3. ‹çindekiler
Önsöz............................................................................................................ viii
Toplumsal Tabakalaflma ......................................................... 2
G‹R‹fi .............................................................................................................. 3
TABAKALAfiMA S‹STEM‹N‹N ALDI⁄I TAR‹HSEL B‹Ç‹MLER...................... 4
KLAS‹K TOPLUMSAL TABAKALAfiMA KURAMLARI................................... 5
Marx: S›n›f Çat›flmas› Kuram›........................................................................ 6
Weber: S›n›f, Statü, Parti............................................................................... 7
Durkheim, Parsons, Davis ve Moore: Fonksiyonalist Kuramlar................. 10
Mosca ve Mills: Elit Kuramlar›...................................................................... 11
Bourdieu: S›n›f›n Yeniden Üretimi............................................................... 13
TOPLUMSAL TABAKALAfiMADA YEN‹ YAKLAfiIMLAR ............................. 14
Postmodern Kuramlar ve Endüstri Sonras› Toplum Kuram› ...................... 14
TABAKALAfiMADA ETK‹LEfi‹M D‹NAM‹⁄‹N‹N BOYUTLARINI B‹RL‹KTE
DÜfiÜNEB‹LMEK: TOPLUMSAL C‹NS‹YET, ETN‹S‹TE/IRK VE YAfi .......... 16
TÜRK TOPLUMUNDA TABAKALAfiMANIN ÜRET‹M‹ VE YEN‹DEN
ÜRET‹M‹ ÜZER‹NE BAZI GÖZLEMLER ....................................................... 18
Özet ............................................................................................................... 24
Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 26
Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 27
Okuma Parças› ............................................................................................. 28
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 29
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 29
Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 30
Toplumsal Cinsiyet Sosyolojisi............................................... 32
G‹R‹fi .............................................................................................................. 33
B‹R‹NC‹ ETK‹LEfi‹MC‹ BAKIfi AÇISI ............................................................ 34
‹K‹NC‹ ETK‹LEfi‹MC‹ BAKIfi AÇISI ............................................................. 35
ÜÇÜNCÜ ETK‹LEfi‹MC‹ BAKIfi AÇISI ......................................................... 35
Toplumsal Cinsiyet........................................................................................ 35
FEM‹N‹ST KURAMLAR VE TOPLUMSAL C‹NS‹YET SOSYOLOJ‹S‹............ 37
Feminist Kuramlar ......................................................................................... 38
Liberal Feminizm..................................................................................... 38
Radikal Feminizm.................................................................................... 39
Marksist Feminizm .................................................................................. 39
Sosyalist Feminizm.................................................................................. 40
Psikanalitik Feminizm ............................................................................. 40
Varoluflçu Feminizm ............................................................................... 40
Postmodern Feminizm ............................................................................ 41
Çokkültürlü ve Küresel Feminizm ......................................................... 41
Ekofeminizm............................................................................................ 42
Feminist Bak›fl Kuram› ........................................................................... 42
TOPLUMSAL C‹NS‹YET VE SOSYOLOJ‹...................................................... 43
Toplumsal Cinsiyet ve Ekonomi .................................................................. 43
Toplumsal Cinsiyet ve Aile .......................................................................... 43
Toplumsal Cinsiyet ve E¤itim....................................................................... 44
‹çindekiler iii
1. ÜN‹TE
2. ÜN‹TE
4. Toplumsal Cinsiyet ve Siyaset ...................................................................... 44
Toplumsal Cinsiyet ve Medya ..................................................................... 45
TÜRK‹YE’DE TOPLUMSAL C‹NS‹YET ÇALIfiMALARI ................................. 45
Baz› Yasal De¤ifliklikler ................................................................................ 47
TOPLUMSAL C‹NS‹YET VE ERKEKL‹K ÇALIfiMALARI................................ 48
Özet ............................................................................................................... 50
Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 52
Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 53
Okuma Parças› ............................................................................................. 53
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 53
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 54
Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 55
Örgütler ve Bürokrasi............................................................. 56
G‹R‹fi .............................................................................................................. 57
MODERN TOPLUMDA ÖRGÜTLER ............................................................. 57
Örgütlerin Özellikleri .................................................................................... 59
Örgüt Türleri.................................................................................................. 61
ÖRGÜTLERE ‹L‹fiK‹N TEMEL YAKLAfiIMLAR ............................................. 63
Rasyonel Sistemler Olarak Örgütler............................................................. 64
‹nsani ve Toplumsal Sistemler Olarak Örgütler.......................................... 65
Aç›k Sistemler Olarak Örgütler .................................................................... 67
ÖRGÜTLERDE KARAR VERME SÜREC‹, GÜÇ, POL‹T‹KA VE ÇATIfiMA .. 68
BÜROKRAT‹K ÖRGÜT ................................................................................. 69
Weber’in Bürokrasi Kuram›.......................................................................... 71
Bürokrasinin Özellikleri................................................................................ 73
Bürokrasinin Üstünlükleri ve Hastal›klar›.................................................... 75
YEN‹ ÖRGÜT YAKLAfiIMLARI ..................................................................... 77
Örgüt Kültürü ................................................................................................ 78
Örgütsel De¤iflme ve Ö¤renme.................................................................... 80
GELECE⁄‹N ÖRGÜTLER‹ ............................................................................. 81
Özet................................................................................................................ 84
Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 85
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 86
Okuma Parças› .............................................................................................. 86
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 89
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 90
Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 90
Kentleflme ve Çevre................................................................ 92
G‹R‹fi .............................................................................................................. 93
KENTLER‹N TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹................................................................. 93
‹lk Kentler...................................................................................................... 93
Hidrolik Toplum ve Art› Ürün Yaklafl›m› .............................................. 94
Ekonomik Yaklafl›m ................................................................................ 94
Askerî ve Dinsel Yaklafl›mlar.................................................................. 94
Gordon Childe ve Kentsel Devrim ....................................................... 95
Kent Devletleri ........................................................................................ 96
Orta Ça¤ Kentleri .......................................................................................... 97
‹çindekileriv
3. ÜN‹TE
4. ÜN‹TE
5. Gideon Sjoberg ve Sanayi Öncesi Kent Analizi .......................................... 98
Rönesans Dönemi’nde Kent ................................................................... 99
Sanayi Kenti................................................................................................... 100
Küreselleflme ve Kent ................................................................................... 102
KENT KURAMLARI........................................................................................ 104
Kent Yaklafl›mlar›n›n Temelleri .................................................................... 104
Karl Marx ve Friedrich Engels (1818-1883)........................................... 104
Max Weber (1864-1920) ......................................................................... 105
Emile Durkheim (1858-1917) ................................................................. 106
Georg Simmel (1858-1918)..................................................................... 106
Chicago Okulu .............................................................................................. 107
Robert Ezra Park (1864-1944) ve Kentsel Ekolojik Yaklafl›m............... 107
Ernest Burgess (1866-1966) Tek Merkezli Çemberler Kuram› ............. 108
Roderick McKenzie ve Ekolojik Süreçler............................................... 109
Louis Wirth (1897-1952) ve Yaflam Biçimi Olarak Kentlileflme ........... 110
Sermaye Birikim Süreçlerine Göre Kent Yaklafl›mlar› ................................ 111
Henri Lefebvre (1901-1991) ve Kent Ekonomi-Politi¤i......................... 111
Manuell Castells (1942-) ......................................................................... 112
David Harvey (1935-) ve Sermaye Birikimi........................................... 113
TÜRK‹YE’DE KENTLEfiME SÜREC‹.............................................................. 114
Erken Cumhuriyet ve Modernleflme Projesi: 1923-1950 ............................. 114
Yo¤un Göç Hareketleri ve Plans›z Kentleflme: 1950-1980 ......................... 115
1980 Sonras› Kentleflme................................................................................ 116
KENTLEfiME VE ÇEVRE SORUNLARI ......................................................... 117
Çevre Sorunlar› ve Nedenleri ....................................................................... 118
Hava Kirlili¤i .......................................................................................... 118
Su Kirlili¤i ................................................................................................ 119
Toprak Kirlili¤i ve Kat› At›klar ............................................................... 120
Küresel Is›nma......................................................................................... 120
Ozon Tabakas›n›n Delinmesi ................................................................. 120
Asit Ya¤muru........................................................................................... 121
Sürdürülebilir Kalk›nma................................................................................ 121
Özet................................................................................................................ 123
Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 125
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 126
Okuma Parças› .............................................................................................. 129
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 130
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 131
Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 132
Küreselleflme ve Toplum........................................................ 134
G‹R‹fi .............................................................................................................. 135
KÜRESELLEfiME VE DE⁄‹fiEN TOPLUM ..................................................... 135
KÜRESELLEfiME VE MODERN‹TE................................................................ 137
KÜRESELLEfiME OLGUSU............................................................................. 139
KÜRESELLEfiMEN‹N TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹ ................................................... 143
KÜRESELLEfiMEN‹N ÖZELL‹KLER‹ VE BOYUTLARI................................... 146
KÜRESEL DÜNYA EKONOM‹S‹ ................................................................... 149
KÜRESELLEfiMEN‹N TOPLUMSAL SONUÇLARI.......................................... 150
‹çindekiler v
5. ÜN‹TE
6. KÜRESELLEfiME TARTIfiMALARI.................................................................. 154
Küreselleflmeye ‹liflkin Yaklafl›mlar.............................................................. 155
KÜRESELLEfiME VE GELECEK...................................................................... 158
Özet................................................................................................................ 160
Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 162
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 163
Okuma Parças› .............................................................................................. 164
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 166
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 166
Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 167
Kimlik, Irk ve Etnisite.............................................................. 168
G‹R‹fi .............................................................................................................. 169
TEMEL KAVRAMLAR..................................................................................... 169
Irk ................................................................................................................. 170
Etnisite............................................................................................................ 172
Kimlik............................................................................................................. 173
TOPLUMSAL K‹ML‹K .................................................................................... 174
ETN‹K K‹ML‹K............................................................................................... 175
ÖN YARGILAR VE AYRIMCILIK .................................................................. 178
BÜTÜNLEfiME VE ÇATIfiMA......................................................................... 179
IRKÇILI⁄IN KÖKEN‹ .................................................................................... 184
Yeni Irkç›l›k................................................................................................... 188
Özet................................................................................................................ 191
Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 193
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 194
Okuma Parças› .............................................................................................. 195
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 196
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 196
Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 197
Nüfus ve Göç............................................................................ 198
G‹R‹fi .............................................................................................................. 199
NÜFUS VE TOPLUM ..................................................................................... 199
Demografi ...................................................................................................... 201
Demografik Dinamikler ................................................................................ 203
Do¤urganl›k............................................................................................. 203
Ölüm........................................................................................................ 204
Göç........................................................................................................... 205
Nüfus Art›fl› ve De¤iflimi......................................................................... 206
Demografik Kuramlar ................................................................................... 208
Malthus’un Nüfus Kuram›....................................................................... 208
Demografik Geçifl Kuram› ............................................................................ 209
GÖÇ VE TOPLUM......................................................................................... 211
Göçler Ça¤›.................................................................................................... 212
Göç Türleri .................................................................................................... 214
Göç Araflt›rmalar› ve Göç Kuramlar›............................................................ 216
TÜRK‹YE VE GÖÇ ........................................................................................ 220
Türkiye’de ‹ç Göç ......................................................................................... 221
‹çindekilervi
6. ÜN‹TE
7. ÜN‹TE
7. Türk D›fl Göç Süreci ..................................................................................... 222
Tarihsel Geliflim....................................................................................... 223
Günümüzde Yurt D›fl›ndaki Türkler ............................................................ 225
Özet ............................................................................................................... 228
Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 230
Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 231
Okuma Parças› ............................................................................................. 232
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 233
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 233
Yararlan›lan ve Kaynaklar............................................................................. 234
Toplumsal Hareketler............................................................. 236
G‹R‹fi .............................................................................................................. 237
KOLEKT‹F DAVRANIfi .................................................................................. 237
TOPLUMSAL HAREKETLER .......................................................................... 241
Toplumsal Hareketlerin Özellikleri.............................................................. 244
Toplumsal Hareketlerin Türleri .................................................................... 245
Toplumsal Hareketlerin Geliflim Süreçleri................................................... 246
Toplumsal Hareketin Aç›klanmas› ............................................................... 248
Toplumsal Hareket Kuramlar› ................................................................ 248
Örnek Bir Toplumsal Hareket Olarak Günde Sekiz Saat Hareketi............ 252
YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLER ................................................................ 253
Yeni Toplumsal Hareketlerin Nitelikleri...................................................... 255
Yeni Toplumsal Hareketlere ‹liflkin Kuramsal Yaklafl›mlar........................ 257
Örnek Bir Yeni Toplumsal Hareket Olarak Küreselleflme Karfl›t›
Hareket .......................................................................................................... 260
Özet................................................................................................................ 261
Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 263
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 264
Okuma Parças› .............................................................................................. 266
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 268
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 268
Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 269
‹çindekiler vii
8. ÜN‹TE
8. Önsöz
‹nsan›n toplum ile etkilefliminin, toplum yap›s›n›n, organizasyonunun, de¤ifli-
minin ve iflleyiflinin sistematik ve elefltirel düzlemde incelendi¤i sosyoloji bilimi-
nin çal›flma alanlar› günümüzde küreselleflmenin öngörülemez boyutlarda yol
açt›¤› köklü toplumsal de¤iflime koflut olarak çeflitlenmekte ve giderek disiplin-
ler aras› bir nitelik kazanmaktad›r. Sosyoloji I’ in devam› niteli¤inde olan eliniz-
deki kitapta toplumun farkl› boyutlar›n›n irdelendi¤i belirli alt dallaryer almakta-
d›r. Kitab›n amac›, konulara iliflkin kavramlar›, kuramlar› ve temel bilgileri aktar-
mak, söz konusu alt dallar›n alg›lanmas›n›, de¤erlendirilmesini ve irdelenebilme-
sini sa¤lamakt›r.
