1. OS SéCULOS
ESCUROS
(xvi, Xvii, xviii)
Alba Ben Rivas
Cristina Pernas Castaño
1º A – BAC
IES Vilar Ponte, 2013

2. Índice:
1.- Contexto histórico.
a) O reino de Galicia na coroa de Castela.
b) A lingua.
2.- Decadencia política e lingüística nos Séculos Escuros.
3.- A literatura durante os Séculos Escuros.
a) Literatura culta.
- Poesía.
- Teatro.
- Prosa.
b) Literatura popularizante.
c) A Ilustración.

3. 1.- Contexto histórico:
O século XV foi un momento determinante para a historia do noso país,
por un dobre motivo:
Por un banda, os acontecementos que tiveron lugar nese período
determinan a súa protección durante a Idade Moderna ou a falta dela; por
outra banda, esta frustración do século XV viría a condicionar o futuro de
Galicia.

4. a) O reino de Galicia na coroa de Castela:
 En 1230, Fernando III reuniu os territorios de Galicia, León e Castela, ampliando
así os seus dominios.
 A conquista andaluza significou un cambio sociopolítico e socioeconómico nos
territorios da coroa de Fernando III. Así, o chamado eixe horizontal, arredor do
camiño de Santiago, foi substituído polo eixe vertical.
 Galicia, convertida cada vez máis nun territorio arredado e sen peso sociopolítico,
asiste aos novos tempos dende unha posición marxinal que se vai prolongar
durante os séculos seguintes.
 Galicia alcanza a Idade Moderna carecendo dun monarca privativo ou dunhas
institucións propias, vivindo na Idade Media unha situación de semi-indepencia.

5. b) A lingua:
A crise política que se vai vivir no século XIV determinou unha etapa de
escuridade e decadencia para o noso idioma.
Dende o século XIII, comeza o
proceso de castelanización debido á
perda do uso do galego no ámbito
xurídico-político.
Ao tempo que en Portugal ten lugar
un proceso de estandarización do
idioma, en Galicia prodúcese un
retroceso do idioma no rexistro
escrito. O río Miño na súa desembocadura.

6. 2.- Decadencia política e lingüística:
A perda de prestixio e usos cultos da lingua galega, durante os
denominados Séculos Escuros, tivo como consecuencias:
 A nobreza galega é desprazada a Castela e substitúese por outra
castelá.
 A reforma do clero, coa entrada de abades e vispos de fóra de
Galicia, introduce o castelán como lingua de uso na Igrexa.
 A centralización do proceso de colonización de América, efectuado
dende Sevilla.

7. Ademais dos anteriores factores, debemos ter en conta o
seguinte:
 Galicia nunca contou cunha burguesía poderosa que puidese
defender os intereses económicos e lingüísticos do país.
 As pragas de peste e fame mermaron a poboación,
fomentando a substitución lingüística.
 A emigración cara o sur.

8.  As levas de soldados (Alistamento de persoas co fin de servir
ao Estado) para formar o imperio español.
 A explotación das riquezas galegas.
 A imprenta deu un importante pulo á difusión das linguas
nacionais. Non aparecerá un libro impreso en galego ata
mediados do século XIX.

9. 3.- A literatura nesta época:
a) Literatura culta:
Durante os Séculos Escuros, as
manifestacións da literatura de
carácter cultos foron moi
escasas.
Non obstante, poseemos un
conxuntos de textos líricos e
teatrais compostos na pequena
“corte” creada por Diego
Sarmiento de Acuña, conde de
Gondomar. Diego Sarmiento de Acuña, conde de Gondomar

10. - Poesía:
 Da “corte” de Gondomar conservamos a Canción galega en loor de Don Diego
das Mariñas Parragués (1º Capitán Xeneral de Galicia), de autor descoñecido e
redactado en once estanzas.
Ora sea nalgún tempo
Alça musa galega o rostro ó ceo
Con gozo e pasatempo
E deixa ese burel cuitado e feo,
Pois se che ofrece un milagroso caso
Qu’entre as nove doncelas do Parnaso
Serás por el dend’hoje conocida
Con nome eterno e vida,
En en pago de tal nova e tas albrizas
Recebe do teu verso estas primizas.
 Do século XVII teñen importancia dous documentos do volume Exequias da
raíña Margarida, o primeiro de Xoán Gómez Tonel e o segundo de Pedro
Vázquez de Neira.

