelijke De zorgvuldig in stand gehouden landelijke gebieden
opbrengst dient bij voorbaat zijn gegarandeerd’.1 verschillen zijn allerminst opgeheven. Eerder lijkt worden op talloze manieren toeristisch uitgebuit.
In een korter tijdsbestek wordt meer geld besteed het tegendeel het geval. (…) Vermaak, lokale Het consumeren van het landschap lijkt de enige
aan beleving. ‘In algemene zin is er sprake van folklore en cultuur worden steeds vaker ingezet manier om deze nog te kunnen behouden. Hier zien
een verschuiving van traditionele min of meer voor de vormgeving van een eigensoortige we de opkomst van ecotoerisme en agrotoerisme.
informele bezigheden met een tijdsintensief stedelijke of regionale identiteit. (…) Er is Rustiek wordt ‘in’. Landschapsconsumptie is
en geldextensief karakter naar bezigheden die kortom, naast processen van ontgeografisering echter een bedreiging voor landelijke gebieden:
behoren tot de nieuwe doelbewust georganiseerde, en delokalisering, ook sprake van herlevend geluidsoverlast, milieuvervuiling en afval. Maar
snelle belevenissencultuur van vrije tijd’.2 regionalisme en lokalisme’.4 tegelijkertijd kan het ook een positieve uitwerking
Het aanbod wordt hierdoor steeds groter en Karakteristieke aspecten van een bepaalde plek hebben op het gebied en zelfs daarbuiten. Door de
diverser. De vluchtige, plaatsongebonden worden ingezet om deze te promoten. bezoeker met het landschap in contact te brengen
consument is steeds gevoeliger voor trends en Stadscentra proberen er alles aan te doen bezoekers wordt deze zich bewust van haar kwaliteiten.
hypes. Door de toenemende ontwikkelingen in de te blijven trekken. Door City Branding, diverse Hierdoor zullen de bezoekers zich verantwoordelijk
media en communicatie zijn we in staat om ons evenementen en wilde architectuur, proberen voelen. Architectuur kan aan de creatie van dit ve 1 Mommaas, Hans, ‘De
landelijk en internationaal te laten informeren over de steden zich onderling te onderscheiden. De rantwoordelijkheidsgevoel een belangrijke bijdrage vrijetijdsindustrie in stad
en land’ p.10.
dat wat er gaande is. ‘De verruimde actieradius binnenstad wordt zo een decor voor de meest leveren. 2 Ibidem, p.52.
van consumenten heeft, in combinatie met een uiteenlopende activiteiten. 3 Ibidem, p.10.
4 Mommaas, Hans,
afnemende hoeveelheid vrije tijd, geleid tot een Niet alleen steden onderling, maar ook het ‘Moderniteit, Vrije tijd en
verscherpte concurrentie binnen het aanbod. platteland probeert zich van het stedelijke te de Stad pp.184-185’.
5 Boer, Florian en
Bedrijven in de vrijetijdssector bevinden zich in onderscheiden. Groene gebieden worden zorgvuldig Christine Dijkstra,
een ongelooflijke concurrentiestrijd’.3 Meer verfijnd in stand gehouden. ‘Er heeft een merkwaardige ‘Euroscapes’ p.208.
VREEMD FRAMED 7

8. Afbeelding:
Boer, Florian en
Christine, Dijkstra
‘Euroscapes’. p. 171
8 VREEMD FRAMED

9. TEXEL ‘het gouden boltje’ genoemd, is 160 km² groot, proces heeft ook op Texel een grote invloed gehad.’7
waarvan ongeveer een kwart natuurgebied is. Voor Sinds het eind van de negentiende eeuw, met
Om de invloed van de architectuur op de relatie een groot deel bestaat de natuur uit duinen. Het name door een geregelde stoombootverbinding, is
bezoeker-landschap nader te bestuderen heb ik eiland telt ongeveer 13.750 inwoners. Het is niet Texel dichter bij Nederland komen liggen. Allerlei
een case-study gedaan op een gebied waar de alleen een geografische, maar ook een bestuurlijke invloeden van het vaste land konden het eiland
problematiek, die ik hierboven schetste, speelt. eenheid.6 Texel wordt, in tegenstelling tot de hierdoor makkelijker bereiken. De eilanders konden
De locatie waar mijn oog op is gevallen is Texel. andere waddeneilanden, al sinds de jaartelling in toenemende mate kennis nemen van mode en
Mijn ouders wonen op Texel, daarom kom ik bewoond. De eerste nederzettingen stammen uit de ideeën van de overkant. Niet alleen werd het voor
daar geregeld. Het is, met bijna een miljoen ijstijd (8000-4500 v.C.). Tot aan in de zeventiende henzelf makkelijker het vaste land te bereiken, ook
toeristen die Texel jaarlijks aandoen, een echt eeuw bestond Texel nog uit twee eilanden, te kwamen er veel mensen van het vaste land naar
toeristeneiland. Het waddengebied is (nog) niet weten Texel en Eyerlandt. De eilanden werden in het eiland, met als gevolg dat de culture verschillen
aan het succes ten onder gegaan, waar dat wel 1630 met elkaar verbonden door middel van een vervaagden.
op vele plekken aan de Nederlandse Noordzeekust stuifdijk. Vanaf de zeventiende eeuw begon de Ook het toerisme leverde een grote bijdrage aan
het geval is. De waddeneilanden profileren zich mens actief met het bevorderen en ontwikkelen deze cultuurvereffening. Door de oprichting van
als natuurgebieden: Texel presenteert zich als van duinvorming. In het begin van de negentiende Texels Eigen Stoomboot Onderneming (TESO)
hét vogeleiland bij uitstek. In de hevige strijd eeuw kreeg Texel zijn huidige vorm. onstond er in 1908 een verbeterde verbinding met
binnen de vrijetijdssector proberen bedrijven Texel Grootschalige industrie is er op het eiland nooit het vaste land, waardoor het toerisme langzaam op
te profileren als een ‘unieke locatie’. Het ‘eigen geweest. Van oudsher zijn landbouw, schapenteelt gang kwam. Maar pas na de Tweede Wereldoorlog
Texelse’ wordt ingezet als trigger. Toch is het ook en visserij de belangrijkste takken van de zette het toerisme op Texel echt door. Ook het
hier dat hotels, bungalowparken, appartementen, economische bedrijvigheid. Sinds de Tweede landelijk bestuur en de komst van landelijke
restaurants en andere uitgaansgelegenheden Wereldoorlog heeft het toerisme echter een sterke dagbladen, telefoon en later radio en televisie,
smakeloze onderkomens zijn. Vooral uit angst voor vlucht genomen wat tegenwoordig een dominante hebben veel invloed gehad in de verdwijning van
aantasting van het landschap schiet de architectuur plaats inneemt in de eilandeconomie. het ‘typische Texelse’.
vaak tekort. Als Texel zich wil profileren als De aantasting van de Texelse autonome cultuur
6 Texel beschikt sinds
iets ‘unieks’ dan kan architectuur hiertoe een ‘Door toenemende mobiliteit in de negentiende door invloeden van buitenaf, vormde telkens een 1415 over stadsrechten.
belangrijke bijdrage leveren. eeuw maakte de lokaal georiënteerde bezigheden thema op het eiland. Met name door de snelle 7 Ginkel, Rob van ‘Groen-
Zwart Texels in het hart’
Het eiland Texel, door Texelaren zelf het vaak geleidelijk plaats voor een nationale cultuur. Dit modernisering van het eiland, werden de bewoners p.32.
VREEMD FRAMED 9