Kitab›n ilk ünitesi, sosyolojinin ana konular›ndan biri olan ve toplumda göz-
lemlenebilen eflitsizlikleri ortaya ç›karan e¤itim, ekonomi, aile gibi sosyal kurum-
lar› içeren ‘Toplumsal Tabakalaflma’da, tabakalaflma sisteminin bugüne de¤in ev-
rildi¤i biçimler ve klasik kuramlar ile yeni yaklafl›mlar hakk›nda bilgi edineceksi-
niz. Bu ba¤lamda tabakalaflman›n etkileflim dinamiklerini ve Türk toplum yap›s›n-
daki tabakalaflmay› tart›flabileceksiniz. Bafllang›çta kad›n sosyolojisi olarak çal›fl›-
lan ve günümüzde feminist çal›flmalar olarak da ifade edilen toplumsal cinsiyet
sosyolojisinin irdelendi¤i ‘Toplumsal Cinsiyet’ bafll›kl› ikinci ünitede ise alana ilifl-
kin kavramlar› ve feminist kuramlar› kavrayacak; bu bilgiler ›fl›¤›nda toplumsal
cinsiyet kavram› ile toplumsal cinsiyet çal›flmalar›n› de¤erlendirecek ve Türkiye’de
gerçekleflen kad›n hareketini tart›flabileceksiniz.
Üçüncü ünite olan ‘Örgütler ve Bürokrasi’de modern toplumun baflat unsurla-
r›ndan say›lan, günümüzde bireysel ve toplumsal yaflam›n bütün alanlar›nda etki-
li olan biçimsel örgütlerin nitelikleri ile yayg›n bir örgüt formu olan bürokratik ör-
gütün özelliklerini alg›layacak; konuyla ilgili klasik ve yeni yaklafl›mlar› de¤erlen-
direcek, bunun yan› s›ra küreselleflmeye dayal› dönüflümlerin örgütler üzerindeki
etkilerini tart›flacaks›n›z. Günümüzde demografik, ekonomik ve toplumsal yap›da-
ki de¤iflikliklere yol açmas› nedeniyle toplumlar›n önemli gündem maddelerinden
birini oluflturan ‘Kentleflme ve Çevre’ konusunun ele al›nd›¤› dördüncü ünitede ise
kentlerin geliflim sürecine ve sosyolojik kent kuramlar›na iliflkin bilgi sahibi ola-
caks›n›z. Bu ba¤lamda Türkiye’deki kentleflme sürecini ve günümüzde yaflanan
kentleflme ve çevre sorunlar›n› irdeleyeceksiniz.
‘Küreselleflme ve Toplum’ bafll›kl› beflinci ünitede, seksenli y›llardan itibaren
öngörülemeyen bir ivme kazanan ve bütün toplumsal kurumlar› köklü de¤iflime
u¤ratan küreselleflme olgusunu ve küreselleflme sürecinin geliflim sürecini kavra-
yacaks›n›z. Ayr›ca küreselleflmeyi aç›klamaya çal›flan kuramsal yaklafl›mlar› de¤er-
lendirecek; bu do¤rultuda küreselleflmenin boyutlar›n›, temel özelliklerini ve do-
¤urgular›n› tart›flabileceksiniz. Alt›nc› ünite ‘Kimlik, Irk ve Etnisite’de, konuya ilifl-
kin kavramlar› tan›mlayacak; ›rkç›l›¤a ve ayr›mc›l›¤a neden olan önyarg›lar› irde-
leyeceksiniz. Bu ba¤lamda ›rkç›l›¤›n geçmiflte ve günümüzde var olan yeni biçim-
lerini de¤erlendirebileceksiniz.
Önsözviii
9. Küreselleflmenin baflat do¤urgular›ndan biri olan ulus afl›r› göç hareketi günü-
müzde geliflmifl, geliflmekte olan ve az geliflmifl bütün ülkeleri etkileyen bir sorun-
sald›r. ‘Nüfus Hareketleri ve Göç’ konusunu kapsayan yedinci ünitede konuya ilifl-
kin temel kavramlar ve kuramlar hakk›nda bilgi edinecek ve temel dinamiklerin
de¤iflimini, insan hareketlerinin toplumsal etkilerini ve kültürler aras› farkl›l›klar›
tart›flabileceksiniz. Bunun yan› s›ra Türkiye’de köklü toplumsal de¤iflime kaynak-
l›k etmifl olan iç göç ile ulus afl›r› göç sürecini analiz edebileceksiniz. Toplumsal
de¤iflmenin önemli kaynaklar›ndan biri olan ‘Toplumsal Hareketler’’in ele al›nd›¤›
sekizinci ünitede ise hareketleri besleyen kolektif davran›fl olgusunu, farkl› biçim-
lerini ve özgün niteliklerini kavrayacak; toplumsal hareketleri aç›klamaya yönelik
kuramsal çabalar› tart›flabileceksiniz. Bu çerçevede günümüzde yaflanan küresel
dönüflüme koflut olarak yeniden biçimlenen yeni toplumsal hareketleri de¤erlen-
direbileceksiniz.
Ünitelerin sonunda ‘Özet’, ‘S›ra Sizde’, ‘Kendimizi S›nayal›m’,‘Yaflam›n ‹çin-
den’ ve ‘Okuma Parças›’ bölümleri yer almaktad›r. Söz konusu bölümler, kitapta
ele al›nan konular› daha iyi pekifltirmenize yard›mc› olacakt›r. ‘Yaflam›n ‹çinden’
ve ‘Okuma Parças›’ metinleri ise, güncel geliflmeler ve yaflanan olaylar üzerinden
konulara iliflkin irdeleyici bir bak›fl aç›s› kazanman›z› sa¤layacakt›r.
Editör
Prof.Dr. Bilhan KARTAL
Önsöz ix
10. Bu üniteyi okuduktan sonra;
Toplumsal eflitsizliklerin tarihte ald›¤› farkl› biçimleri s›ralayabilecek,
Toplumsal tabakalaflma ile ilgili kuramlar› özetleyebilecek,
Toplumsal tabakalaflma kuramlar›ndaki yeni yaklafl›mlar› tan›mlayabilecek,
Toplumsal eflitsizliklerin günümüzde ald›¤› farkl› boyutlar› tan›y›p iliflkilendi-
rebilecek,
Türk toplumundaki tabakalaflma dinamiklerini tart›flabileceksiniz.
‹çindekiler
• Toplumsal Eflitsizlik
• Toplumsal Tabakalaflma
• Tabakalaflma Sistemi
• Sosyal Hareketlilik
• Sosyal S›n›f
• Sosyal Statü
Anahtar Kavramlar
Amaçlar›m›z
Sosyoloji-II
Toplumsal
Tabakalaflma
• G‹R‹fi
• TABAKALAfiMA S‹STEM‹N‹N
ALDI⁄I TAR‹HSEL B‹Ç‹MLER
• KLAS‹K TOPLUMSAL
TABAKALAfiMA KURAMLARI
• TOPLUMSAL TABAKALAfiMADA
YEN‹ YAKLAfiIMLAR
• TABAKALAfiMADA ETK‹LEfi‹M
D‹NAM‹⁄‹N‹N BOYUTLARINI
B‹RL‹KTE DÜfiÜNEB‹LMEK:
TOPLUMSAL C‹NS‹YET,
ETN‹S‹TE/IRK VE YAfi
• TÜRK TOPLUMUNDA
TABAKALAfiMANIN ÜRET‹M‹ VE
YEN‹DEN ÜRET‹M‹ ÜZER‹NE BAZI
GÖZLEMLER
1
SOSYOLOJ‹-II
11. G‹R‹fi
‹nsanl›k tarihinin önemli bir bölümünde yer alan sosyal ve ekonomik eflitsizlikler
toplumlar›n ayr›lmaz bir parças› olarak kabul edilmifl ve dinsel ya da yar› dinsel
doktrinler taraf›ndan meflrulaflt›r›labilmifltir. 1789 Frans›z Devrimi’nden itibaren
eflitlik ilkesi, özgürlük ve kardefllik ilkeleri ile birlikte tüm insanl›¤›n ulaflmas› arzu
edilen temel evrensel de¤erlerden biri olarak kabul edilmifltir. Ayd›nlanma düflün-
cesinden kaynaklanan ilerleme ve geliflmeye olan inanç, toplumlar›n büyümeleri
ve zenginleflmeleri neticesinde, gerek bir toplum içindeki gerekse toplumlar ara-
s›ndaki farkl›l›klar›n azalabilece¤ini içermifltir. On sekizinci ve on dokuzuncu yüz-
y›llarda toplumlarda yer alan eflitsizliklere karfl› mücadele gerek sivil (seçme ve se-
çilme hakk›n›n geniflletilmesi gibi) gerekse ekonomik (toprak, mülkiyet, üretim
araçlar› üzerindeki haklar gibi) haklar›n kapsam›n›n daha genifl kesimlere ulaflt›r›l-
mas› yoluyla verilmifltir. Ne var ki, geliflmifl endüstri toplumlar›nda dahi uygulanan
sosyal politikalara ve eflitlik retori¤ine ra¤men arzu edilen düzeyde ekonomik ve
sosyal eflitlik gerçeklefltirilememifltir. Ça¤dafl toplumlarda kad›nlar, yafll›lar, genç-
ler, emekliler, iflsizler, farkl› etnik gruplara dahil olan az›nl›klar ve kay›t d›fl› çal›fl-
t›r›lanlar küreselleflen kapitalizmin ivme kazand›rd›¤› eflitsizliklerden en fazla etki-
lenen gruplard›r. Sosyolojinin temel konular›ndan biri olan toplumsal tabakalaflma,
sosyal ve ekonomik eflitsizliklerin tüm eflitlikçi de¤erlere ra¤men neden hâlâ de-
vam etti¤ini araflt›rmay› hedef almaktad›r. Toplumsal tabakalaflma araflt›rmalar› di-
siplinleraras› bir iflbirli¤ini gerektirmektedir. Herhangi bir toplumda, gelir da¤›l›-
m›nda meydana gelen dönüflümün nedenleri genellikle ekonomi politikalar› tara-
f›ndan belirlendi¤i için ekonomistler bölüflüm incelemeleri yapmaktad›r. Ancak
makro ekonomik bölüflüm bulgular› birçok soruya yan›t verememektedir. Örne-
¤in, herhangi bir toplumda iflçilerin ellerine geçen ücretlerde memurlar›n ellerine
geçen maafllarda ya da köylülerin ellerine geçen fiyatlarda gözlemlenebilecek gö-
reli ve mutlak gerilemelerden bu gruplar›n yaflamlar› nas›l etkilenmektedir? Yaflam
düzeylerinde gerçekleflebilecek olumsuzluklara karfl› savunma mekanizmalar› ge-
lifltirebilmekte midirler? Hane üyeleriyle yüz yüze yap›lan anketler ve derinlemesi-
ne görüflmeler yoluyla daha güvenilir bilgilere ulaflmak mümkündür. Bu tür arafl-
t›rmalar› ise daha çok sosyologlar gerçeklefltirmektedir (Boratav, 1994: 9-11). Top-
lumsal tabakalaflma araflt›rmalar›nda incelenen nüfus farkl› özelliklerine göre grup-
lan›r ve gruplar aras› farkl›laflmalar incelenir. Metodolojik ve kuramsal aç›dan so-
run bu gruplar›n nas›l “infla” edilece¤idir (Boratav, 1994: 17).
Toplumsal Tabakalaflma
12. TABAKALAfiMA S‹STEM‹N‹N ALDI⁄I TAR‹HSEL
B‹Ç‹MLER
Tabakalaflma sistemi, herhangi bir toplumda gözlemlenebilen eflitsizlikleri ortaya
ç›karan e¤itim, ekonomi, aile gibi karmafl›k sosyal kurumlar›n hepsini birden içe-
rir (Grusky, 2001:3).