11.  A primeira manifestación poética dos Séculos Escuros, do 1506, foi feita en
homenaxe ao consorte da raíña Xoana I de Castela (Xoana a Tola), Filipe o
Fermoso, con motivo do desembarco da parella na Coruña.
 Consérvanse tamén as Décimas ao Apóstol Santiago de frei Martín Torrado, sobre se
Santiago debía ser o único patrón de España ou compartir o padroado con Santa
Teresa de Xesús.
Elo é que non podés?
eu non sei como esto seja
Eu debe ser en veja
do ben que a España facés.
Eu non vin tal entremés
que a un creo lle fagan ter
unha freira por muller…
Arreda, vai Satanás!
Santo, vós se vos casás,
dais ó mundo en que entender.
(…)

12.  Do século XVI é o Soneto de Monterrei:
Alá en Monterrei en Val de Laça,
a Violante vi beira de un río
tan fermosa, en verdá, que quedei frío
de ver alma inmortal en mortal maça.
De un alto e lindo corpo a seda laça
a pastora sacaba fío a fío,
quando lle dise: - “Morro, corta o fío”
- “Vólveo, non cortarei, seguro pasa”.
- “¿E como pasarei, se eu acá quedo?
Se pasar –respondí- non vou seguro
que este corpo, sen alma, morra cedo”.
- “Coa miña, que levas, te aseguro
que non morras pastor” – “Pastora hei medo;
o quedar me parece máis seguro.
Soneto de Monterrei, Anónimo, 1530-1540

13.  É importante o poema de La
Araucana (1589) de Isabel Castro e
Andrade (condesa de Altamira) , do
século XVI.
 En 1697 foron publicados os nove
romances escritos en galego no volume
das Festas Minervais celebradas naquel
ano.
 Contamos cun poema no que se narra
a batalla de Rande, do ano 1702,
atribuído a Anselmo Feixoo e
Montenegro.
Festas Minervais

14. - Teatro:
Pese a que conservamos poucos textos dramáticos dos Séculos Escuros escritos
en galego, a actividade teatral en Galicia nestes séculos foi importante.
O teatro galego:
 Era un elemento importante de ocio, e unha das principais vías de escape dos
problemas rutineiros.
 O teatro en Galiza era seguido especialmente polas clases populares.
 A representación dramática constituía todo un acontecemento sociocultural nas
vilas e núcleos rurais galegos.
 Do século XVI posuimos Diálogo de Alberte Bieito, unha peza pequena que se
escribe pero non se imprime.

15.  Do século XVIII atopamos O
entremés do portugués.
 O documento teatral máis
importante é a peza de Gabriel
Feixó de Araúxo A contenda dos
labradores de Caldelas, coñecido
como O entremés famoso sobre a
pesca no río Miño.
Data do 1671 e ten como temática
un dos moitos enfrontamentos
polos dereitos de pesca que
ocorreron no Miño entre os
habitantes das dúas beiras do río.

16. - Prosa:
 Nos séculos XV, XVI e XVII circularon
algúns textos en prosa escritos en
galego con falsificacións históricas,
redactadas por nobres co afán de
lexitimar o señorío da súa liñaxe. De
todas elas, destaca a Historia de Don
Servando, que mandou redactar Xoán
Fernández Boán e Araúxo.
 En 2009 descubriuse a Historia da
Santa Igrexa de Iria Flavia (1713-1735),
de Pedro Otero Romero Torres, que é
unha versión da Crónica de Santa María
de Iria (1468).