10. Vakantiehuisjes en
appartamenten op
Texel
10 VREEMD FRAMED

11. zich bewust van de culturele aspecten die Texel zich hierop toeleggen zijn de stichting ‘Folklore zij het gevoel dat hun eiland wordt overgenomen
eigen zijn. Dit, in tegenstelling tot de tijd dat de Texel’ (vanaf 1972) en de ‘Historische Vereniging door toeristen. Milieuvervuiling, geluidsoverlast
wereld buiten het eiland nog ver weg leek te zijn. Texel’ (vanaf 1985). Andere ontwikkelingen die de en verandering van het landschap zijn enkele
Toen dacht men daar niet namelijk niet zo over toegenomen aandacht bij de bevolking voor het negatieve aspecten die zij noemen.10
na: men ervoer toen het leven dat zij leefden als authentieke Texel bevestigen, zijn de interesse
‘normaal’, als het enig mogelijke. Juist hierdoor voor het Texelse dialect en de oprichting van de Echter zijn Texelaars, zoals gezegd, afhankelijk van
leidde het Texels cultuurgoed nog lange tijd een ‘Texelse Courant’ en de ‘Texelse Radio’. het toerisme. Het lijkt mij daarom geen optie het
taai bestaan. De laatste jaren vindt er op Texel in het toerisme in te perken, zoals door velen geopperd
Texelaars begonnen tijdens de modernisering te hoogseizoen een ware invasie van toeristen plaats: wordt. Paradoxaler wijze zal Texel het toerisme
beseffen dat er iets unieks teloor dreigde te gaan. op elke eilander zijn er bijna vier vakantiegangers. in de toekomst nog meer nodig hebben om zijn
Zij wilden zoveel mogelijk Texelse cultuur voor het Met ongeveer 2000 van de 7250 arbeidsplaatsen identiteit te kunnen behouden. Wil Texel niet
nageslacht bewaren. Om dat doel te bereiken, is de sector recreatie en toerisme de grootste ten onder gaan aan het eigen succes dan zal zij
werden er op initiatief van autochtone Texelaars werkverschaffer op het eiland. Het blijkt dat zorgvuldig het toerisme moeten aanpakken. 8 Ecomare dient
vier musea opgericht: het natuur historisch 75% van de bevolking voor haar inkomen direct Bezoekers van een bepaald gebied worden zich als informatie en
bezoekerscentrum voor
museum (1930), nu Ecomare8, de oudheidskamer of indirect afhankelijk is van het toerisme en bewust van de kwaliteiten, gaan het waarderen. En de Wadden en Noordzee,
(1954), het agrarisch museum (1965) en het recreatie. De sector is nog bloeiende, maar er is het heeft dus een positieve uitwerking. Architectuur met als doestelling:
‘het vergroten van het
zee- en scheepvaartmuseum (1976, nu maritiem een tendens gaande die erop wijst dat het zich zal kan op Texel een zeer belangrijke bijdrage leveren draagvlak voor het behoud
en juttersmuseum). Uiteraard speelde de opkomst gaan stabiliseren. Het aantal overnachtingen ligt op dit punt. en waar mogelijk het
herstel van natuur- en
van het toerisme een rol bij de oprichting van rond de 4,5 miljoen per jaar. Inclusief dagbezoek, cultuurwaarden in het
deze musea. Maar tegelijkertijd vormde het een komen jaarlijks ongeveer een miljoen mensen naar Bij het bouwen voor de bezoekers komt de waddengebied en de
Noordzee, met een accent
stimulans om de natuur en cultuur in stand te Texel. Het aantal slaapplaatsen schommelt tussen thematiek van het toerisme en de verandering van op Texel’. Bron: Stichting
houden. Het eiland verkoopt zijn ‘eigenheid’: naast de 40.000 en 45.000. De meeste overnachtingen het landschap goed naar voren. Enerzijds is de texels Museum, Ecomare
2007
de oprichting van musea ziet men tegenwoordig vinden plaats in de kampeersector, gevolgd door toerist te gast en verblijft deze op een bijzondere 9 Cijfers uit: Lengkeek,
dat er volop wordt geïnvesteerd in het authentieke zomerhuizen en appartementen.9 Het toerisme is locatie die zij waardeert, anderzijds zal het toerime Jaap en Koen van der
Velden, ‘Eiland in
landschappen en dorpsgezichten om deze in stand vooral geconcentreerd rond De Koog. het landschap ook aantasten. Het project speelt evenwicht’ p.9.
te houden. Ook het niet tastbare erfgoed wordt De houding van Texelaren ten opzichte van zich af op deze rand, tussen consumptie en 10 Lengkeek, Jaap en
Koen van der Velden,
geconserveerd. De belangrijkste instanties die toerisme is ambivalent. Vooral ‘s zomers hebben aantasting. ‘Eiland in evenwicht’.
VREEMD FRAMED 11

12. VIRGINIA WOOLF – TO THE LIGHTHOUSE dienst zou kunnen zijn bij het ontwikkelen van
Cover van de roman een ontwerpstrategie.
‘To The Lighthouse’ In het kader van het atelier Boundaries; grenzen
van Virgina Woolf tussen literatuur en architectuur, ben ik mij middels ‘Naar de vuurtoren’ gaat over menselijke
de literatuur gaan verdiepen in de invloed van het relaties en de ongrijpbaarheid van de tijd,
landschap op de mens. Hoe vinden we de relatie tegenover de onvergankelijkheid van het
mens, landschap (de kust) terug in de literatuur? landschap en de kunst. De handeling zelf is
Ik heb hiervoor eerst sociologisch en filosofisch niet belangrijk in het boek. Toch zal ik even
georiënteerde boeken gelezen, met thema’s als een heel beknopte samenvatting geven, om
‘de beleving van het landschap’, ‘de relatie mens- daarna een en ander toe te lichten. Ik begin
landschap’ en ‘de kust’.11 Deze boeken waren veelal met de algemene kenmerken van de roman.
geschiedschrijvend, op feiten gebaseerd en goed Vervolgens ga ik voor een verdere analyse
onderbouwd. Ik ben uiteindelijk meer gaan zoeken inzoomen op een fragment.
naar een roman die aansluit bij mijn thema. In
fictie kunnen spannende dingen ontstaan die Mr. en Mrs. Ramsay brengen met hun acht
niet naar voren komen in wetenschappelijke kinderen de zomer door in een huisje op het
boeken. Bovendien lijkt het me een interessante, eiland Skye in Schotland. Naast de familie zijn
onortodoxe manier om via literatuur tot een er nog een aantal gasten aanwezig, waaronder
ontwerpstrategie te komen. de dichter Carmichael en de schilderes Lily
11 Lemaire, Ton, ‘Filosofie Tijdens mijn zoektocht naar een roman waarin de Briscoe. Mrs. Ramsay komt met het plan om
van het landschap’ en
Corbin, Alain, ‘Het omgeving een prominente rol speelt, stuitte ik op de bij mooi weer de volgende dag een bezoek
verlangen naar de kust’. roman ‘To the lighthouse’ van de Engelse schrijfster te brengen aan de vuurtoren op een eilandje
12 Woolf, Virginia, ‘Naar
de vuurtoren’. Vertaald Virginia Woolf (1882-1941). (‘Naar de vuurtoren’ verderop. James, de jongste zoon, verheugt
door Jo Fiedelij Dop. is de Nederlandse vertaling die ik heb gelezen.12 zich erg op het uitstapje, maar zijn vader
Amsterdam: Uitgeverij
Bert Bakker, 1981 Ik zal ook de Nederlandse versie gebruiken voor voorspelt dat het slecht weer wordt. Lily Briscoe
Oorspronkelijke titel: To citaten.) Ik besloot dit boek verder te bestuderen werkt aan een schilderij dat niet wil vlotten. Het
the lighthouse. London:
Hogarth Press, 1927 en te bepalen in hoeverre deze roman mij van bezoek aan de vuurtoren wordt afgelast en het
12 VREEMD FRAMED