Bu sistemi flekillendiren anahtar boyutlar flunlard›r:
1) Bir toplumda belirli tip vas›flar›n/mallar›n de¤erli ve arzu edilir olarak ta-
n›mlanmas›;
2) Toplumsal iflbölümü çerçevesinde arzu edilen vas›flar›n/mallar›n doktor,
çiftçi, ev kad›n› gibi farkl› pozisyonlar veya meslekler aras›nda da¤›lmas›;
3) Toplumdaki sosyal hareketlilik mekanizmas› sayesinde de¤erli kaynaklar
üzerindeki kontrolün farkl›laflmas›d›r.
Sosyal eflitsizlikleri karfl›laflt›rmal› olarak inceleyebilmenin bafllang›ç noktas›
farkl› tipteki tabakalaflma sistemlerini s›n›fland›rmaktan geçmektedir. Bu ba¤lamda
Tumin (1985) kast, zümre ve s›n›f olmak üzere üç farkl› tipte tabakalaflma sistemi
oldu¤unu öne sürer. Sosyologlar›n toplum s›n›fland›rmalar›na ba¤l› olarak tabaka-
laflma sistemini alt gruplara ay›rmak mümkündür. Örne¤in, ilk toplum biçimi oldu-
¤u kabul edilen avc› ve toplay›c› topluluklarda avlanabilme ve büyü yapabilme ye-
tenekleri önemlidir; buna ba¤l› olarak büyüden anlayan flamanlar di¤er grup üye-
lerinden daha ön plandad›r. Bu sistemi meflru k›lan ideoloji meritokrasidir. Taba-
kalaflma aç›s›ndan bu topluluklar fazla ayr›flmam›flt›r. Bahçecilik ve tar›mla u¤raflan
toplumlar› “Asya Tipi Üretim Tarz›”, “Feodalizm”, “Köleci” ve “Kast” toplumlar›
olarak alt s›n›flara ay›rabiliriz. Asya Tipi Üretim tarz›nda yönetici s›n›f ve köylüler
aras›nda gelene¤e ve dinsel doktrine dayanan eflitsizlik çok fazlayd›. Osmanl›’da
geleneksel olarak sultanl›k makam›n›n kutsal oldu¤u kabul edilmekteydi. Daha zi-
yade Avrupa’da hüküm sürmüfl oldu¤u kabul edilen feodal düzende kutsal oldu-
¤u kabul edilen aristokrasi ve ruhban s›n›f› karfl›s›nda yer alan topra¤a ba¤l› köy-
lüler vard›. Köleci toplumlar köle sahipleri, köleler ve özgür yurttafllardan olufl-
mufltu. Eski Atina Demokrasisi ve Roma ‹mparatorlu¤u bu toplum biçimine en iyi
örneklerdir. Köleci toplumlar kölelerin daha ‘afla¤›’ varl›klar oldu¤u fleklinde bir
doktrine sahipti. Örne¤in; eski Yunan’da kölelerin ‘konuflan araç’ (instrumentum
vocale) oldu¤una inan›l›rd›. Bu doktrin, onlar› hayvanlardan da daha afla¤› bir po-
zisyona yerlefltirmiflti. Hindu dinsel doktrini, önceki hayat›nda yapm›fl oldu¤u kö-
tülüklerden dolay› Tanr›’n›n gazab›na u¤ram›fl oldu¤una inanan/inan›lan insanlar›
‘kirlenmifl’ saym›fl ve ‘dokunulmaz’ ilan etmifltir. Bu doktrin yüzünden Hindis-
tan’da tüm demokrasi çabalar›na ra¤men kast sistemi devam etmektedir.
Tarihsel her dönemin egemen düflünceleri yönetici s›n›f›n düflünceleri olmufl-
tur. Feodal toplumdaki aristokratlar›n/toprak sahiplerinin dinsel/geleneksel de¤er-
leri kapitalist toplumda yerini burjuvazinin bireyci ve hesapç› de¤erlerine b›rak-
m›flt›r. Feodal toplumda her biri ayr› statü sahibi olan usta, esnaf ve zanaatkârlar
yerlerini burjuva s›n›f› ile iliflkileri sonucu ortaya ç›kan iflçi s›n›f›na b›rakm›flt›r. Feo-
dal toplumda farkl› ifl kollar›na ya da mesleklere özgün olarak düflünülen “sosyal
fleref”, kapitalist toplumdaki iflbölümünde ikincil duruma gelmifltir. Marx’a göre
burjuvazi s›n›f›, Orta Ça¤’a özgün olan ‘statü’ ya da ‘prestij’ gibi kavramlar›n yeri-
ne her fleyin ölçüsü olarak nakite (paraya) dayal› iliflkileri ikame etmifltir.
Orta Ça¤’da politik olarak örgütlenmifl zümre toplumundan, kapitalizmin gelifl-
mesiyle birlikte ekonomik olarak örgütlenmifl modern s›n›f toplumuna geçilmifltir.
Orta Ça¤ Avrupa’s›nda ve eski Roma ‹mparatorlu¤u’nda toplum çok karmafl›k bir
sosyal düzenleme içindeydi. Orta Ça¤’daki zümrelerin birbirinden kesinkes ayr›lan
4 Sosyoloji-II
Sosyal hareketlilik: Bireyin
içinde do¤du¤u, yetiflti¤i,
sosyalleflti¤i s›n›fta hayat
boyu kalmas›n›n zorunlu
olmad›¤› varsay›m›ndan
türetilmifl bir deyimdir.
S›n›flar aras› hareket alt
s›n›flardan üst s›n›flara
olabilece¤i gibi üst
s›n›flardan alta do¤ru da
olabilir. Bu tür hareketlere
yukar› ve afla¤› sosyal
hareketler denmektedir.
Co¤rafi ya da sektörel
de¤ifltirme söz konusu ise
buna yatay hareketlilik
denmektedir. Genelde
hareketlilik tarih boyunca
k›rdan kente do¤ru
olmufltur. K›r kentsel
s›n›flar› besleyen insan gücü
deposudur. K›rdan kente
göç, ayn› zamanda s›n›fsal
olarak da hareketlilik içerir.
K›rsal ortamlar ise daha
ziyade d›flar›ya kapal› bir
s›n›f yap›s› göstermektedir
(Boratav, 1994:46-47).
Meritokrasi: “Statünün yafl,
s›n›f, toplumsal cinsiyet ya
da di¤er benzer partikülarist
veya kal›tsal avantajlar
temelinde atfedildi¤i bir
toplumsal sistemden ziyade
ona [statüye] beceri ve çaba
üzerinden ulafl›lan bir
toplumsal sistemdir.
Meritokrasi terimi, övgüye
de¤er olan›n, kendisinde
biriken ayr›cal›klar› hak
etti¤ini ima eder. Fakat
pratikte sosyal bilimcilerin
üzerinde anlaflabilece¤i
sa¤lam liyakat ölçüleri
bulmak oldukça güçtür”.
Örne¤in, liyakat zekâ+çaba
fleklinde tan›mland›¤›
zaman zihinsel beceri
eflitsizli¤i
kurumsallaflt›r›labilir. Öte
yandan, çabay› oluflturan
fleyler hakk›ndaki yarg›lar
kaç›n›lmaz bir biçimde
ahlakidir. O zaman flöyle bir
soru sormak mümkündür:
Tembel bir dâhi liyakatle
ödüllendirilebilirse bedenini
çok çal›flt›ran ama kafas›
çok çal›flmayan da ayn›
hakka sahip olamaz m›?
(Marshall, 1999:487).
13. hukuki kimli¤i ve kültürel s›n›rlar› vard›. Belirli bir zümre içinde olmak bir kiflinin
sosyal varl›¤›n› do¤rudan belirlemekteydi. Sivil toplum henüz politik toplumdan
ayr›flmad›¤› için farkl› zümreler do¤rudan parlamentoda temsil edilebiliyordu.
(Scott, 1996: 10-13).
Modern toplumda sivil toplum ile devlet iki farkl› alan› temsil etmektedir. S›n›f-
lar, mümkün olursa ancak devlet d›fl›nda örgütlenebilmekte ve sonradan devlet ka-
t›nda temsil hakk› aramaktad›r. Modern toplumlarda bireylerin flahsi ç›karlar› ile
yurttafl olmalar›ndan kaynaklanan kamusal statüleri aras›nda fark vard›r. S›n›f bir ki-
flinin rastlant›sal özelli¤idir; onun sosyal varl›¤›n› ve kimli¤ini do¤rudan belirlemez.
Tarih boyunca toplumlar nadiren tek çeflit üretim iliflkileri etraf›nda örgütlen-
mifltir. Karmafl›k tarihsel süreçler sonucunda bir toplumda ayn› anda birden fazla
üretim iliflkisi bir arada bulunabilir. Bir üretim biçimi ve üretim iliflkileri örne¤in
kapitalist iliflkiler toplumun genel yap›s›nda öncelik tafl›sa da toprak sahipli¤ine
dayanan iliflkiler gibi ikincil üretim biçimlerinin ve iliflkilerinin de s›n›f bölünmele-
ri üzerine önemli etkileri vard›r.
KLAS‹K TOPLUMSAL TABAKALAfiMA KURAMLARI
Klasik toplumsal tabakalaflma çal›flmalar›nda Marx’›n yaklafl›m›na dayanan “s›n›f ”
ve Weber’in yaklafl›m›na dayanan “statü” kavramlar› toplumlardaki eflitsizlikleri
anlamak için sosyologlar›n en çok kulland›klar› kavramlar olagelmifltir. Marx s›n›f
çat›flmas› kuram›n› on dokuzuncu yüzy›lda ‹ngiltere’de çok h›zl› bir endüstrileflme-
nin yafland›¤›, tar›m›n h›zla çözüldü¤ü ve kentlere ak›n eden köylülerin fabrikalar-
da iflçi oldu¤u dönemde yazm›flt›r. Bu dönem gerçekten de grevler, gösteriler,
ayaklanmalar, makine k›rmalar, parlamentoda hak aray›fllar› ve çal›flan kesimin
fabrikalarda çal›flma hayat›n› düzene sokabilmek için siyasal kampanyalar yürüttü-
¤ü bir dönemdir. Bu ba¤lamda Marx, s›n›f çat›flmas› kuram›n› sermaye/emek çelifl-
kisine dayand›rm›fl ve burjuva/iflçi s›n›f› kutuplaflmas›na iflaret etmifltir. Weber ve
Durkheim daha sonraki bir dönemde, endüstriyel iliflkilerin daha fazla ray›na otur-
du¤u bir dönemde kuramlar›n› gelifltirmifllerdir. Weber giderek geniflleyen “orta s›-
n›f ” ile de ilgilenmifltir. Durkheim ise giderek artan ifl bölümünün daha fazla mes-
leki çeflitlenmeye ve bu çeflitlenmenin de toplumsal çözülmeye de¤il toplumsal
entegrasyona yol açaca¤›n› öne sürmüfltür.
51. Ünite - Toplumsal Tabakalaflma
Resim 1.1
Müdür ile
temizlikçi
Kaynak:
http://thesocietypag
es.org/socimages/ta
g/artliterature/page/
4/, (7.6.2012)
14. Marx: S›n›f Çat›flmas› Kuram›
Marx’›n öngördü¤ü toplumsal modelde yönetici s›n›flar toplumsal geliflmeyi yöne-
tilen s›n›flar ile içine girdikleri çeliflkiye ba¤l› olarak biçimlendirir. Bu çeliflki fark-
l› toplumlarda farkl› biçimler alsa da insanl›k tarihinin evrensel bir özelli¤idir. Bur-
juvazi ile proleterya aras›ndaki iliflki sömürü iliflkisidir. ‹flçiler iflverenler için “me-
talar” üretirler ve karfl›l›¤›nda salt hayatta kalmalar›n› ve emeklerini yeniden üret-
melerini sa¤layacak kadar asgari bir ücret al›rlar. ‹flçi s›n›f› ifl buldu¤u sürece yafla-
yabilir ve harcad›¤› emek sermayeyi artt›rd›¤› sürece ifl bulabilir (Scott, 1996: 59).
‹flçi taraf›ndan üretilen “art› ürün”, iflçinin ald›¤› ücret ile üretti¤i ürünün de¤eri
aras›ndaki fark, sermayedar taraf›ndan tahsis edilir ve sermaye birikimine yol açar.
Kapitalizm sürekli kendi yap›s›n› dönüfltürür. Örne¤in, üretimde kendi kiflisel ser-
maye ve emeklerine dayanan küçük burjuvazi (küçük ölçekte sermayedarlardan
oluflan dükkân sahipleri, zanaatkârlar ve köylüler) büyük ölçekli sermaye ile reka-
bet edemez. ‹fl ve yaflam flartlar› bozulur ve zamanla proleter s›n›f›na dahil olur.
Orta s›n›f olarak hayatta kalmay› baflard›klar› sürece statükocu bir güç olarak kal›r.
Ama tarih küçük burjuvaziyi kaç›n›lmaz olarak proleterlefltirecektir.