17. b) A literatura popularizante:
 Nos séculos XVII, XVIII e a primeira
metade do XIX, desenvolveuse o
“vilancico galego” (composicións en
verso, musicadas, cun aire popular e
compostas por músicos de gran
formación).
 Os vilancicos galegos triunfaron
incluso máis alá das nosas fronteiras.
 En Sevilla, Toledo e Lisboa atopamos
exemplos que aproveitan a tradición
das panxoliñas e aninovos, como o da
marxe.
Vamos a Belén, amigos,
vamos que a noite está clara;
Mingos leve as castañolas,
o seu pandeiro Pascuala.
(Todos)
Vamos a Belén, amigos…
Cantemos ao Rei dos Ceos
novas e alegres tonadas,
ao son da gaita galega
con muiñeiras e alboradas.
Ai que Neno tan bonito!
Que cariña tan galana!
Nunca Neno tan fermoso
Viron as nosas montañas.
(…)
(Luís Corral Rodríguez, 1818, catedral
de Mondoñedo).

18.  Os principais cultivadores dos
vilancicos galegos foron Carlos
Patiño, Frei Francisco de Santiago,
Gabriel Díaz, Frei Xerónimo
Gonçalves e Manuel Bravo de
Velasco.
 Dentro desta literatura popularizante,
o único texto conservado é referido
ao Mariscal Pedro Pardo de Cela, do
século XVI, denominado Pranto da
Frouseira, de autor anónimo.
A min chaman Todo mira
Señora do gran tesouro
Por estrela esclarecida
Hago en este Valedouro
Mas tredor foi que un mouro
O vilao que me vendeu
Que de Lugo a Rivadeu
Todos me tiñan temor
De min a trista Frouseira
Que por treizon soi vendida
Derribada na riveira
Ca xamais se veu vencida.
Por treizon tamen venderon
Xesus noso redentor
E por aquestes tredores
Pedro Pardo meu señor

19. c) A Ilustración:
 No século XVIII, produciuse en Galicia a chegada e o
espallamento das ideas ilustradas. Non se atopan numerosos
textos redactados en galego pero apareceron sociedades
(xeográficas, económicas…) que tiñan como obxectivo o estudo
da realidade do país, pois foi importante a discusión e o debate da
historia de Galicia, das súas orixes, etc.
 Entre os autores que empregaron o noso idioma nesta etapa
destaca Diego Antonio Cernadas e Castro, coñecido como o Cura
de Fruíme.

20. Ronca do río Miño
Cando tanta festa fan
-¡miña nai, como se roxe!-
a esta nova fonte de hoxe,
¿que será de ti, Miñán?
Tempos vén e tempos van,
cae Miñán quen subeu onte;
póñase ben alta a fonte,
que non é, por máis que o pense,
para beixarme en Ourense
no ollo da miña ponte.
(1755)
Cura de Fruíme

21.  Na Ilustración, tamén destacan o padre Feixoo, así como Xosé Andrés
Cornide e frei Martín Sarmiento..
Padre Feixoo

22.  No seu volume titulado Coloquio de 24 gallegos rústicos, frei Martín
Sarmiento inclúe un conxunto de coplas en galego.
No chan que en Morrazo
chaman os galegos
chan de Parafita,
que chega hasta o ceo,
que está no camiño
que vai ao Ribeiro
dendes Pontevedra,
a vila do reino;
(…)
Os mesmos, é todo,
tiñan parentesco,
criados e nados
nun mesmo terreo.
Volvíanse á terra
por outros vieiros,
juntáranse todos
no chan a desejo.

23. Enlaces de interese:
• Tvg:
http://www.youtube.com/watch?v=hHrW8oI9r_w
http://www.youtube.com/watch?v=Gi2Rm7Z7xg8
• Séculos escuros, resumo:
http://www.youtube.com/watch?v=8aYYmXkpbQ8

24. Fontes e recursos:
• Libro de lingua galega 1º de bacharelo, Xerais, unidade 16.
• Wikipedia:
http://gl.wikipedia.org/wiki/S%C3%A9culos_Escuros
http://gl.wikipedia.org/wiki/Literatura_galega_dos_S%C3%A9
culos_Escuros
• Outras páxinas web:
http://www.consellodacultura.org/arquivos/cdsg/loia/historia.p
hp?id=46&idioma=1
http://www.staki.com/matuquin/Os_seculos_escuros.htm