13. gezelschap vertrekt. ‘plaats’ uitgewerkt: het verstrijken van de tijd bezig is met haar schilderij. In het eerste deel
Tien jaar later komt de familie terug naar het wordt gecontrasteerd met het onveranderlijke wil het schilderij niet vlotten. De verhoudingen
eiland, met als gasten de heer Carmichael en van het landschap. Het ongrijpbare en vluchtige kloppen niet en ze kan het evenwicht niet vinden.
Lily Bricoe. Mrs. Ramsay is inmiddels overleden, van gevoelens en verhoudingen, wordt geplaatst Ze weet zich bovendien geen houding te geven.
evenals de oudste zoon en de oudste dochter. Ter tegenover de rust en oneveranderlijkheid van het In het tweede deel komt ze tot inzicht dat het
nagedachtenis besluit Mr. Ramsay met zijn zoon landschap. De werkelijkheid vanuit het menselijk schilderij niet meer dan een momentopname is.
James en Zijn dochter Camilla het bezoek aan de perspectief, wordt gepresenteerd als een ‘stream of Door middel van kunst immers, wordt het tijdelijke
vuurtoren te brengen dat destijds was afgelast. Lily conciousness’: een continue stroom van indrukken geconserveerd: vluchtige momentopnames die in
Briscoe maakt intussen haar schilderij af. en ervaringen. Vanuit Woolf’s optiek is het van het leven voorbijflitsen, worden tastbaar gemaakt.
belang om het moment te vangen waarin de mens Op het moment dat Lily dit inziet kan ze verder
Het verhaal is verdeeld in drieën: “Het raam”, “De tot een diepere realiteit komt, wanneer hij als het komen en durft ze dingen vast te leggen.
tijd gaat voorbij” en “De vuurtoren”. Wat in het ware zijn eigen ‘ik’ overstijgt. In het eerste deel
eerste deel wordt gestaakt; het bezoek aan de van het boek lukt dit niet. Het bezoek aan de Mrs. Ramsay, de belangrijkste personage, heeft de
vuurtoren en de voltooiing van het schilderij, wordt vuurtoren wordt afgelast, het schilderij wil niet bijzondere gave mensen bij elkaar te brengen. Ze
in het derde deel afgemaakt. Daartussen wordt in vlotten, discussies zijn weinig vruchtbaar. kan goed met mensen omgaan en is in staat om,
een zeer korte verteltijd het verstrijken van tien In het derde deel, dat fungeert als spiegelbeeld vanuit haar intuïtie de problemen van mensen
jaar beschreven met daarin het overlijden van van het eerste, komen de personages tot andere om haar heen op te lossen. De herinnering aan
Mrs. Ramsay, haar zoon Andrew en haar dochter inzichten. Door het verwerken Mrs. Ramsay’s dood haar vormt in het derde deel een drijfveer voor de
Prue. Inzichten die er in het eerste deel niet waren ontstaat er een nieuwe harmonie in het leven van tocht naar de vuurtoren en het voltooien van het
worden in het derde deel verkregen. de nabestaanden. Ze komen tot handelingen die tot schilderij.
De verhandeling op zichzelf is vrij beperkt. dan toe onvoltooid waren gebleven: de vuurtoren Het karakter van Mr. Ramsay daarentegen, staat
Belangrijker zijn de beschrijvingen van indrukken, wordt bereikt en het schilderij afgemaakt. Zo lijnrecht tegenover die van zijn echtgenote. In
de gedachtestromen en onderlinge verhoudingen bereiken zij een volgende fase in hun leven; ze tegenstelling tot haar, benadert hij alles vanuit
tussen personages. Vanuit een alwetende verteller doen dingen die ze eerder niet deden en overstijgen het intellect. Zijn compromisloze benadering van
worden de karakters van de personages en hun daarmee hun eigen ‘ik’. mensen en zaken, is uiteindelijk alleen maar gericht
onderlinge relaties stukje bij beetje ontleed. Dit overstijgen van de eigen ‘ik’ wordt metaforisch op het bevestigen van zijn eigen gelijk. Maar zelfs
Daarnaast heeft Woolf de begrippen ‘tijd’ en uitgewerkt in de episodes waarin Lily Briscoe hij komt tot een veranderd inzicht bij de vuurtoren.
VREEMD FRAMED 13

14. Daar overstijgt hij zijn eigen ‘ik’ en komt hij voor
Duncan Grant, The het eerst écht in contact met Camilla en James. Pas
mantlepiece (1914) dan haat James zijn vader niet langer.
Vanessa Bell, Still
Zoals Woolf, met de personages Mrs. en Mr. Ramsay,
life of a mantlepiece
(1914) het vrouwelijke tegen het mannelijke afzet, zijn er
nog talloze andere elementen in de roman die
deze twee tegenstellingen vertegenwoordigen.
De vuurtoren en de zee zijn daar belangrijke
voorbeelden van. De vuurtoren is geplaatst op een
eilandje in de zee, waardoor het symbool komt te
staan voor het ‘andere’, voor nieuwe inzichten en
voor het overstijgen van de eigen ik. Tegelijkertijd
vormt het een metafoor voor het mannelijke, het
onveranderlijke, net als de rotsen en het landschap
De zee daarentegen, met haar voortdurende
stroming van eb en vloed, van rust en beweging,
staan symbool voor het vrouwelijke oftewel het
veranderlijke, het onpeilbare. Deze tegenstelling
van het mannelijke en het vrouwelijke loopt
als een rode draad door het hele boek. Steeds
weer verschijnt hij in een andere hoedanigheid
vertegenwoordigd door de contrasterende paren
zoals tijd en kunst, flux en permanentie, en realiteit
en verbeelding.
14 VREEMD FRAMED

15. Bloomsbury-group Dit is eigenlijk niets anders dan wat Virginia Woolf in het eiland, werkt aan haar schilderij. Dit wil niet
Als Virginia met haar broers en zussen ‘Naar de vuurtoren’ doet. Momenten worden belicht erg vlotten. Afwisselend kijkt ze naar de verte, Uit: Woolf, Virginia,
naar Bloomsbury verhuist,b wordt dit een vanuit verschillende invalshoeken, personages waar zich de zee en de vuurtoren bevinden, en ‘Naar de vuurtoren’
ontmoetingsplek voor kunstenaars en beschrijven via een alwetende verteller. Op die naar dichtbij, waar een tuin en een heg zijn. Het pp. 164-165
intellectuelen. Van deze ‘Bloomsbury-group’ maken manier worden vluchtige momenten gegrepen. doek staat als een wit vlak voor haar. In de verte
bekende namen deel uit zoals de schilders Vanessa Het werk van de Bloomsburyschilders was bevindt zich de boot met Mr. Ramsay, die met zijn
Bell, Roger Fry en Duncan Grant, de kunstcriticus kortstondig; een voorstelling was vaak geen lang zoon James en zijn dochter Camilla op weg is naar
Clive Bell, de schrijver en essayist Leonard Woolf. leven beschoren. Soms werden de doeken opgerold
Het is een interessant uitgangspunt om de roman als de verf droog was of werd de achterkant van
van Virginia Woolf in relatie te brengen met de het doek werd opnieuw gebruikt. Het gebeurde dat
schilderkunst die de Bloomsbury-group heeft ze verdwenen op zolders en onder bedden, vooral
voortgebracht. dat van Roger Fry en Vanessa Bell, omdat zij het
De Bloomsbury-schilders waren niet op zoek minst succesvol waren. “Het zou worden opgerold
naar een exacte imitatie van de werkelijkheid onder een sofa weggestopt”, denkt Lily Briscoe
maar naar equivalenten daarvan. Zij trachtten over haar schilderij, vervolgens: “het zou worden
momenten van intense perceptie bloot te leggen. vernietigd”.13 Maar wat deed dat ertoe? Het was
Dit kon een respons op een bepaalde stemming tenminste een ‘poging tot iets’, een gebaar dat
zijn, een lichtval, een patroon dat zich plotseling stond voor een wezenlijk moment.
openbaart, de sfeer in een kamer, maar ook de
houding van iemand die leest, schrijft of schaakt. Taalgebruik
De concentratie waarmee naar de wereld werd In het volgende zal ik gaan inzoomen op een
gekeken, blijkt uit de variaties die men maakte op fragment uit het boek van Viginia Woolf. Het
één thema, van figuratief tot abstract. Het waren betreft een passage dat afkomstig is uit hoofdstuk
allemaal pogingen in verf om het onmogelijke drie en vier uit het derde deel ‘De vuurtoren’ (p.
te bereiken: vluchtige momenten vereeuwigen. 164-178).
Steeds opnieuw en steeds weer vanuit een andere
13 Woolf, Virginia, ‘Naar
invalshoek. Lily Briscoe, die opnieuw de familie vergezelt naar de vuurtoren’ p.167.
VREEMD FRAMED 15