Marx’a göre proleterya burjuvazi ile ücret pazarl›¤› yüzünden sürekli mücadele
halindedir. Modern endüstri ve üretimin fabrika sisteminde gerçeklefltirilmesi ge-
lifltikçe proleteryan›n siyasi örgütlenmesi ve bilinci artar. Bu s›n›f birbirinden ko-
puk bir y›¤›n olmaktan ç›karak gerek siyasi partilerde gerekse sendikalarda örgüt-
lenerek burjuvaziye karfl› mücadele etmeye bafllar. Her ne kadar proleteryan›n po-
litik örgütlenmesi iflçiler aras›ndaki bölünmeler yüzünden s›n›rl› bir flekilde gerçek-
leflirse de uzun vadede “s›n›f bilinci” olarak ortaya ç›kar (Grusky, 2001: 95-97).
S›n›f kavram› Marx’a göre hem sosyal bir ifl bölümünde var olan gerçek pozis-
yonlara hem de bu pozisyonlar› iflgal eden insanlara referans vermek suretiyle an-
lafl›labilir. S›n›f pozisyonlar› üretim iliflkileri taraf›ndan tan›mlan›r. Üretim iliflkileri
kavram›n›n temel ögesi “sahiplik” iliflkileridir. Bu kavram bireylerin yaflad›klar›
toplumda üretilen toplam zenginlikten ald›klar› paya iflaret eder. Marx mülkiyet
kavram› yerine sahiplik kavram›n› kullanarak, herhangi bir toplumda üretim güç-
leri üzerinde fiili olarak kontrol sahipli¤i durumuna iflaret etmifltir. Bu durumda
hukuki normlar sahiplik iliflkilerinin gerekli flartlar›ndan sadece biridir. Üreticilerin
kendilerinin hayatta kalabilmeleri için gerekli olandan fazlas›n› üretebildikleri bir
ifl bölümünün ve üretim araçlar› sahipleri ile olmayanlar› ay›ran bir mülkiyet iliflki-
lerine ba¤l› hukuki düzenlemenin bulundu¤u her toplumda s›n›f iliflkileri mevcut-
tur. Klasik liberal ekonomi, kapitalist toplumdaki sahiplik iliflkilerinin bireysel özel
mülkiyetin meflru hukuki biçimlerine dayand›¤› görüflündedir. Buradan hareketle
Marx’a göre sömürü ve tahakküm iliflkileri özel mülkiyet ile do¤rudan iliflkilidir.
Ekonomik alandaki otorite iliflkileri s›n›f durumlar›n› belirleyen sahiplik iliflkilerin-
den türemifltir. Böylece Marx, s›n›f ve tahakküm iliflkilerinin fiili olarak iç içe geç-
mifl oldu¤una iflaret eder.
Scott’a (1996:67-68) göre, Marx’›n analizinin zay›f yönü demografik süreçleri
hesaba katmam›fl olmas›d›r. Marx, bir toplumdaki nüfusun sosyal hareketlili¤i, do-
lafl›m ve etkileflimi gibi demografik süreçlerin sosyal s›n›flar›n oluflmas›yla iliflkisi-
ni yads›mamakla birlikte bu konunun çok da üzerinde durmam›flt›r. Yine de sos-
yal s›n›flar›n üyeleri aras›nda karfl›l›kl› ba¤l›l›k ve ba¤›ml›l›k iliflkileri kuruldukça
geliflti¤ini göstermifltir. Örne¤in, Orta Ça¤ kasabalar›nda yaflayan burjuvalar kendi-
lerini feodal k›s›tlamalardan kurtar›nca, onlar› di¤er s›n›flardan ay›ran üretim iliflki-
lerine girebilmifllerdir. Ticaret ve ulafl›m ba¤lar›n›n farkl› kasabalar› yak›n iliflkiler
6 Sosyoloji-II
15. a¤›n›n içine almas›yla geliflen ortak flartlar bu s›n›f›n oluflumunu haz›rlam›flt›r. Bu
anlamda birbirlerinden uzak ve izole yaflayan köylü hanelerin etkileflim imkânlar›-
n›n k›s›tl› olmas› köylülerin gerçek bir sosyal s›n›fa dönüflmesini engeller.
Marx gerçekte burjuvazi/proleterya karfl›tl›¤› üzerinden temellendirdi¤i ikili s›-
n›f modelini s›n›f fraksiyonlar› aç›s›ndan da gelifltirmifltir. Örne¤in, endüstriyel ya
da finansal sermaye biçimleri bu fraksiyonlar› oluflturabilir. Proleter pozisyonu da
beceri ve iflgücü pazar›na kat›l›m boyutlar›nda bölünmeye u¤rayabilir. Bahsedilen
s›n›f durumlar›, bireylerin kullanabilece¤i pazar kapasitelerine, yeteneklerine ve s›-
n›f ç›karlar›n› belirleyen stratejilerine ba¤l›d›r. Mesleki statüleri, proleteryan›n ken-
di içinde pazar flanslar› aç›s›ndan farkl›laflmas›na neden olabilir.
Marx çeliflkili s›n›f durumlar›ndan da bahsetmifltir. Örne¤in, küçük iflletmeciler
hem kendi üretim güçlerine sahiptir; hem iflçi çal›flt›rabilir hem de kendileri için ça-
l›fl›r. Dükkân sahipleri bu durumdad›r. Küçük burjuvazi olarak da adland›r›lan bu
grup, bir bak›ma ayn› anda hem burjuvazi hem de proleterdir. Marx, kapitalist top-
lumlardaki köylülü¤ü feodal geçmiflin kal›nt›lar› olarak, küçük zanaatkârlar› ise
küçük üretimin kal›nt›lar› olarak düflünmüfltür. Bu gruplar› biçimlendiren üretim
iliflkilerinin giderek ortadan kalkaca¤›n› ve üyelerinin proleterleflece¤ini öne sür-
müfltür. Modern kapitalist toplumda yer alan en önemli “geçici” ya da ikincil s›n›f-
lar ona göre büyük toprak sahipleridir. Marx, kapitalist toplumlardaki tabakalaflma
sonucunda ikincil sahiplik iliflkilerinin ortadan kalkaca¤›n› ve iki s›n›fl› kutuplafl-
maya gidilece¤ini düflünse de bir toplumda herhangi bir zaman diliminde ikiden
fazla s›n›f olabilece¤inin fark›ndad›r. S›n›f bilincini oluflturan sürecin, bozulan eko-
nomik flartlar olmas› beklenir. Çünkü flartlar›n› iyilefltirmek isteyen insanlar top-
lumsal kollektif hareketlere baflvuracak; böylece birbirinden ayr› olan bireyler bafl-
ka bir s›n›fa karfl› mücadele s›ras›nda s›n›f bilincine ulaflabilecektir. Örne¤in, köy-
lülü¤ün temel yap›sal problemi bir s›n›f bilincinin ve politik örgütlenmesinin olma-
y›fl›d›r. Frans›z siyasal iliflkilerini inceleyen Marx, Frans›z köylülerinin geçimlerini
sa¤layacak bir ‘lider’ aray›fl› içine girdiklerini ve Napolyon’u bulduklar›n› söylemifl-
tir (Scott, 1996: 74). Bir toplumda egemen olan s›n›f›n bilincinin o toplumdaki ege-
men ideolojiyi oluflturmas› beklenir. Böylece her toplumda egemen s›n›f, hem
“kendisi için bir s›n›f ” oluflturur hem de itaat eden s›n›flar›n dünya görüflünü be-
lirler. Yönetici s›n›f, toplumun politik ve kültürel kurumlar›na eklemlenerek “hege-
monik güç” hâline gelir.
Weber: S›n›f, Statü, Parti
Weber’e göre s›n›flar sahiplik iliflkilerinin pazar iliflkilerine ba¤l› kazan›m f›rsatlar›-
na dönüflmesi ile gerçek anlamda ortaya ç›kar. Weber, temelde iki anlam üzerin-
de durmufltur: Rantiyenin sahiplik e¤ilimi ve giriflimcinin kazan›m e¤ilimi. Rantiye
bir objeyi sahiplenmekten dolay› elde edece¤i kazançla ilgiliyken giriflimci ticari
becerilerini objenin iflletilebilmesi için kullan›r. Bundan dolay› rantiyeler ve giri-
flimciler avantajl› s›n›f durumlar›na sahiptir. Mülkiyet sahibi olmayanlar ne sahip-
likten gelir elde edebilir ne de mülklerini pazarda iflletebilir. ‹flletmeciler ve hukuk
alan›ndaki profesyoneller özgün becerileri yüzünden avantaj sahibidirler. Zanaat-
kârlar da kendilerine has zanaatlar› yüzünden avantajl›d›r. Buna karfl›l›k beceri sa-
hibi olmayan kol emekçileri dezavantajl› durumdad›r. Bir de hem avantaj hem de
dezavantaj ögeleri içeren orta s›n›f konumu mevcuttur. Örne¤in, küçük mülkiyet
sahipleri mülklerinden kazanç elde edebilirler ama ayn› zamanda kendileri de ça-
l›flmak zorundad›rlar. Küçük çiftçilerin durumu da böyledir.
71. Ünite - Toplumsal Tabakalaflma
Hegemonik güç: Marksist
bir kavram olan hegemonya
yönetici s›n›f›n ç›karlar›n›n,
ortak ç›kar yan›lsamas›na
dayanarak evrensel ç›karlar
olarak temsil edilmesini
anlat›r. Baflka deyiflle,
“r›zan›n imal edilmesi
demektir”. Her yönetici s›n›f
ayn› zamanda bir önceki
yönetici s›n›ftan “daha
genifl bir ç›karlar menziline
hizmet etti¤i için iktidara
gelir”. Marksist kuram›
gelifltiren Gramsci’ye göre
burjuva hegemonyas›n›n
bafll›ca arac› sivil
toplumdur. Kültürel
hegemonya biçimi, düzeni
koruma arac› olarak zora
baflvurmaktan ayr› bir
yerdedir ve alternatif
düflünebilme biçimlerinin
d›fllanmas›n› içerir
(Marshall, 1999:299-300).
16. Weber’e göre “sosyal s›n›f ” bireysel ve kuflaklararas› sosyal hareketlili¤i kolay-
laflt›ran ve tipik hâle getiren s›n›f durumlar›n›n toplam›d›r. Ona göre s›n›f durum-
lar› aras›ndaki engeller önemli say›da insan taraf›ndan afl›lamayacak kadar keskin
de¤ildir. Örne¤in, bir birey yönetici s›n›f durumundan giriflimci s›n›f durumuna ha-
reket edebilir ya da ayn› zamanda hem rantiye hem de aktif giriflimci olabilir. Ör-
ne¤in, bir toprak sahibi topra¤›n› ticari amaçl› kullan›ma açabilir. Bu örnekte her
iki s›n›f durumunu bir sosyal s›n›f›n ögeleri içinde düflünebiliriz. Kuflaklararas› ha-
reketlilik ebeveynlerin ve çocuklar›n›n s›n›f durumlar› aras›ndaki farka iflaret eder.
Weber sosyal s›n›flar›n oluflumunda s›n›flar aras› evliliklere, evlilik k›s›tlamalar›na,
enformel etkileflimlere ve sosyal aktivitelere ortak kat›l›ma farkl› s›n›f durumlar›n-
daki kiflilerin demografik dolafl›m› yönünden dikkatimizi çekmifltir. Kendisi ampi-
rik çal›flmalar yapmam›flsa da kapitalist toplumlarda yer ald›¤›n› düflündü¤ü dört
s›n›fa iflaret etmifltir: ‹flçi s›n›f›, küçük burjuvazi, mülk sahibi olmayan entellektüel-
ler ve mülk sahibi s›n›f. Weber, iflçi s›n›f›n› de¤iflen derecelerde beceriye sahip
olan s›n›f olarak tan›mlam›flt›r. Bireylerin küçük ölçekte mülkiyet kullan›m›na sa-
hip oldu¤u küçük burjuvazi ise orta s›n›f› oluflturmaktad›r. Mülk sahibi olmayan
entelektüeller içinde memurlar, profesyoneller ve ‘hizmet veren’ entellektüeller
bulunmaktad›r. Mülk sahibi s›n›f ise mülkiyet ve e¤itim sayesinde avantaj kazan-
m›fl olan s›n›f olarak tan›mlanm›flt›r (Scott, 1996: 28-30).
S›n›flar ekonomik düzen içinde yer al›r; “statü gruplar›” ise “onur” da¤›l›m›n›n
yer ald›¤› toplumsal alandad›r. S›n›flar ve statü gruplar› hem birbirlerini hem de
hukuk düzenini etkiler ve hukuk düzeni taraf›ndan etkilenir. Statüye göre tabaka-
laflma ‘onur’a ve statü gruplar›na özgü yaflam tarzlar›na göre belirlenir. Weber’e
göre ekonomik güç kendi bafl›na sahiplerine belli bir “yaflam tarz›n›n” sa¤lad›¤›
onuru sa¤layamaz. Statüden kaynaklanan onur, farkl› tabakalar aras›nda eflitse,
mülkiyet ya da ekonomik varl›k sadece ek güç verebilir. Onur anlay›fl› bir statü
grubunun üyelerine genel bir tabu koyarak eflitler aras›nda yap›labilecek pazarl›¤›
engellemeye çal›fl›r. Bu yüzden en etkili statü gruplar› ekonomik kazanç sa¤lamak
için yap›lan her türlü hareketi yüz k›zart›c› saym›flt›r (Gerth & Mills, 1998: 286).