16. de vuurtoren. Tijdens dit fragment zijn ze net worden zinnen gebruikt die uitdrukking geven achtergrond voor de verhaallijn, maar tevens als
vertrokken. Lily probeert het moment te vangen aan die intensiteit, wat bijvoorbeeld blijkt uit de symbolische ondersteuning daarvan.
op haar doek. Ze kijkt van het landschap naar volgende zin:“Want het vlak grijnsde haar aan, De zee staat voor het veranderlijke en het
het doek en weer terug. Door het ritme van het het puilde uit, ze voelde het tegen haar oogballen vluchtige van het moment. Deze wordt tegenover
focussen verliest ze het contact met de dingen om drukken”.14 Tevens probeert Woolf door middel andere elementen geplaatst, zoals de rotsen
zich heen. Ze probeert vervolgens de zin van het van woorden als onverbiddelijk en onherroepelijk en de vuurtoren, die het permanante en het
leven te bevatten. de gevoelens van haar personages op te roepen. onveranderlijke vertegenwoordigen. Het gaat
Het hoofdstuk erna wordt er weer gekeken naar Soms lukt het niet in een keer en zijn er meerdere dus niet zozeer om de uiterlijke kenmerken van
de boot met James, Camilla en Mr. Ramsay. Ook pogingen nodig om tot een beschrijving te komen. het landschap, maar veeleer om de metaforische
zij proberen vat te krijgen op de situatie. Het punt Delen van zinnen en woorden worden herhaald. zeggingskracht die daaruit spreekt. De
vanwaar ze vertrokken waren lijkt voor hen al een “Ze zag haar doek alsof het naar boven was ‘perspectivische blik’, oftewel de unieke beleving
andere wereld geworden. gezweefd en zich onverbiddelijk recht voor zich had van een personage vanuit een bepaald standpunt
opgesteld (…) Ze keek wezenloos naar het doek of situatie, is hetgeen waar het om gaat in de
Hoewel Woolf vanuit een alwetende vertelinstantie met zijn onverbiddelijke, wit starende blik en van roman. De schrijfster creëert een omgeving
beschrijft, ‘ziet’ deze niet alles tegelijk. De omgeving het doek naar de tuin”.15 die door alle figuren steeds anders, vanuit
wordt dan ook nooit als geheel beschreven hun eigen persoonlijke belevingswereld, wordt
maar altijd gefragmenteerd, via verschillende De Blik geïnterpreteerd. Tegelijkertijd is het van belang
personages. De beleving en interpretatie van het “Het was rustig, nevelig weer, de vuurtoren dat zij de situatie proberen te bevatten. De twee
landschap op een bepaald moment hangen nauw leek vanochtend oneindig ver weg”.16 In haar betekenissen van ‘blik’ zoals die staan beschreven in
samen met de gevoelens van de personages. boek schept Virginia Woolf een omgeving en de Van Dale, komen hier duidelijk terug. Ten eerste
Woolf probeert dus in haar boeken momenten van tegelijkertijd een interpretatie van die omgeving. gaat het om ‘beschouwen’. De personages nemen
intense beleving te ‘vangen’. In haar schrijfstijl Het gaat in ‘Naar de vuurtoren’ niet in de eerste de omgeving waar; vaak maar in een oogopslag; er
komt dit duidelijk naar voren. Naast de alwetende plaats om de intrige, maar om de interpretatie van wordt dan een beschrijving gegeven van hetgeen
verteller die steeds van blik wisselt en onderlinge de werkelijkheid op verschillende tijdstippen. Via waarop zij hun ogen hebben gericht. Ten tweede
relaties van de personages bloot legt, komt die een continue stroom aan indrukken ‘bevriest’ Woolf gaat het om het vermogen te interpreteren. De
14 Ibidem, p.167. intense beleving ook naar voren door de woordkeuze relaties op een specifiek moment. Het landschap personages proberen te begrijpen wat ze zien. Het
15 Ibidem, p.165.
16 Ibidem, pp.164-165. en de opbouw van de zinnen en hoofdstukken. Er vormt een interactief decor, die niet alleen dient als verruimen van de blik wordt van belang.
16 VREEMD FRAMED

17. bepalen. het landschap zelf is de blik van de toeschouwer
Woolf gebruikte een dergelijke manier van schrijven belangrijk: we hebben hier dus weer met diezelfde ‘blik’ in het Van Dale
om manier de realiteit te benaderen. Fictie en ‘perspectivische blik’ te maken. De schaal van Woordenboek
realiteit waren voor haar verweven. De realiteit het landschap is zo groot, overspoeld door
is nooit volledig onder ogen te zien. Momenten, zoveel verschillende individuen met hun eigen
indrukken geven een subjectieve indruk van interpretaties, dat ook hier de alwetende verteller
werkelijkheid. Met verschillende perspectieven is niet bestaat. Bovendien kunnen deze altijd maar
de werkelijkheid te benaderen. een deel van het landschap tegelijkertijd zien. Door
het ontbreken van een bevatbare schaal in het
Boundaries landschap, wordt de interpretatie bepaald door je
Wat is nu de relatie tussen de roman en de beleving blikveld (dat natuurlijk snel kan wisselen). Je hebt
Om inzichtelijk te maken wat ik interessant vind
van het landschap? Ik zie een analogie met het dus altijd te maken met bepaalde kijkrichtingen,
aan de roman, heb ik een diagram gemaakt van
‘lezen’ van het landschap. Bij architectuur in het -hoogten en -diepten. Je ‘leest’ dus als het ware je
mijn interpretatie. Het eerste diagram toont de
landschap is deze ook een decor. Deze heeft ook omgeving.
situatie zoals deze is in het gekozen hoofdstuk van
niet één werkelijkheid, maar wordt steeds weer Fietsen en wandelen vormen de belangrijkste
de roman. Dát is wat er op het specifieke moment
anders beleefd. Door de grote schaal is de beleving activiteiten van bezoekers aan Texel.17 Door
gebeurt. Echter is de roman niet zo geschreven.
ervan, net als in de roman, voor iedereen anders. zich door het landschap te bewegen verzamelt
De volgende twee diagrammen geven dezelfde
Net als in het boek, kunnen we hier spreken van de beschouwer indrukken die steeds vanuit
situatie weer, maar van verschillende invalshoeken.
een perspectivische blik die bepalend is voor de verschillende perspectieven ontstaan. Behalve als
Niet alleen de perspectieven zijn belangrijk, maar
interpretatie van het landschap. lichamelijke activiteiten an sich, bieden lopen en
ook de dieptewerking. Op die manier heeft Woolf
fietsen daarom nog een extra dimensie: ze laten
het verhaal opgebouwd, dát is waar het om gaat. 17 Gemeente Texel,
De rol van een gebouw in de relatie tussen mens en je de omgeving lezen. Op het moment dat men
De personages zijn vooral met zichzelf en met Monitor 2003 onzerzoek.
landschap lijkt tweeledig. een nieuwe plek bezoekt, vooral wanneer het om 49% van de toeristen
hun eigen interpretatie bezig. Het doek van de noemen wandelen en
Ten eerste gaat om de blik op het gebouw vanuit het landschap te doen is, is men heel bewust bezig
schilderes Lily Briscoe en de boot omringd door fietsen als activiteit die
het landschap. Het gebouw is een object in het om in relatief korte tijd het landschap in zich op men van plan is te gaan
water geven een beperkte invalshoek weer. De doen op Texel en deze
landschap. Het gaat er in op, of steekt er bij af. te nemen. Wandelen en fietsen worden daarom
personages trachten hun positie in de ruimte te staan daarmee ruim
In ieder geval wordt het er een onderdeel van. In veel vaker op een nieuwe plek beoefend dan in de bovenaan.
VREEMD FRAMED 17

18. Diagram 1
18 VREEMD FRAMED

19. Diagram 2 en 3, met
citaten uit:
Woolf, Virginia ‘Naar
de Vuurtoren’ p. 164
en p. 174
VREEMD FRAMED 19

20. bekende omgeving. Het lezen van de omgeving is De grens tussen de twee gevallen is niet altijd Van veraf is dient deze voor navigatie terwijl deze
Rechts: voor een toerist een bewustere onderneming dan scherp. Wanneer het gebouw de ene, dan wel de van dichtbij is nutteloos is geworden. Maar op het
Ger Dekkers, voor iemand in zijn eigen omgeving. andere betekenis aanneemt, hangt af van de gene moment dat men de vuurtoren kan beklimmen,
Sky and tulip-fields, Ten tweede kadert een gebouw het landschap die het gebouw bekijkt. De vorm en de betekenis krijgt deze een derde betekenis: de toren kan
Flevoland 1983
in. Dan gaat het om de vraag hoe het landschap van het object (gebouw) verandert met de positie, een fantastisch nieuw panoramisch perspectief
Ger Dekkers, beleefd wordt vanuit het gebouw. Het gebouw de afstand en het perspectief; kortom met de blik verschaffen. Misschien is het wel daarom dat
Covered, is voor de gebruiker te vergelijken met een van de waarnemer. Virginia Woolf juist de vuurtoren als bestemming
Noordoospolder 1977 kijkinstrument. Vanuit dit instrument worden de In hoeverre zijn de verschillende rollen van heeft gekozen als tegenhanger van het landhuis.
andere gebouwen weer deel van het landschap. het gebouw, het territoriale en de betekenis te
Vooral als men het landschap vanuit een gebouw manipuleren met architectuur? De positie van Vorm, perceptie, betekenis
aanschouwt, beïnvloedt het gebouw de kijk op het de bezoeker in het landschap en zijn positie ten Bij de werken van de kunstenaar Ger Dekkers is
landschap. Omdat de architectuur als kijkmachine opzichte van het gebouw zijn belangrijk. Een het landschap op een creatieve manier bekeken.
fungeert, zal de waardering ervan, deels afhangen gebouw kan je helpen het landschap te bekijken, Door kleine veranderingen van positie van
van de architecturale vorm. De Franse filosoof maar je ook helpen bij het oriënteren in het de waarnemer, ontstaat er een totaal andere
Foucault stelt dat kijkmachines een nieuwe vorm landschap. En ook aspecten als het weer, dag en compositie. Soms zijn het kleine objecten die in
van waarnemen creëren, omdat ze de ruimte nacht en de seizoenen hebben een belangrijke het landschap staan die interessante zichtlijnen of
opdelen in rasters.18 Het gebouw kan dus een invloed op de perceptie en betekenis van een perspectieven oproepen zoals bomen, een weg of
belangrijke bijdrage leveren aan de wijze waarop gebouw in het landschap. Er is dus sprake van voelbal-goals. ‘Hij neemt zijn publiek als het ware
de omgeving wordt beleefd. verandering van waarneming en verandering van bij de hand en dwingt het nauwkeurig te kijken
betekenis in de relatie tussen mens en landschap. (…) Op dat moment, op die plaats en onder die
De relatie van de twee verschillende rollen die omstandigheden bepaalt Dekkers uiteindelijk of en
een gebouw in het landschap kan aannemen, het Een verblijfsaccommodatie (het landhuis dat Woolf hoe hij zijn publiek meeneemt in zijn waarneming,
territorium waarbinnen een gebouw een bepaalde beschrijft), is normaliter alleen voor de gebruiker zijn kijkervaring. Om het deelgenoot te maken van
18 Cauter, Lieven de,
‘Archeologie van de kick’ betekenis heeft of deze weer loslaat, is interessant. van nut. Hier zien we een polarisatie van het gebouw zijn ‘ontdekking’ van het nieuwe landschap’.19
p.107. Het gebouw als nutteloos object (obstakel) in als object in het landschap en als kijkmachine. De Bij het kunstwerk van Arie Berkulin, ‘Swing’ aan de
19 Dekkers, Ger
‘landschapswaarnemingen: het landschap en het gebouw als kijkinstrument vuurtoren, het andere belangrijke gebouw uit het Karel de Grotelaan in Eindhoven wordt het landschap
een retroperspectief’ p.16. bedoeld voor een gebruiker, liggen ver uit elkaar. boek, kent een interessante omgekeerde analogie. letterlijk ingekaderd. Door het verwrongen vierkant
20 VREEMD FRAMED

21. VREEMD FRAMED 21

22. lijkt het kader te vervormen wanneer de positie van Het gaat net als in de roman niet om de vorm openplekken. De wandelpaden zijn op natuurlijke
Links: de toeschouwer verandert. Zowel de plaats als de van de werken, maar om de perceptie ervan. De wijze ontstaan door de sporen die worden
Marijke de Goey, afstand tussen het object en beschouwer zorgen vorm van het object en de betekenis ervan voor de achtergelaten door het lopen. Er zijn geen verharde
Dansent vierkant, voor verandering van perceptie. De titel van het bezoeker verandert voortdurend. Een kunstwerk paden, alleen zandpaden. Ze zijn onopvallend als
Arnhem
kunstwerk van Berkulin heeft al beweging in zich. en ook een gebouw kan een interessante relatie een slingeren sculpturaal element opgenomen in
Rechts: ‘Dansend vierkant’ in Arnhem van Marijke de Goey hebben met de mens en het landschap vanuit het landschap. (…) Door de wandeling ontstaan
Arie Burkelin, Swing, draagt eveneens een bewegende titel. Het enorme verschillende posities en afstanden. Een moment niet alleen verbindingen maar ook confrontaties,
Eindhoven gevouwen vierkant lijkt te dansen wanneer je het kan worden gevangen en een stilstaand object lijkt waarbij de verschillende projecten elkaar
met de auto passeert. te dansen. relativeren en versterken. De wandeling is tevens
In het project De Nollen laat de schilder en een handeling waarbij het gaat om de oriëntatie in
beeldhower Rudi van de Wint het publiek op een de ruimte, om afstand, maat en schaal.”20 Van de
verrassende wijze het landschap zien. Een project Wint laat ons dus niet alleen zijn kunstwerken zien,
in een binnenduingebied bij Den Helder groeide uit maar ook laat hij ons het landschap op een nieuwe
tot een ‘totaalkunstwerk’. Schilderijen, sculpturen manier lezen, op een soortgelijke manier waarop
en bouwsels zijn samengevoegd met het landschap Ger Dekkers dat doet met zijn fotografie.
als drager. Van de Wint geeft de toeschouwer
tijdens zijn wandeling door De Nollen telkens een Het is interessant om te kijken hoe vorm en de
nieuwe interessante blik op het duinlandschap. betekenis van een gebouw zich kan gedragen in
“Tijdens de wandeling volgen de ervaringen van het landschap wanneer de toerist intensief het
de kunstwerken in het landschap elkaar op. In landschap aan het lezen is. Door de vorm en de
de context van de Nollen als een totaalkunstwerk plaats van een gebouw in het landschap goed te
springen confrontaties en contradicties, al of niet regisseren kan het gebouw een ‘tool’ zijn bij het
ogenschijnlijk, direct in het oog. Het pad, dat observeren en het waarderen van het landschap.
soms breed is, soms onopvallend smal, slingerend Het gebouw wordt een toevoeging in de beleving
20 Koningsbruggen,
Jacqueline van, ‘R.W. langs de duintjes, de sculpturen, de bouwselen, de van het landschap, zowel voor de gebruiker als
van de Wint: Schilder, bunkertjes. De bossages en de bomen verlenen voor de passant.
beeldhouwer, bouwer’
p.213. het landschap de afwisseling van gesloten en
22 VREEMD FRAMED