Weber’e göre s›n›f tabakalaflmas› üretim ve mülkiyet iliflkilerine, statü tabaka-
laflmas› ise özel yaflam tarzlar›n›n temsil etti¤i tüketim biçimlerine göre belirlenir.
Meslek grubu da bir statü grubudur. Çünkü herhangi bir meslek grubu sosyal onur
iddialar›n› ancak belirli bir yaflam tarz›na dayand›rabilir. Weber flöyle düflünmek-
tedir: Bir toplumda “mülkiyetin ve mal da¤›l›m›n›n temelleri görece istikrarl› oldu-
¤u sürece statüye dayal› tabakalaflma ye¤lenir ” (Gerth & Mills, 1998: 286). Buna
karfl›l›k her ekonomik dönüflüm ve teknolojik geliflme statü tabakalaflmas›n› tehdit
eder ve s›n›f tabakalaflmas›n› ön plana ç›kar›r. ‹ngiltere’deki Endüstri Devrimi s›ra-
s›nda ekonomik ve teknolojik dönüflümler s›n›f tabakalaflmas›n› etkilemifltir. Eko-
nomik dönüflüme dayanan s›n›f tabakalaflmas›n›n önemi azal›nca statü yap›lar› ye-
niden geliflir ve toplumsal onurun önemi yeniden artar. Statü tabakalaflmas› belli
bir statü grubunun maddi ve manevi f›rsatlar› tekeline almaya çal›flmas›yla olur.
Örne¤in; giyimde belli k›yafetlerin seçilmesi, belli yemekler yenmesi, belli çalg›la-
r›n çal›nabilmesi, belli okullarda okunmas› ve ailelerin belli gelin ve damat aday-
lar›n› seçmesi gibi. Bu tekele iliflkin önemli bir örnek, ‹ngiltere’de kraliyet ailesinin
medyaya da konu olan evlilik hikâyesidir. ‹ngiliz halk›n›n gözdesi olan merhume
prenses Diana, farkl› bir aile yap›s›ndan geldi¤i için ana kraliçe taraf›ndan yeterli
onur sahibi olarak görülmemifl ve hiçbir zaman benimsenememifltir. Toplumu-
muzda statü pekifltirebilmek için görkemli dü¤ünler düzenlemek ve bu dü¤ünlere
üst tabakadan onur konuklar› davet etmek yayg›n bir uygulamad›r.
8 Sosyoloji-II
Yaflam tarz›: Simmel’e göre
kent yaflam› ile k›rsal yaflam
aras›nda oldu¤u gibi farkl›
yaflama biçimlerinin simgesi
olarak kullan›labilmektedir.
En yayg›n kullan›ma göre ise
tüketim toplumunda ortaya
ç›km›fl olan farkl› tüketim
de¤erleri ve tarzlar›
fleklinde, ileri kapitalist
toplumlar›n ayr›flmas›n›
derinlefltiren alternatif
yaflama biçimlerine iflaret
eder. Bu ayr›m kimi zaman
toplumsal tabakalaflmada
sosyo-ekonomik alanda
biçimlenen s›n›f›n yerini
al›yor gibi gözükebilmektedir
(Marshall, 1999:815-816).
17. Statü gruplar› giderek kendi içlerine kapand›klar› için istihdam f›rsatlar› konu-
sunda da ayr›cal›¤a sahip olur ve bu f›rsatlar statü grubunun üyelerine ayr›lm›fl
özel makamlar hâline gelir. Birey belli bir statü grubunun yaflam tarz›na uyum gös-
termeye bafllad›¤› zaman statüsü yükselmeye bafllar. Örne¤in, belli bir semtte otu-
ranlar ‘sosyete’ den kabul edilir. ‹stanbul’daki Niflantafl›-Teflvikiye sosyetesi bu du-
ruma bir örnektir. Sosyeteye girmek deyimi, o tabakadan insanlar›n ziyaretlerine
gitmek, davetlerine ça¤r›lmak, sayg›de¤er ailelerle sosyal iliflkilere girebilmek, ev-
lilik yapabilmek, sayg›de¤er iflletmelerde ifl bulabilmek flans›n› artt›rmak demektir.
Sosyal düzenin ayr›cal›kl› bir tabakas›nda sa¤lam bir yer kazand›ktan sonra yasal
ayr›cal›¤a giden yolda ilerlemek de mümkündür. Mülkiyet uzun vadede ‘statü onu-
ru’ getirse de mülk sahipleriyle mülksüzler ayn› statü grubuna mensup olabilir. Bu
durum kültürden kültüre göre de farkl›laflabilir. Örne¤in, Amerika’da ayn› flirkette
yer alan patronlardan akflam kulüpte bilardo oynarken memuruna eflit davranma-
s› beklenir. Buna karfl›l›k, Alman patronlar memurlar›na kendilerinin daha üstün
olduklar›n› belirten “alicenapl›k” tavr› tak›n›r (Gerth & Mills, 1998:278).
Türk toplumunda da sosyal iliflkiler Osmanl›’dan beri gelene¤e dayanan belli
bir hiyerarfli içinde gerçekleflmifltir. Mardin’e (1997:16) göre Osmanl› toplulu¤unda
statü önemli bir rol oynam›flt›r. Sultan devlet mekanizmas›n›n zirvesidir, memurlar-
la iliflkisi ataerkil “patrimonyal ”dir; otoritesi hanedan ailesinin kulland›¤› kiflisel ve
bürokratik güce dayan›r. Sultan için Osmanl› ülkesi, üzerinde ilahî yetki ile hüküm
sürdü¤ü bir aile kurumu gibidir. Sultan’›n meflruiyeti kiflili¤inden de¤il, hanedan›n
sembolik gücünden kaynaklan›r. Sultanlar flah›s olarak savunmas›zlard›r ve Os-
manl› tarihî boyunca yönetimden memnun olmayan tabakalar taraf›ndan tahttan
indirilebilmifllerdir.
Weber ekonomik güçle ortaya ç›kan s›n›f ve sosyal prestij göstergesi olan sta-
tünün yan› s›ra “parti” kavram›n› da tabakalaflman›n farkl› bir boyutu olarak öne
sürmüfltür. Parti, güç kullan›m›n›n sadece siyasi boyutuyla ilgilidir ve Weber’in en
91. Ünite - Toplumsal Tabakalaflma
Resim 1.2
Statü ve üslup
farklar›
Kaynak:
http://4.bp.blogspot.
com/.T8D4AAtQI-
I/TCZ1RojNB41,
(7.6.2012)
18. az gelifltirdi¤i kavramd›r. Dar anlamda siyasi partilerin d›fl›nda siyasal gücü mobi-
lize edebilen her türlü gruplaflmaya verilen add›r. Weber, bu kavram› Marx’›n ku-
ram›ndaki siyasal gücün do¤rudan ekonomik güce ba¤l› olmas› tezine karfl› gelifl-
tirmifltir. Bir toplumda ekonomik olarak görece daha az güçlü olan s›n›f, sendika-
larda ya da iflçi partilerinde örgütlenerek ve siyasal hareketlere kat›larak güç elde
edebilir. Örne¤in, iflçi s›n›f› kökenli baz› bireyler muhafazakâr partiye kat›larak güç
kazanabilir. Weber’e göre herhangi bir zamanda, herhangi bir toplumda s›n›f, sta-
tü ve parti iliflkileri kesiflebilir.
Marx’›n s›n›fa dayal› tabakalaflma sistemi ile Weber’in statüye dayal› tabakalaflma sistemi
aras›ndaki farklar nelerdir? Karfl›laflt›r›n›z.
Durkheim, Parsons, Davis ve Moore: Fonksiyonalist
Kuramlar
Fonksiyonalist yaklafl›ma göre ekonomik eflitsizlikler en kalifiye insanlar›n en iyi
ifllere sahip olmalar›na hizmet eder. Bu yaklafl›ma göre ücretler, bireylerin beceri
kazanmak için yapt›klar› yat›r›m›n ve yetene¤in karfl›l›¤›d›r. Bir toplumda hangi ifl-
lerin sosyal aç›dan daha de¤erli oldu¤una dair gelifltirilen ortak ak›l eflitsizliklerin
meflru kabul edilmesine yol açar (Davis & Moore, aktaran Grusky, 2001: 56). Do-
lay›s›yla s›n›f sistemi fonksiyoneldir: Toplumlar›n en verimli flekilde ifllemesini ve
çeliflkiler ç›kmamas›n› sa¤lar.
Fonksiyonalist kuram›n öncülerinden say›lan Parsons’a (1954: 388) göre bir
toplumda tabakalaflma o toplumun ortak de¤erlerine ba¤l› olarak ortaya ç›kar. Sos-
yal sistemlerin normatif yönlerine yap›lan vurgu, statü kavram›n› derecelenme ile
iliflkilendirerek ön plana ç›karmaktad›r. Bu ba¤lamda s›n›f kavram› tabaka kavra-
m› ile efl anlamda kullan›lmakta ve ba¤›ms›z ekonomik bir analiz yap›lmas›n›
mümkün k›lmamaktad›r.
Sosyal s›n›flar daha ziyade meslek ile temsil edilir. Parsons (1954: 431- 432),
modern endüstri toplumunda mesle¤in ve mesleki prestijin merkezî bir yer kazan-
mas›yla, mülkiyet ve sahiplik iliflkilerinin öneminde bir azalma oldu¤unu ve gide-
rek daha “aç›k” ve hatta “s›n›fs›z” bir topluma do¤ru gidildi¤ini öne sürmüfltür.
Parsons’a (1954) göre art›k giriflimci ailelerden oluflan kapal› bir yönetici s›n›f söz
konusu de¤ildir. Tabakalaflma sisteminin en tepesinde giriflimci, iflletmeci ve pro-
fesyonel meslekler oldukça genifl ve karmafl›k bir biçimde yer almaktad›r. Ayn› za-
manda el eme¤i ile geçinen iflçi s›n›f› aileleri giderek azalmakta ve “burjuvalaflma”
olarak da adland›r›lan orta s›n›f tutum ve de¤erlerini edinmektedir. Parsons’a
(1954:423) göre mesleki statülerin de¤erlendirilmesinde toplumsal cinsiyet farkl›-
l›klar› önemli rol oynar. Çünkü, farkl› toplumsal cinsiyetlere sahip olan bireyler
toplumda genel olarak ailelerin-hanelerin üyeleri olarak yer almaktad›r. Erkek ak-
tivitelerinin egemen oldu¤u mesleki ayr›flmada kad›nlar›n pozisyonu ailenin/hane-
nin bulundu¤u ev bak›m›na ait alanda s›n›rl› oldu¤u için mesleki statü derecelen-
dirmesinde kad›nlar›n statüsü görece geri planda kalm›flt›r. Toplumsal cinsiyet ay-
r›flmas›na ba¤l› olan bu durum, kad›nlar›n ve erkeklerin mesleki edinimleri aç›s›n-
dan birbirleriyle rekabet etmelerini ve aile/hane bütünlü¤ünün ekonomik operas-
yonlar yüzünden sars›lmas›n› engellemektedir.
Mesleki prestij araflt›rmalar›n› elefltirel bir bak›flla gözden geçiren Parkin
(1971:44), bir toplumda farkl› mesleklere verilen de¤erin asl›nda egemen s›n›f po-
zisyonundaki bireylerin bak›fl aç›s›na ba¤l› oldu¤unu ve bu s›n›f üyelerinin de ken-
di pozisyonlar›na iliflkin nitelikleri daha ‘flerefli’ sayd›¤›n› göstermifltir.
10 Sosyoloji-II
S O R U
D ‹ K K A T
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SIRA S‹ZDE
S O R U
DÜfiÜNEL‹M
D ‹ K K A T
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET ‹NTERNET
1
Burjuvalaflma: Marksist
kökenli olan burjuvalaflma
kavram› orta s›n›f giyim
al›flkanl›klar› ve bofl
zamanlar› de¤erlendirme
biçimleri gibi burjuva
özlemlerin ve yaflam tarz›n›n
iflçiler aras›nda
yayg›nlaflmas›na verilen
add›r. Burjuvalaflma
sürecinin iflçileri mahalle
merkezli kollektivist insanlar
olmaktan ç›kar›p ailesini
düflünen ev merkezli
insanlar durumuna
getirdi¤ine iflaret edilmifltir.