23. VREEMD FRAMED 23

24. 24 VREEMD FRAMED

25. LOCATIE Om het duinlandschap in kaart te brengen ben ik is zo’n weg van het binnenland naar het strand
gaan inzoomen op een stuk duingebied waar de met een paviljoen. Onderling zijn ze verbonden De gelijkvormigheid
Het meest indrukwekkende landschap van duinen een relatief groot hoogteverschil hebben. met smalle wandelpaden door de duinen. Een van de duinen,
Texel is het duinlandschap. Met zijn grilligheid, Bij de keuze ben ik bewust buiten de bijzondere dergelijk pad is ook hier te vinden. Een situatie op ongeacht hun schaal
uitgestrekheid, boomloosheid en schaalloosheid natuurgebieden de Muy en de Slufter gebleven. de gekozen lokatie is topografisch dus min of meer
doet het aan een maanlandschap denken. Het is een locatie net boven De Koog. Het gebied als standaard te beschouwen.
Bovendien heeft het een grote variëteit aan flora is een goede representatie van de duinen van Texel
en fauna. En het beeld verandert enorm gedurende en daardoor een geschikte locatie voor een case- Geomorfologie
de dag en de seizoenen. De schaalloosheid van de study. Dit zal ik hieronder toelichten. Ook geomorfologisch is het gebied een
duinen zit in twee aspecten. Door het ontbreken doorsnede van de Noordzee kuststrook. Door de
van een maatstaf in de vorm van bomen, mensen Topografie hoogteverschillen in kaart te brengen wordt dit
of bebouwing, zijn hoogten en afstanden moeilijk Het gebied heeft het principe van wat je een duidelijk. Aan het strand treffen we een tamelijk
leesbaar. Bovendien hebben duinen de eigenschap standaard opbouw van de Texelse Noordzeekust rechte en steile duinstrook van tien tot vijftien
dat ze altijd op min of meer gelijkvormig zijn, zou kunnen noemen. Een verharde weg leidt meter hoog aan. Bovenop deze strook staan de
ongeacht hun formaat. Een duinpolletje van enkele vanaf het binnenland richting het strand. De weg strandpaviljoens. Daar achter volgt een lager
centimeters doet al denken aan een grote duin. eindigt bij een grote parkeerplaats, met ongeveer gedeelte van ongeveer vijf meter boven zeeniveau.
De problematiek van het massatoerisme komt in de driehonderd plaatsen en een fietsenstalling. In dit dal lopen wandelpaden evenwijdig aan het
duinen duidelijk naar voren. Iedereen zou graag in Daarna wordt de weg aanzienlijk smaller en alleen strand. Dan ligt nog een duinrij. Deze duinen zijn
de duinen verblijven, maar niemand wil bebouwing toegankelijk voor fietsers en voetgangers. Verderop hoger en duidelijk grilliger van vorm. Deze twee
in het landschap zien. ligt links het einde van de duinkampeerterrein duinrijen treffen we op heel Texel en een groot deel
Kogerstrand. van de Noordzee kuststrook. Ze zijn geologisch te
Het pad komt uit bij een strandpaviljoen, dat verklaren:
er jaarlijks tussen maart en oktober staat. Bij Texel is ontstaan vanuit een stuwwal uit de
het strandpaviljoen begint het strand. In de voorlaatste ijstijd: De Hoge Berg. Tijdens de
zomermaanden staan op het strand aan beide laatste ijstijd (80.000 -10.000 jaar geleden)
kanten van het paviljoen kleine strandhutjes die stond de zee nog vrijwel droog. In die tijd is het
gehuurd kunnen worden. Op bijna elke kilometer zand waaruit later de duinen zijn ontstaan op
VREEMD FRAMED 25

26. A E
B F
C G
26 VREEMD FRAMED D H

27. Texel terechtgekomen. Door de zeespiegelstijging
ontstaan duinen (a). Er zijn vier voorwaarden voor Links:
duinvorming: De projectlocatie met:
1) zand in de zeebodem A) strandhutjes
a B) strandpaviljoen
2) een langzaam oplopende kuststrook
C) camping
3) een overwegend aanlandige wind D) parkeerplaats
4) begroeiing E) duinpad
Na de laatste ijstijd zo’n 10.000 geleden stijgt F) grillige duinen
G) ontsluiting
de zeespiegel en nadert deze de huidige kustlijn.
H) naburige bebouwing
De eerste duinrij ontwikkelt zich. Deze duinen,
die tegenwoordig het meest landinwaards liggen Rechts:
noemt men de oude duinen (b). Duinvorming op texel
Tijdens de middeleeuwen (ongeveer 12e -16e
eeuw) is het weer erg ruw. Delen van de kustlijn b
komen door de harde wind en hoge golven in
het water terecht. Door deze kustafslag komt
veel zand in zee terecht en wordt later door hoge
golven teruggeworpen. De jonge duinen ontstaan
(c). Dus ook morfologisch is de gekozen locatie
representatief voor een duingebied op Texel.
c
Zowel geomorfologisch als topografisch is deze
plek net boven De Koog dus representatief voor
de Texelse kustlijn. Daarom acht ik de situatie
geschikt als mijn projectlocatie.
VREEMD FRAMED 27

28. PROGRAMMA manier een relatie met Texel en had overal kunnen passeert, is ook toegankelijk voor anderen. Het
staan. gebouw moet de passant niet in de weg staan.
Om te komen tot een programma op de locatie Integendeel. De passant zal eveneens ‘nieuwe
ben ik gaan inzoomen op het huidige aanbod en Het programma van mijn afstudeerontwerp wil inzichten’ krijgen. Het landschap wordt ingekaderd,
de problematiek op Texel. Ik stuitte op een groot ik hieraan relateren. Ik zal onderkomens voor er wordt net iets meer zicht geboden, of het zicht
vakantiepark, liggend in De Koog: “Beachpark (massa)toerisme gaan creëren, na studie naar de wordt je even ontnomen. Op die manier kan het
Texel”. Op een plek in De Koog staan op ongeveer specifieke aspecten van het Texelse duinlandschap. gebouw ook aan degene die er niet verblijven iets
twaalf hectare 160 bungalows, varierend in grootte Ik bied de bezoeker de kans op deze unieke plek te toevoegen. Er ontstaat een geheel dat een ander
van 90 tot 130 m2. “Vrijstaande villa’s: gelegen verblijven. De woning hoeft niet zeer luxe of groot publiek aanspreek, maar misschien ook mensen
aan waterpartijen, met c.v. Voorzien van woon/ te zijn, maar zal een beschutte plek zijn die een die normaliter een park als “Beachpark Texel”
eetkamer met tv, open haard en open keuken met nieuwe blik op het landschap verschaft. De luxe zit bezoeken.
o.a. afwasmachine, magnetron en wasmachine. hem niet in de grootte van de bungalow, maar in
Aparte wc. Ligbad/whirlpool, douchecabine en het feit dat men de mogelijkheid heeft om op die Bij een dergelijk programma is de relatie tussen
dubbele wastafel. Terras met tuinmeubilair, parasol plek te mogen verblijven. Hiermee zal de doelgroep individu en massa interessant. Een selecte groep
of zonnescherm” Luidt de advertentie.21 anders zijn dan bij “ Beachpark Texel”. van gebruikers mogen verblijven op hun favoriete
Hier is een accomodatie voor het toerisme Een ‘hut’ geeft de bezoeker bescherming. De plek. Voor hen heeft het gebouw een functie. Het
geschapen die op geen enkele wijze met Texel te gasten zullen de woning voornamelijk gebruiken landschap wordt bekeken vanuit het gebouw. Voor
maken heeft. De opbouw doet denken aan dat om te overnachten en om ‘s ochtends en ‘s avond de massa is het gebouw meer een object in het
van een Amerikaanse sub-urb. Het totaal vlakke te verblijven. Eten, lezen, douchen, of voor nog landschap. Omdat het gebouw vervormt en telkens
terrein van het park staat lijnrecht tegenover het heel andere activiteiten zoals schrijven schilderen, een andere blik op het landschap biedt is het
maanlandschap van de duinen. En ook het idillisch beelhouwen, studeren,… Activiteiten die we gebouw ook voor degene die het niet gebruiken
aangelegde watertje heeft niets met de zee te terugzien in “Naar de vuurtoren”. De plek maakt interessant. Het geheel wordt geen fort voor een
maken. Er zijn universele vrijstaande bungalows het mogelijk om op een ‘nieuwe’ manier kennis selecte groep mensen, maar zal een groter publiek
gebouwd met slechts twee verschillende typen: te maken met het landschap. Het hele landschap aanspreken.
de rode en de blauwe. Het uitzicht vanuit een hoeft dus niet telkens te zien te zijn.
vrijstaande bungalow is die van de buren. Kortom Een tweede deel van het programma is een
21 www.beachparktexel.nl dit smakeloze bungalowpark heeft op geen enkele duinpad. Een pad dat het gebouw ontsluit en
28 VREEMD FRAMED

29. “Beachpark Texel”
tegenover typisch
Texel
VREEMD FRAMED 29

30. 30 VREEMD FRAMED

31. ONTWERPSTRATEGIE
Door middel van schetsen en het maken van Structuren in de
Een gebouw kan zich in principe op twee manieren maquettes heb ik onderzocht wat ik wilde bereiken natuur en bebouwing
gedragen in het landschap. Het kan met het met die structuur. Richting en herhaling zijn in de omgeving als
inspiratiebron
landschap mee gaan of het kan er tegenin gaan. hierbij belangrijk. De modellen hebben net als
Maar er is ook een tussenweg mogelijk waarbij het het landschap, een richting met herhaling en een Een aantal van de
gebouw ingetogen kan zijn en op andere plekken richting met verandering. De verandering onstaat studiemodellen die ik
juist weer erg aanwezig is. Zoekende naar een door het landschap. Op die plekken kunnen de maakte
manier waarop het opvallend en onopvallend verblijven een unieke kwaliteit krijgen.
aanwezig zijn van een gebouw kan worden Met herhaling komt het probleem dat massatoerisme
gecombineerd kom ik tot een structuur. Door een met zich meebrengt in beeld. Veelheid leidt vaak
autonome structuur over die van het landschap te tot saaiheid. Maar herhaling kan ook een middel
leggen, ontstaat er vanzelf een spel van opvallen zijn. In ‘Naar de vuurtoren’ komt herhaling op twee
en wegvallen. Inspiraties uit de omgeving zijn manieren naarvoren. Woolf gebruikt herhaling als
voor mij belangrijk. Structuren van de duinen een poging. Ze herhaalt zinnen gedeeltelijk, of
en structuren van het strand met zijn lijnen, bijna helemaal, om tot de ultieme beschijving te
schelpen en de wind. Maar ook de ‘bebouwing uit komen van het moment. Ook het ‘onverbiddelijke’
de omgeving’, de ritmiek, herhaling en de eenvoud dat Woolf meermaals gebruikt heeft met herhaling
van de strandhutjes en het de paviljoens. te maken. Bij het herhalen komt onverbiddelijk
telkens eenzelfde aspect naarvoren. Oftewel de
verschillende verblijven zijn niet allemaal hetzelfde,
maar ze hebben wel terugkerende ontwerpregels.
Een drietal andere interessante aspecten die
in mijn modellen duidelijk werden neem ik
in mijn ontwerp mee. Ten eerste is dat de
schaalloosheid van de maquettes. In zijn geheel
VREEMD FRAMED 31

32. zou het gebouw een schaalloos object moeten versterkt of gerelativeerd worden. Bijvoorbeeld een meerwaarde krijgen. Bijvoorbeeld door middel
Verschillende posities zijn. De vakantiewoningen zullen de schaal van door een huisje net boven de duinpan te laten van inkadering en het focussen op fragmenten en
die het gebouw aan het landschap niet meteen moet verraden, want zweven of in de duintop te laten verzinken. Ook spelen de schaalloosheid van het landschap. Er zijn
kan nemen in het de schaalloosheid is een belangrijk intrigerend met andere middellen kan een vakantiewoning verschillende strategieën mogelijk:
grillige duinlandschap
aspect van de duinen. Ten tweede hebben de
maquettes vormen die binnen en buiten verweven. Duintop Helling Duinpan • Door afstand en specifieke inkadering
Door binnen en buiten een spel met elkaar te laten krijgen de duinen duidelijk een decorfunctie. Het
spelen worden de vakantiewoningen geen fort. De landschap wordt een schilderij. Afhankelijk van het
grens tussen hetgeen alleen te gebruiken is voor gewenste effect kan de vorm van de inkadering het
bezoekers die in de vakantiehuisjes verblijven en effect nog versterken.
de voorbijganger wordt minder scherp.
Tenslotte is bij de modellen het pad tekens een • Het verplaatsen van de horizon, oftewel
onderdeel van het gebouw. En andersom het het creatief omgaan met de hoogte van het
gebouw een deel van het pad. Als wandelaar maaiveld levert een andere kijk op het landschap
zal men het gebouw passeren. De vorm dient op. Door bijvoorbeeld het maaiveld op ooghoogte
daarom aantrekkelijk te zijn om een tijd in het te brengen, wordt het effect bereikt van het door
visier te hebben. Maar de voorbijganger gaat het de knieën gaan tijdens een wandeling om de flora
gebouw ook betreden door er op te klimmen en er en fauna eens goed te bestuderen. En dat tijdens
onderdoor te lopen. het koken!
Door gebruik te maken van het hoogteverschil • Het uitzicht naar de Texelse lucht kan een
in de duinen ontstaan interessante verschillen. nieuwe ervaring zijn, die ook bij het landschap
Bijvoorbeeld tussen wat er gebeurt op een duintop, hoort. Wanneer je het landschap niet ziet, maar
in een duinpan en op een helling. Een uitzicht alleen de lucht gaat men zich daarop concentreren.
vanuit een duinpan kan minstens zo spectaculair Het duinlandschap brengt een typische Texelse
zijn als het panoramische uitzicht vanaf een top. lucht voort. Door het temperatuurverschil tussen
Met de plaatsing van het verblijf kunnen effecten land en zee is de lucht boven de duinen anders
32 VREEMD FRAMED

33. dan in het binnenland. En ‘s nachts is er een zeer
heldere sterrenhemel waar te nemen omdat er Verschillende
nauwelijks omgevingslicht aanwezig is. Iets dat in mogelijke strategieën
Nederland nog maar sporadisch voorkomt.
R.W. van der Wint,
Verggilius, De Nollen
• Door middel van inkadering kan het in Den Helder
zicht worden gefocust op een fragment van het
landschap. Op eenvoudige wijze maakt de bezoeker
op een andere manier kennis met het landschap.
De kijker wordt geprikkeld het landschap goed te
bestuderen.
En voor de passant
• Door net even het zicht (gedeeltelijk) weg
te nemen, kan dat voor de wandelaar relativerend
werken. Hij loopt de hele tijd over een uitgestrekt
landschap en wordt zich daar juist weer van bewust
door even een intiem gevoel te geven.
• Omgekeerd, door de passant nog net
dat uitzicht te bieden over de dichtstbijzijnde
bebouwing of over zee, kan dat ook relativerend
werken.
De plaats een raam is hierbij belangrijk. De positie
van het raam vanuit het interieur en plaats van het
raam ten opzichte van het landschap. Wat binnen
VREEMD FRAMED 33