Ayn› süreç iflçilerin oy
kullanma davran›fllar›na da
yans›m›flt›r. Daha genel
anlamda ise bir toplumdaki
istihdam yap›s›nda
imalattan hizmet sektörüne,
vas›fs›z ifllerden vas›fl›
ifllere geçiflin yaratt›¤›
yukar› sosyal hareketlili¤i ve
iflçi s›n›f›n›n küçülmesini
içermektedir. Bu tez 1960’l›
ve 1970’li y›llarda Britanya
ve Amerika’da yap›lan
araflt›rmalara dayan›larak
elefltirilmiflse de
1980’lerden itibaren iflçi
s›n›f›n›n sa¤c› hükûmetlerin
politikalar›na verdi¤i destek
ve tüketime odaklanan
burjuva yaflam tarz›
burjuvalaflma tezini yeniden
gündeme getirmifltir
(Marshall, 1999:83-84).
19. Fonksiyonalist kuramlar göçmen gruplar›n birlikte oluflturdu¤u yeni bir devlet
olan Amerika’n›n “kaynaflan pota” (melting pot) imaj›na sahip olmas›na yol açm›fl
ve bu imaj› destekleyici yaklafl›mlar bu k›tada ön plana ç›km›flt›r. Buna karfl›l›k
fonksiyonalist kuram, aristokrasinin ve feodalitenin yerini alan ticaret/endüstri
burjuvazisinin güçlendi¤i ‹ngiltere’de s›n›f çat›flmalar›n› yok sayd›¤› için elefltiril-
mifltir. Normatif fonksiyonalizmin kökleri Durkheim (Morrison, 2010) sosyolojisin-
de yatmaktad›r. Durkheim’a göre sosyal yaflam› oluflturan ortak normlar ve düflün-
celer, baflka deyiflle “kollektif temsiller”, bir toplumun “kollektif bilincini” olufltu-
rur. Her toplum ortak de¤erler etraf›nda örgütlenir; bu de¤erleri içsellefltiren birey-
ler toplumun normlar›na uyum sa¤lar. De¤erlerin yeterince içsellefltirilemedi¤i du-
rumlarda toplum yapt›r›m uygulayarak bireyleri uyum sa¤lamaya zorlar. Bir top-
lumda normlar, uyulmas› zorunlu gibi kabul edildi¤i takdirde ve koflulda kurum-
sallafl›r. Sosyal kurumlar sosyal tabakalaflma aç›s›ndan merkezî önem tafl›maktad›r.
Çünkü, bir toplumda de¤er verilen sosyal pozisyonlar›, baflka deyiflle statüleri be-
lirleyen davran›fllar sosyal kurumlar taraf›ndan tan›mlanmaktad›r. Sosyal pozisyon-
lar›n oluflumunda, bu pozisyonlara atfedilen hak ve sorumluluk beklentileri rol oy-
namaktad›r. Örne¤in, bir ‘koca’n›n erkek olmas› beklenir ayr›ca baba olmas› da
mümkündür. Bireylerin iflgal ettikleri pozisyonlar kurumsallaflmakta ve onlar›n
kimliklerini oluflturmaktad›r. Dolay›s›yla, statü aç›s›ndan tabakalaflma, herhangi bir
toplumda oluflmufl ortak de¤erler ›fl›¤›nda bireylerin birbirleri hakk›nda yapt›¤› öz-
nel de¤erlendirmelere dayanmaktad›r. Bir toplumdaki bireylerin göreceli prestijli
pozisyonlar› kal›c› hâle gelirse sosyal statüye dayanan tabakalaflma sistemi sosyal
düzenin belkemi¤ini oluflturur. Prestij ya da baflka deyiflle, “sosyal fleref ” bir bire-
yin sosyal tabakalaflmadaki yerini belirler ve ayn› zamanda bu bireye maddi aç›-
dan avantaj sa¤lar. Örne¤in, para ile özel e¤itim almak ve özel e¤itim yoluyla top-
lumda iyi ücretli sosyal pozisyonlara gelebilmek mümkün olur. Tüketim kal›plar›
yaflam tarzlar›n› tan›mlar; kendi yaflam tarzlar›n›n prestijli oldu¤unu düflünen bi-
reyler sembolik olarak da olsa farkl›l›klar›n› abart›r. Bu flekilde farkl› yaflam tarzla-
r›n›n oluflmas› tabakalaflma sisteminin de bafllang›c›n› oluflturur. Tabakalaflma sis-
temi miras, sosyal hareketlilik ve d›fllama gibi yaflam tarzlar›n›n s›n›rlar›n› çizen de-
mografik süreçler sonucunda kal›c› hâle gelir. Asl›nda, Parsons (1953:431) modern
Bat› toplumlar›nda bir tek egemen tabakan›n olmad›¤›n› belirtmiflse de sistematik
olarak bu farkl›laflman›n nas›l oluflabilece¤ini araflt›rmam›flt›r.
Durkheim ve Parsons taraf›ndan gelifltirilmifl olan tabakalaflma kuramlar›, her-
hangi bir toplumda egemen de¤erlere dayanan tek bir tabakalaflma sisteminin ola-
mayaca¤› yönünde bir itirazla karfl›laflm›flt›r. Bu itiraz›n dayana¤› özellikle modern
toplumlarda yer alabilen ve “alt kültürler ” olarak da tan›mlanabilen ikincil de¤er-
lerdir. Egemen tabakalaflma sistemi de alternatif, belki de rakip statü derecelendir-
mesi neticesinde farkl›laflabilir. Bu durumda bireyler kendi içinde tutarl› olmayan
statü profilleri sergileyebilir. Örne¤in, bir bireyin yüksek ekonomik statüye, düflük
politik statüye ve orta derecede bir e¤itim statüsüne sahip olmas› mümkündür.
Fonksiyonalist kuramlara göre toplumsal tabakalaflma nas›l gerçekleflmektedir? Örnek ve-
rerek aç›klay›n›z.
Mosca ve Mills: Elit Kuramlar›
Elit kuramlar› Marx’›n s›n›f kuram›ndaki burjuvazi proleter karfl›tl›¤› yerine, elitler
ile y›¤›nlar aras›ndaki kutuplaflmaya vurgu yapar. Bu kuramda elitlerin dönüflüm-
lü olarak iktidar› ele geçirmesi söz konusudur. Klasik elit kuramc›lar›ndan kabul
111. Ünite - Toplumsal Tabakalaflma
S O R U
D ‹ K K A T
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SIRA S‹ZDE
S O R U
DÜfiÜNEL‹M
D ‹ K K A T
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ
2
20. edilen Mills’in (1956:277) deyifliyle Marx, ekonomik aç›dan güçlü olan s›n›f›n poli-
tik aç›dan da yönetimi ele geçirece¤ini söyleyerek kestirmeci yoldan bir aç›klama
yapm›flt›r. Elit kuramc›lar›na göre s›n›f›n kompozisyonunu politik mücadelelerin
sonucu yans›t›r. Bu kompozisyon ise do¤rudan do¤ruya ekonomik sermayeyi yan-
s›tmayabilir. Gouldner’in (1979: 93) aktard›¤›na göre klasik bir elit kuramc›s› say›-
lan Mosca, tarihteki bütün s›n›f mücadelelerinin yeni bir elit grubun iktidara gel-
mesiyle sonuçland›¤›n›, buna karfl›l›k en alttaki s›n›f›n hiç de¤iflmedi¤ini göster-
mifltir. Mosca taraf›ndan elitler, toplumun ifllemesi için çok önemli fonksiyonlar›
yerine getiren “siyasi s›n›f ” hatta “siyasi soy ” olarak kavramsallaflt›r›lm›flt›r. Bu ba¤-
lamda “yönetici s›n›f ” âdeta siyaset yapan bir meslek grubu olarak düflünülebilir.
Siyasi s›n›f kavram› seçimle hükûmete girmifl aileler kümesine ya da bu kiflilerin
içinden ç›kt›¤› e¤itim kurumlar› ve meslek gruplar›na referansla ortaya at›lm›flt›r.
Örne¤in, ‹ngiltere’de Oxford ve Cambridge Üniversiteleri ve Fransa’da baz› kalbu-
rüstü liseler siyasi elitleri yetifltiren kurumlar olagelmifltir. Buna karfl›l›k Alman-
ya’da, ‹ngiltere’dekine benzer bir durum olmam›flt›r. Amerika’da baz› eyaletlerde
devlet üniversiteleri devlet çap›nda siyasetçi yetifltirmifltir. Wisconsin ve Minneso-
ta Üniversiteleri bu duruma örnek gösterilebilir. Türkiye’de ise Osmanl›’n›n son
dönemlerinden itibaren süregelen bir Mülkiyelilik gelene¤i vard›r. Bu gelene¤in
yan› s›ra, özellikle Demokrat Parti iktidar›ndan itibaren, baz› siyasetçilerin köken-
lerine at›fla, mühendislik mesle¤i ve ‹stanbul Teknik Üniversitesi siyasetçi yetiflti-
ren önemli bir kurum olarak düflünülmüfltür.
Mosca (aktaran Grusky, 2001: 198-201), tarihin her döneminde yönetici az›nl›-
¤› oluflturan bireylerin içinde bulunduklar› toplumda itibar gören ve onlar› yöne-
tilen kitleden ay›ran baz› özellikleri nedeniyle etkili olduklar›n› öne sürmüfltür. Ör-
ne¤in, örgütlenmesinin ilk aflamalar›nda olan toplumlarda askerî beceri ve cesaret
yönetici ya da siyasi s›n›fa dahil olman›n flart›d›r. En cesur kifli lider olur. Avc› top-
lay›c› topluluklardan tar›m toplumlar›na geçiflle birlikte nüfus artar; tar›m üretimiy-
le u¤raflan s›n›f askerî s›n›f›n yönetimine girer. Tüketimin örgütlendi¤i flehirler or-
taya ç›k›nca zengin olmak cesur olman›n yerini al›r; yöneticiler zenginlerden olufl-
maya bafllar. Dinî inançlar›n çok güçlü oldu¤u toplumlarda ise dinsel otoritesine
dayanan aristokrasi yönetici s›n›f olabilmifltir. Bu duruma örnek olarak belirli dö-
nemlerde M›s›r, Hindistan, eski Roma ve birkaç on y›l öncesine kadar Japonya
gösterilebilir.
Shils (aktaran Grusky, 2001: 216-232) Mosca’n›n elitlerin olmad›¤› hiçbir top-
lum olamayaca¤› ve eflitsizliklerin kaç›n›lmazl›¤› inanc›nda oldu¤unu belirtir. Mos-
ca’n›n gelifltirdi¤i siyasi s›n›f kavram›n›n, siyasetçilerin geldi¤i aileler, okullar ve
mesleklerin de ötesinde, bu kiflilerin kimli¤inin belirlenmesinde siyaset yapma
prati¤inin hak ve zorunluluk gibi alg›lanmas›na dayand›¤›n›n alt›n› çizer. Bu du-
rum, ayn› zamanda gelece¤e yönelik bir öngörü ve siyaset yapma becerisinden ge-
len özgüveni de içermektedir. Bu gelenek siyasi elitin içinden ç›kan her kufla¤a ik-
tidarda kalmas›n› sa¤layacak birikim fleklinde devredilmektedir. Shils’e göre siyasi
s›n›f kavram›na en fazla yaklaflan elit s›n›f› tarihsel olarak Sovyetler Birli¤i’nde ko-
münist partinin en üst kademelerinden yetiflmifl Rus kökenli kiflilerden oluflmufltur.
Bu elitlerin seçiminde parti kariyeri ve patronaj iliflkileri söz konusu olmufltur. Orta
Ça¤’a dönecek olursak Roma Katolik ülkelerinde ve daha az derecede Protestan
ülkelerinde kilise ve dinî düzen siyasi s›n›f› oluflturmufltur. Dinsel örgütlenmeye
karfl› hareketler ve papal›k kurumunun geçirdi¤i dönüflüm bu ülkelerde siyasi eli-
tin dinsel etkilerden s›yr›lmas›yla sonuçlanm›flt›r. Shils, ça¤dafl bat› toplumlar›nda,
modern liberal gelene¤in bireysel baflar› ve yukar› sosyal hareketlili¤e yapt›¤› vur-
12 Sosyoloji-II
21. guyla Mosca’n›n ifade etti¤i gibi kapal› bir döngüden oluflan ‘siyasi s›n›f’ oluflumu-
nu engelledi¤ini belirtmektedir.
Mills (1956) klasik say›lan “Muktedir Elitler” (The Power Elite) adl› eserinde
Amerikan toplumunda ulusal gücün askerî, ekonomik ve politik alanlarda toplan-
d›¤›n› ve bu üç alan›n birbirlerinden ba¤›ms›z hareket etmedi¤ini öne sürer. Yük-
sek düzeydeki siyasetçiler, hükûmetlerin bafl›nda bulunan yetkililer ve generaller
kurumsal gücü kullanan elitlerdir. Mills gücün kiflilerde de¤il, kurumlarda yo¤un-
laflt›¤›n› ifade eder. Elit kesim yüksek sosyal s›n›flar›n da iç halkas›n› oluflturur.
Üyeleri ifl hayat› d›fl›nda sosyal iliflkilere de girer; kararlar al›rken birbirlerinin gö-
rüfllerine önem verir ve birbirlerini korur. Elit kesim kendilerinin do¤al olarak elit
oldu¤una inan›r. Asl›nda inand›klar›, kendilerinin üstün ahlaka ve baflka üstün ni-
teliklere sahip olduklar›na dair (ister grubun içinden isterse d›fl›ndan olsun) bir
ideolojidir. Amerikan toplumu Avrupa’daki gibi feodal bir dönem geçirmedi¤i için,
Avrupa’dakinin aksine Amerika’da ulusal burjuvazinin karfl›s›na aristokrasi s›n›f›
dikilmemifltir. Dolay›s›yla, Amerika’da burjuvazi sadece zenginli¤i de¤il, prestij ve
gücü de tekeline geçirebilmifltir.
Bourdieu: S›n›f›n Yeniden Üretimi
Bourdieu’ya göre sosyal s›n›flar “habitus ” ile ortaya ç›kar. Habitus yaflam pratikle-
rini ve bu pratiklerin alg›lanmas›n› örgütleyen bir dizi düflünce, davran›fl ve be¤e-
ni kal›plar› için kullan›lan bir kavramd›r. Habitus sosyalleflme ile ortaya ç›kar ve ki-
flilere neleri yap›p neleri yapamayacaklar›na dair bafltan s›n›rlar koyar (Swartz,
1997:110). Yaflam tarzlar› habitusun ürünleridir. Sosyal yaflam›n farkl› alg›lan›fllar›
farkl› sosyal s›n›flardan kaynaklan›r (Swartz, 1997:103-105). Habitus sayesinde güç
iliflkilerine ba¤l› olan “ekonomik sermayenin” da¤›l›m› “simgesel sermayenin” mefl-
ru sermaye biçimi gibi gözükmesine yol açar. Üslup, yani objelerin ya da pratikle-
rin kendimize mal edilmesi e¤ilimi ve kapasitesi yaflam tarz›m›z› ortaya ç›karan bir
formüldür: Konuflma tarz›ndan, beden diline, kullan›lan mobilyaya ve giyim tarz›-
na kadar farkl› simgesel alanlar›n birbirleriyle iliflkilendirilen bir mant›¤› vard›r (Bo-
urdieu, 1984: 28).
Bourdieu (1984), “Distinction” (Seçkinlik) adl› çal›flmas›nda sosyal üstünlü¤ün
farkl› biçimlerini incelemifltir. Sosyal üstünlük yoluyla baflkalar›n› etkilemenin yo-
lu salt ekonomik zenginlikten de¤il, ayn› zamanda tüketim biçimlerinden ve özel-
likle üsluptan geçmektedir. Ona göre egemen s›n›flar iflçi s›n›f›na göre sosyal üs-
tünlüklerini üslup yoluyla da gösterirken lüks tüketim ile zorunluluk üslubu ara-
s›nda karfl›tl›k iliflkisi kurmaktad›r. Fransa’daki yemek al›flkanl›klar›n› inceleyen
Bourdieu profesyoneller ile üst s›n›f yöneticiler aras›nda daha hafif (düflük kalori-
li), daha rafine ve daha ince lezzetli yemek üslubuna karfl›l›k, el eme¤iyle çal›flan
iflçiler aras›nda daha a¤›r (yüksek kalorili), daha ya¤l› ve daha basit yemek üslu-
bunun öne ç›kt›¤›n› göstermifltir. Bourdieu (1984:186) farkl› s›n›flar aras›ndaki fark-
l› yiyecek üsluplar›n›, yiyece¤in beden üzerindeki etkisine ba¤lam›flt›r. Örne¤in, ifl-
çi s›n›f› özellikle erkek bedeninin biçiminden ziyade gücü ile ilgili oldu¤u için
ucuz ve besleyici ürünlere yönelmektedir. Buna karfl›l›k profesyoneller daha lez-
zetli, daha hafif ve sa¤l›¤› koruyucu yiyecekler tüketmeyi tercih etmektedir.
Genel anlamda yaflam tarz› olarak tan›mlayabilece¤imiz kültür farkl›l›klar› aç›-
s›ndan incelendi¤inde de iflçi s›n›f› ile burjuvazi aras›nda farklar vard›r. ‹flçi s›n›f›
flimdiki zamanda yaflar ve günlük hayat›n› o gün içinde sosyalleflerek kurar. Çün-
kü ileriye dönük beklenti yaratacak maddi güce sahip de¤ildir. Daha ziyade iflçi s›-
n›f›na mensup erkeklerin devam etti¤i kahvehaneler buna güzel bir örnektir. Eko-
131. Ünite - Toplumsal Tabakalaflma
22. nomik aç›dan daha güçlü olan burjuva s›n›f› ise emekli olduktan sonra hayattan
alabilece¤i tatmin ad›na, flimdiki zamandaki sosyalli¤ini feda edebilir. Çünkü gele-
cek beklentisi, hayalleri vard›r. Kiflilerin kendilerini d›fla dönük sunumlar›ndaki
farkl›l›klar da s›n›fsal konumlar›na göre farkl›lafl›r. Maddi ya da simgesel olarak ç›-
karlar› söz konusuysa kifliler, kendi görünümlerine ay›rd›klar› zamana ve bak›ma
daha fazla yat›r›m yapmaktad›r. Örne¤in, profesyonel olarak çal›flan kifliler, ifl gü-
cü pazar›nda mesleki aç›dan yer alabilmeleri ve yükselebilmeleri için d›fl görünüfl-
lerine iflçi s›n›f› çal›flanlar›ndan daha fazla önem vermek zorundad›r (1984: 253).
Bourdieu’ye göre simgesel sermaye toplumsal tabakalaflmada nas›l bir rol oynamaktad›r?
Örnekler vererek aç›klay›n›z.
TOPLUMSAL TABAKALAfiMADA YEN‹ YAKLAfiIMLAR
Klasik toplumsal tabakalaflma çal›flmalar›nda Marksist literatüre dayanan s›n›f ve
Weberyen literatüre dayanan statü kavramlar› toplumlardaki eflitsizlikleri anlamak
için önemliydi. Toplumlarda denge ve harmoniden yana olan Durkheim dahi ka-
l›t›mdan gelen temel ayr›cal›klar› ortadan kald›rmadan ideal bir düzen olarak ta-
n›mlad›¤› meritokrasiye ulaflamayaca¤›m›z› öne sürmüfltü. II. Dünya Savafl›’ndan
sonra Bat›’da artan refah ve teknolojik geliflme ekonomik alandan kaynaklanan s›-
n›f farkl›l›klar›n› gözden düflürmüfl; toplumlarda s›n›f ve statüye dayanan hiyerar-
flilerin yerine çok daha çeflitli farkl›l›klar oldu¤u düflünülmeye bafllanm›flt›r.
Postmodern Kuramlar ve Endüstri Sonras› Toplum Kuram›
Postmodern kuramlar›n iddias› fludur: Genel olarak yirminci yüzy›l›n ikinci yar›s›n-
da özellikle Bat› toplumlar›nda, moderniteyi meydana getirmifl olan eski kurumsal-
laflmalar ve yap›lar›n içerdi¤i sosyal iliflkiler çökmekte ve daha karmafl›k, iç içe
geçmifl sosyal gruplar ortaya ç›kmaktad›r. Örne¤in; Bauman (1992: 35) bu durumu
flu sözlerle ifade etmektedir: “Postmodernite dünyan›n indirgenemez ve de¤iflmez
bir flekilde, yatay ya da dikey hiçbir düzenin kalmad›¤›, birbirinden ba¤›ms›z ve
egemen ünitelere bölünmüfllü¤ünü gösterir.”
Lash ve Urry (1987: 313), kapitalizmin örgütsüzlü¤üne iflaret eder: “Örgütlen-
mifl kapitalizme ait kat› ne varsa s›n›f, endüstri, flehirler, kollektiflik, ulus devlet
hatta dünyan›n kendisi erimekte ve buharlaflarak yok olmaktad›r.”
Sosyologlar aras›nda s›n›flar›n giderek çözüldü¤üne ve sosyal iliflkilerin ak›fl-
kanlaflt›¤›na dair düflünceler, daha ziyade sosyal psikolojik bir kategori olan kim-
lik kavram›n›n ön plana ç›kmas›na yol açm›flt›r. Postmodern kuramlara göre kim-
lik kavram› da tutarl› bir ünite olmaktan çok, yaflant›lar›m›z› birbiriyle çeliflebilen,
hatta çat›flabilen boyutlarda yaflayabildi¤imize iflaret etmektedir. Marksist yaklafl›m-
larda yap› ve aktör aras›ndaki ba¤› kuran bilinç kavram›yd› ama bu kavram olduk-
ça sorunluydu. Postmodern yaklafl›mlarda ise kimlik kavram› bireyleri politik aksi-
yona götüren bir araç olarak düflünülmektedir.
Endüstri sonras› toplum kuram›, Bat› toplumlar›nda teknolojik de¤iflmenin mes-
lek yap›s›n›n geliflmesine ve profesyonel beyaz yakal› ifllerin artmas›na yol açt›¤›-
n› öne sürmüfltür. Bell (1973) mülk sahibi kapitalist s›n›f›n yerini, teknik bilgisi
olan profesyonel elit bir s›n›fa b›rakaca¤›n› öne sürmüfltür. Bu toplumlarda nüfu-
sun ço¤unlu¤unu orta s›n›f oluflturacakt›r. Endüstri sonras› geliflme kol gücü kulla-
nan iflçilerin de daha iyi koflullarda çal›flmas›n› sa¤layacak; bu s›n›f›n yaflam stan-
dartlar› yükselecek ve bofl zamanlar› artacakt›r. Endüstri toplumundaki üretimin
belkemi¤ini oluflturdu¤u varsay›lan “fordist”, seri bant üretimi sona erecek ve ye-
14 Sosyoloji-II
S O R U
D ‹ K K A T
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SIRA S‹ZDE
S O R U
DÜfiÜNEL‹M
D ‹ K K A T
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET ‹NTERNET
3
23. rini “esnek üretim”e b›rakacakt›r. Gorz (1982), “Emek Kaybolma Yolunda bir De¤er
mi ” ismini verdi¤i çal›flmas›nda yeni teknolojiler sayesinde nüfusun önemli bir k›s-
m›n›n istihdam›na gerek kalmayaca¤›n›, iflsiz ya da yar› zamanl› çal›flan yeni bir
proleteryan›n ortaya ç›kaca¤›n› öne sürmüfltür. Buna karfl›l›k eski proleterler tam
zamanl› çal›flan küçük bir grubu oluflturacakt›r. Bu geliflme, iflçi s›n›f›n› sermayenin
karfl›s›nda yer alan tarihî aktör konumundan uzaklaflt›racakt›r. Yeni proleterler ifle
ba¤l› bir kimlik gelifltiremeyecek; geri kalan ifllerin teknoloji yüzünden parçalara
bölünmesi ifle dayal› kimlik gelifltirmeyi, baflka deyiflle, iflçi s›n›f› bilinci gelifltirme-
yi zorlaflt›racakt›r.
Endüstri sonras› toplum ku-
ramc›lar› aras›nda yer alan Esping-
Andersen’e (1993) göre Bat› top-
lumlar›nda kapitalist s›n›f›n artan
gücüne karfl›l›k iflçi s›n›f›n›n, özel-
likle fabrika bazl› imalat üretimin-
de çal›flan ve Marksist teoride pro-
leter olarak adland›r›lan s›n›f›n ge-
rek say›s› gerekse gücü azalmak-
tad›r. Esping-Andersen (1993),
hem Marksistler hem de Weber-
yenleri s›n›f iliflkilerini do¤rudan
pazar ya da üretim iliflkilerine ba¤-
lad›klar› için elefltirir. S›n›f dina-
miklerinin refah devleti, kitle e¤i-
timi ve toplu pazarl›¤a kat›lan ku-
rumlar gibi önemli baflka sosyal
kurumlar taraf›ndan da belirlendi-
¤ini öne sürer. Endüstri sonras›
toplumda geleneksel toplumsal
cinsiyete dayal› iflbölümü sona erer ve kad›nlar›n iflgücü pazar›na kat›l›m› kolayla-
fl›r. Örne¤in, hizmet iflleri ço¤unlukla, sektörün alt kademelerinde y›¤›lma olsa da
kad›nlar›n yer ald›¤› ifllerdir ve mesleki hiyerarflide önemli bir rol oynamaktad›r.
Gerek Gorz gerekse Esping-Andersen, s›n›f analizlerini iflsiz gruplar› da katarak
gelifltirmifl; böylece ça¤dafl kapitalist toplumlardaki iflsizli¤in sosyal aç›dan önemi-
ni ortaya ç›karm›flt›r. Neomarksistler (yeni Marksistler) ise endüstri sonras› toplum
kuram›n› reddetmekte ve iflçi s›n›f›n›n ortadan kalkmad›¤›n› ama kompozisyon de-
¤ifltirdi¤ini iddia etmektedir. Kapitalist geliflme dinami¤i kapitalist s›n›f ile iflçi s›n›-
f›n›n sürekli dönüflüm içinde oldu¤una iflaret etmektedir. Bu ba¤lamda üst orta s›-
n›flara ve kapitalist s›n›flara hizmet eden çocuk ve yafll› bak›c›lar›n›, temizlikçileri,
her türlü ‘catering’ hizmetlerini, güzellik salonu çal›flanlar›n› ve orta s›n›f›n bofl za-
manlar›n› geçirmelerinde yard›mc› olanlar› yeni hizmetliler olarak düflünmek müm-
kündür.