34. A B C D E F
F G H I J
34 VREEMD FRAMED

35. stahoogte is kan buiten het maaiveld zijn. Zo kan raam refereert aan een schilderij waardoor een verplaatst. Zo zal de aandacht voor een raam bij
de blik gericht worden op een fragment met alleen bepaalde afstand ontstaat. Een laag geplaatst een eettafel anders zijn dan een langs een trap. Links
aarde, op de horizon, of alleen de lucht. Niet alleen raam brengt je dichterbij het landschap en hoger Referentie beelden
de plaats van een raam in de ruimte bepaalt de geplaatste creëert afstand. Natuurlijk is het altijd Met het programma en de ontwerpstrategie A t/m E) Akari
Sakamoto,
beleving, maar ook de vorm van het raam en de van de vraag of je staat of zit en hoe groot je bent. zijn de uitgangspunten voor mijn ontwerp. Ik
Hakuei, Tokio
activiteit de uitgevoerd wordt. Een breed laag raam Gevelopeningen die zicht bevinden bij activiteiten heb vooropgesteld dat het geheel eenvoudige F, G) Alberto Campo
zal je weidsheid van het landschap benadrukken, die statisch zijn, dat wil zeggen zich langere tijd ontwerprichtlijnen kent. Daarbij neem ik een Baeza, Turegano,
terwijl een hoog, smal raam meer de opbouw van op een plaats bevinden hebben een andere impact aantal spelregels in acht waardoor het ontwerp Madrid
H) James Turrell,
het landschap in coulissen weergeeft. Een vierkant dan ramen op plaatsen waar men zich kort langs interessant en zuiver wordt.
House of light,
Kawanishi
I) Harry Gugger,
Duplexwoning, Basel
J) Restaurant van
Ecomare, Texel
Rechts
Studie naar formaat
en plaats van
gevelopeningen
Enkele composities
VREEMD FRAMED 35

36. ONTWERP Deze verschillende ‘blokjes’ vormen de bouwstenen het complex in de duinen. Er zijn plekken waar
De opbouw van de van het gebouw. De bouwstenen zijn naast elkaar men er tussendoor kan lopen, er onderdoor of er
vakantiewoningen, Elk verblijf heb ik vorm gegeven in de meest geplaatst in lijn met een configuratie waar ik deels overheen. De vormgeving van het gebouw
bestaande uit simpele configuratie. Het uitgangpunt is een later op terugkom. Bijna lettelijk vormen ze een zorgt ervoor dar er geen scherpe scheiding tussen
eenvoudige eenheden.
hut met een minimale oppervlakte om voor één rijtjeshuis. Vervolgens laat ik ze verspringen naar binnen en buiten is. De ruimte buiten de verblijven
persoon korte tijd te verblijven. Met een breedte het hoogteverschil van de duinen. De eenvoudige is natuur. Geen rechthoekige doos en geen
van 3,60m en een lengte van 5,00m is er net vakantiewoningen krijgen ieder een uniek karakter slagbomen, zoals we dat nu op veel leisurelocaties
ruimte voor een douche, toilet en een aanrecht. De door hun plaats in de lijn van het gebouw en in tegenkomen.
breedte van 3,60m is als standaard aangehouden het landschap. Sommige liggen diep verzonken in
voor alle verblijven. Het is een breedte waarin goed de duinen, andere liggen precies op het maaiveld. Scenario’s verblijf
een zithoek of een slaapkamer past. De lengte, bij De vorm gaat niet totaal met het landschap mee. De verblijven hebben een zeer eenvoudige
het kleinste verblijf vijf meter, kan variëren. De Er verschijnt een interessant spel van herhaling en plattegrond. Een rechte ruimte met een douche en
tweede variant heeft een lengte van 8,60m. Groot verschil. Het is geen robuuste stedelijke massa, toilet en een aanrecht. Het gebruik van de ruimte
genoeg om met z’n tweeën een tijd te blijven. Ook maar het is ook geen vorm die zich krampachtig is aan de tijdelijke bewoners.
kan een hut nog langer worden. Door de lengte naar de natuur vormt. Als een gestold duin ligt De op één na kleinste vakantiewoning bijvoorbeeld,
te variëren kan het aantal personen dat erin kan heeft een lengte van 8,60m en een breedte van
verblijven verschillen, maar ook het duur van 3,60m. Het is een rechthoekige ruimte met een
het verblijf en de activiteiten. Vakantiegangers douche en toilet en een keukenblok. De 31m² zijn
kunnen slechts een paar nachten verblijven, op een eigen manier in te vullen door de tijdelijke
maar het is ook goed mogelijk dat er huisjes voor bewoners. Deze invulling kan op veel manieren
enkele weken tot zelfs enkele maanden verhuurd gebeuren. Enkele scenario’s voor deze woning
worden. Als iemand bijvoorbeeld in alle rust drie kunnen zijn:
maanden aan een boek wil schrijven kan dat ook. 1. Een persoon kan deze hut als tijdelijk verblijf
Bij het langer worden van de vorm kan een deel huren. Voor enkele weken of maanden. Hierin
van het verblijf op of onder de verdieping worden kan diegene tot rust komen, lezen, schrijven, of
geplaatst. Zo ontstaan verschillende configuraties bijvoorbeeld aan een scriptie, studeren, schilderen
voor verblijven, vanuit een zeer eenvoudige basis. of fotograferen. Er is ruimte voor een bed, bureau
36 VREEMD FRAMED

37. en een zit- en eethoek slaapbank is er ook ruimte voor een zithoek verblijven bieden plaats aan ongeveer 100-150
2. Twee personen kunnen hier een week of twee 4. Zelfs voor zes personen is dit kleine verblijf nog mensen bij een volle bezetting. Maar uiteraard Verblijfscenario’s
vakantie vieren. Overdag zullen af en toe weg zijn. geschikt, hetzij voor heel korte tijd. Bijvoorbeeld fluctueert dit aantal erg. voor de op een
Het huisje biedt genoeg ruimte voor een zit- en mensen uit Amsterdam die een volle dag aan Het geheel bestaat alleen uit vakantiewoningen. na kleinste
vakantiewoning.
eethoek en een slaapplek. het Texelse strand willen verblijven. Of mensen Op het terrein is geen beheerderswoning aanwezig.
3. Met zijn vieren wordt het al wat krapper. die alle waddeneilanden willen aandoen met een Het beheer zou geregeld kunnen worden via de
Deze woning is dan geschikt voor misschien een wandeling. De hut wordt dan gebruikt om te slapen, strandtent in de buurt. Het ophalen van de sleutel
weekend of een midweek. Overdag zijn de tijdelijke te ontbijten en vervolgens weer te vertrekken. Voor kan eveneens via het standpaviljoen kunnen
bewoners voornamelijk op pad. Maar het verblijf meer activiteiten is er dan geen plaats. gebeuren. Of er zou een systeem kunnen worden
kan goed gebruikt worden om te koken, slapen, Alle vakantiehuisjes zijn dus op op uiteenlopende toegepast dat men via internet een code kan krijgen
douchen en te ontbijten. En met bijvoorbeeld een manieren te gebruiken. De in totaal veertig die men toegang verschaft tot het vakantiehuisje.
VREEMD FRAMED 37

38. De ontsluiting
Verschillende De manier waarop de veertig woningen zijn
manieren van gerangschikt op de lijn heeft te maken met de
binnenkomen ontsluiting. De entree van de woningen vindt op
een bijzondere manier plaats. Om het duingebied
Schematische
plattegrond rondom vrij te houden van een veelheid aan
ontstuitingspaden is het hoofdonsluitingspad in
Schematische het midden van de bouwstrook gelegd. Er zijn een
doorsnede
aantal verschillende manieren waarop men een hut
Referentiebeelden kan betreden. Soms gewoon op maaiveldniveau
A) Taos Pueblo om vervolgens soms nog een verdieping omhoog,
Mexico of omlaag te gaan. Maar ook via het dak van de
B) Marokko
eigen benedenverdieping. Bij het ordenen van de
C) Casbah van Ait
ben Haddou, Marokko vakantiewoningen op de lijn worden de ingangen
allemaal naar het centrum gesitueerd. Op die
manier is het mogelijk om een pad dwars door
de lijn van het complex te leggen. Men gaat langs
de hutten, er overheel en er zelfs onderdoor. De
duinkant is vrij van paden. Over het gebouw heen Er onderdoor Vrije ruimte Voor het gebouw langs
Het complex wordt wel via paden verbonden met het
bestaande padenstelsel. Op twee plaatsen snijden
paden het gebouw. De ontsluiting van de woningen
naar het strand en naar de reeds bestaande
parkeerplaats wordt hierdoor makkelijker.
Eén van de paden komt rechtstreeks vanaf de
parkeerplaats, waar men men auto’s dient te A B C
38 VREEMD FRAMED