Marksist proleterleflme tezi sürekli revizyona u¤ram›fl ve özellikle kamu sektö-
rü çal›flanlar›na uyarlanm›flt›r. Proleterleflme tezinin önemli bir ismi Braverman
(1974), yeni teknolojinin emek sürecinin parçalanmas›na yol açt›¤›n›; e-teknoloji-
nin kullan›lmas›yla zihinsel eme¤in otomasyonu kullanan el eme¤ine dönüfltü¤ü-
nü ileri sürmüfltür. Braverman proleterleflmeyi ve eme¤in parçalanmas›n› kapita-
list üretim sisteminin içinde varolan bir e¤ilim olarak görmüfltür. Neoweberyenler
(yeni Weberyenler), bu pozisyona itiraz ederken pek çok Marksist beyaz yakal›
151. Ünite - Toplumsal Tabakalaflma
Resim 1.3
Ekonomik
dönüflüm
Kaynak:
http://1.bp.blogspot.
com/_wbdy3NOwsf
A/TImcGUqEWql,
(7.6.2012)
24. gruplar›n alt kesimlerini iflçi s›n›f›n›n bir parças› olarak kabul etmektedir. Beyaz
yakal›lar›n alt kesimleri sekreterler ve muhasebeciler gibi daha ziyade kad›n çal›-
flanlardan ve gençlerden oluflmaktad›r. Bu örnek s›n›f analizinin toplumsal cinsi-
yet ve yafl ayr›mlar› aç›s›ndan da düflünülmesi gerekti¤ini göstermektedir. Klasik
Marksist analize göre s›n›f ayr›mlar›n› do¤rudan üretime ve ücretli eme¤e ba¤lad›-
¤›m›zda toplumsal cinsiyet ayr›mc›l›¤›n› görmemiz mümkün olmamaktad›r. Kad›n
eme¤i üzerine çal›flan pek çok feminist araflt›rmac›, evde çal›flan kad›nlar›n “gö-
rünmez eme¤ini” hangi s›n›f içerisinde düflünebiliriz sorusu ile bu duruma dikka-
timizi çekmifltir.
TABAKALAfiMADA ETK‹LEfi‹M D‹NAM‹⁄‹N‹N
BOYUTLARINI B‹RL‹KTE DÜfiÜNEB‹LMEK:
TOPLUMSAL C‹NS‹YET, ETN‹S‹TE/IRK VE YAfi
Kapitalist ekonomik sistemin giderek küreselleflmesi ve feminist kuramlar›n klasik
sosyoloji kuramlar›n› sorgulamaya bafllamas›, s›n›f ve statüye dayanan hiyerarflilerin
yan› s›ra toplumsal cinsiyet, ›rk/etnisite yafl ve kimlik kategorileri üzerinden biçim-
lenen sosyal ve ekonomik eflitsizliklerin daha fazla sorgulanmas›na yol açm›flt›r.
Toplumumuzda üretim, istihdam, servet, mülkiyet ve siyasetin denetimi gibi
kamusal alanlar erkeklerin tekelindedir. Kad›nlar kamusal alanda ço¤unlukla ko-
calar› üzerinden tan›mlanmaktad›r. S›n›f ayr›mlar› daha çok erkeklik ayr›mlar› ola-
rak temsil edilmektedir. Örne¤in, iflçi s›n›f›ndan erkekler kas gücü ile temsil edilir-
ken orta s›n›f profesyonel meslek sahibi erkekler teknolojiye dayal› uzmanl›k bil-
gi ve becerileri üzerinden temsil edilmektedir. Üst s›n›f iktidar elitleri aç›s›ndan s›-
n›fsal konumu yitirmek ile erkeklik derecelendirmesinde afla¤› düflmek efl anlam-
l›d›r. Örne¤in, iflas eden ya da mesle¤inde baflar›l› olamayan erkekler hem s›n›fsal
anlamda baflar›s›z olduklar›n› hem de erkeklik kayb›na u¤ram›fl olduklar›n› düflü-
nebilir. Sancar’›n (2009:45) da “Erkeklik: ‹mkâns›z ‹ktidar” adl› çal›flmas›nda belirt-
ti¤i gibi “S›n›fsal ve cinsiyete dayal› iktidar konumlar›n›n toplumsal da¤›l›m›na
bakt›¤›m›zda erkeklerin hemen her ba¤lamda, “s›n›f gücü” nü elinde tutanlar ol-
du¤unu görürüz. Hem bireysel, hem de kollektif s›n›fsal aktörler olarak erkekler,
toplumsal s›n›flara mensubiyet ile, erkeklik aras›ndaki iliflkide mülkiyet sahipli¤ini
elde tutarlar. Bunun sonucu olarak e¤itim ve meslek edinme stratejileri yoluyla
oluflan s›n›fsal konumlar›n ve “s›n›f atlama” f›rsatlar›n›n öncelikli olarak yararla-
n›c›s›d›rlar. Mülkiyetin sahiplenilmesinde aile isminin, yasalar taraf›ndan da des-
teklenen “soy”un erkek üzerinden devam ettirilmesinin, erkekten erke¤e geçen mi-
ras›n önemi ise zaten aç›kt›r.”
Toplum içindeki fonksiyonlar›n› bedensel/ruhsal engellerinden dolay› ‘normal’
kabul edilen bireyler gibi yerine getiremeyen ve genel olarak ‘özürlü’ kabul edilen
bireylerin yan› s›ra, farkl› cinsel tercihlerinden dolay› d›fllanan bireylerin de sosyal
eflitsizlikler yaflamakta oldu¤u daha fazla kabul görmeye bafllam›flt›r. Bat› toplum-
lar›nda toplumsal hareketlerin ortaya ç›kmas›yla bu tür eflitsizlikler daha fazla gö-
rünürlük kazanm›flt›r. Ancak henüz toplumumuzda bu tür eflitsizlikler yeterince
görünürlük ve inceleme alan› kazanamam›flt›r.
Bradley (1996:72) ‹ngiliz toplumunda sosyal s›n›f kavram›n›n art›k bir gurur
meselesi olmaktan ç›kt›¤›n›, tam tersine bir “stigma” (damgalanma) meselesi hâli-
ne geldi¤ini öne sürmektedir. Bu duruma örnek olarak toplumdaki s›n›f alg›lar›n›n
‹ngiltere’deki seçimlere etkisine iflaret etmekte ve damgalanmaya neden olan iflçi
s›n›f› aidiyetini olumlu bir alg›ya dönüfltürebilmek için politik aksiyon gereklili¤in-
den bahsetmektedir. Çünkü, Bradley’e (1996) göre son yirmi y›ldaki kimlik politi-
16 Sosyoloji-II
25. kalar› savafllar›nda kaybeden taraf iflçi s›n›f› olmufltur. Türkiye’de de 1980’lerden
itibaren bir yüzy›l boyunca ilerici sosyal hareketlerin ve sosyal düflüncenin merke-
zinde olan s›n›f analizi geri planda kalmaya bafllam›flt›r. “‹slâmi Kimlik ” referans›
ile hareket eden bir muhafazakâr burjuvazi s›n›f› geliflmifltir. Tabakalaflman›n kim-
lik boyutuna a¤›rl›k veren çal›flmalar ise dikkatleri s›n›f analizinden ziyade la-
ik/muhafazakâr kimlikler ekseninde üretilen eflitsizliklere çekmeye çal›flm›flt›r (Gö-
le, 2000:61-87). Öte yandan, toplumda baflar›l› olmay› ve sosyal hareketlili¤i baflat
olarak bireysel çabaya ba¤layan neoliberal ideoloji de toplumlardaki eflitsizlikleri
s›n›f ekseninde görmemizi zorlaflt›rmaktad›r.
Toplumsal cinsiyet tarih boyunca üretim iliflkilerinin bir parças› olmufltur. Bü-
tün toplumsal eflitsizliklerin kökeninde yatan nedenin kapitalizm oldu¤unu öne
süren Marksist görüfl “kad›nlar›n kurtuluflu s›n›f mücadelesine ba¤l›d›r ” önerme-
sini ileri sürmüfltür. Bu görüfle göre, kad›n iflçiler düflük ücret ald›klar› için iflçi s›-
n›f› kad›n ve erkekler olarak bölünmekte ve aile korunmaktad›r ki bu yolla iflve-
renler kâr etmektedir. Ne var ki s›n›f mücadelesinin önceli¤ine itiraz eden feminist-
ler kad›nlar›n ezilmesinin kapitalizmden çok önce bafllad›¤›n› öne sürmüfller; ka-
d›nlara bütün s›n›flarda hükmedildi¤ini, kad›nlar›n ezilmesinin kapitalist rejim uy-
gulamayan Çin ve eski Sovyetler Birli¤inde de yafland›¤›n› göstermifllerdir. Bu elefl-
tiriden hareket eden feminist teorisyenler “toplumsal yeniden üretim” kuram›n›
gelifltirmifllerdir. Bu kurama göre aile, e¤itim, kültür gibi kurumlar da toplumsal
cinsiyet ekseninde toplumsallaflt›rma yoluyla kapitalizmin ihtiyaçlar›na hizmet et-
mektedir. Öte yandan, baz› aç›lardan kapitalizmin mevcut ataerkil göreneklerin
baz›lar›n› y›kmas› ve kad›na daha fazla kiflisel özgürlük tan›mas› olgusu toplumsal
cinsiyet iliflkileri ile s›n›f iliflkilerinin iki farkl› sistem oldu¤u görüflüne yol açm›flt›r.
“‹kili sistem teorisi” ad›n› alan bu yeni yaklafl›m da bu kez karfl›l›kl› etkileflimin na-
s›l anlafl›laca¤›na dair bir aç›kl›k getiremedi¤i için zay›f kalm›flt›r (Hartmann, 1981).
Feminist kuramc›lar aç›s›ndan s›n›fa dayal› eflitsizlikler ile toplumsal cinsiyete ba¤-
l› eflitsizlikleri bir arada ele almak kolay olmamaktad›r. Çünkü s›n›fa dayal› eflitsiz-
likler daha ziyade ekonomik alandan kaynaklan›rken toplumsal cinsiyet eflitsizlik-
leri ekonomi, siyaset, din, fliddet, cinsellik gibi çok çeflitli alanlardan beslenmekte-
dir (Walby, 1990). Toplumsal cinsiyet iliflkileri bir toplumda ekonomi, politika, e¤i-
tim, aile, kültür, din gibi her tür kurumun yan› s›ra gündelik hayatta da iflyeri ilifl-
kilerinden otobüs kuyru¤una kadar, her alanda bulunmaktad›r. Connel (1998:165-
166) “Belirli bir kurumdaki toplumsal cinsiyet iliflkilerinin etkileflim durumu, o ku-
rumun “toplumsal cinsiyet rejimidir” demektedir. Örne¤in, aileyi ele al›rsak üre-
tim iliflkilerinin aile içi etkileflim ile ba¤lant›s›n›n farkl› s›n›f ortamlar›nda farkl›lafla-
ca¤›n› görebiliriz. Bu ba¤lant› iflçi ailelerinde daha ziyade erke¤in ücreti etraf›nda
kurulurken orta s›n›ftan ailelerde erke¤in mesle¤i etraf›nda kurulmaktad›r. Baflka
bir örnek ise göç ile aile kurumunun ba¤lam› de¤iflti¤inde ailenin toplumsal cinsi-
yet rejiminde de ortaya ç›kabilen de¤iflmelerdir. Örne¤in, k›rsal ataerkil de¤erlerin
egemen oldu¤u bir aile ortam›na kapitalist piyasa iliflkilerinin girifliyle toplumsal
tabakalaflma geliflirken, toplumsal cinsiyet rejimi farkl› yönlere do¤ru ilerleyebilir
ve ailelerin parçalanmas› gündeme gelebilir.
Farkl› ›rklara ve ›rkç›l›¤›n ortaya ç›kard›¤› eflitsizliklere dair çal›flmalar 1940’lar-
da Amerika’da ve 1960’lar›n ilk yar›s›nda ‹ngiltere’de gündeme gelmifltir. Ameri-
ka’daki sosyolojik çal›flmalarda ‘›rk’ kategorisi Afrikal› Amerikal›lar›n “sosyal prob-
lem” kabul edilmesiyle yak›ndan ilgilidir. Bat›l› ülkelerin sömürgecilik dönemleri
ulus devletlerin kurulmas› sürecine kadar dayanan hiyerarflileri içerir. Örne¤in, yir-
minci yüzy›l›n ilk yar›s›na kadar Amerika’da ›rkç›l›k o boyutlardayd› ki Afrikal›
171. Ünite - Toplumsal Tabakalaflma
