2. Rozwijanie mowy dziecka jest jedną z najbardziej
fascynujących sytuacji, jakie możemy obserwować. Już niemowlę wie
o języku zadziwiająco dużo. Czytając wyniki przeprowadzonych badań
wnioskujemy, że nawet 4-dniowe noworodki odróżniają głos matki od
głosu innej kobiety. Dziecko już w łonie matki słyszy to, co się dzieje
na zewnątrz i jeszcze przed urodzeniem oswaja się z różnymi
dźwiękami. W rozwoju języka obserwuje się zasadę, że rozumienie
wyprzedza mówienie, więc skoro roczne dziecko zaczyna mówić, to
znaczy, że rozumiało już dużo wcześniej.
W tej pracy zajmę się jednak rozwojem mowy u dzieci 5-
letnich. Okres przedszkolny to czas intensywnego kształtowania się
mowy i języka dziecka. Dzieci nie tylko 5-letnie rozwijają
umiejętność identyfikacji i różnicowania dźwięków mowy tzn. słuch
fonematyczny, a na jego bazie umiejętność analizowania
i syntezowania słuchowego wyrazów. Słownik języka polskiego określa
mowę jako: „zasób wyrazów, wyrażeń, zwrotów i form używanych w
celu porozumiewania się”. Dlatego rozwój mowy w wieku
przedszkolnym ma istotny wpływ na dalszą edukację szkolną dziecka.
Mowa dziecka 5-letniego jest już w zasadzie zrozumiała. Jego
wypowiedzi są wielozdaniowe. Pojawiają się zależności przyczynowo
skutkowe. Dzieci w tym wieku chętnie opowiadają, relacjonują,
przewidują fakty. Opisują przedmioty podając ich cechy
charakterystyczne, oraz możliwości ich zastosowania.
Nieprawidłowości gramatyczne zanikają, a dziecko potrafi samemu się
poprawić. Głoski „sz, ż, cz, dż”, które pojawiały się w czwartym roku
życia, powinny zacząć się ustalać. Wg Bartkowskiej 37% dzieci 5-
letnich nie wymawia jeszcze tych głosek ze względu na ich trudność.
Jest to właściwy moment, aby wspomóc rozwój mowy poprzez
ćwiczenia artykulacyjne. Głoska „r” powinna być wymawiana, ale
3. często pojawia się dopiero w tym okresie. Mowa u dziecka zdrowego
powinna rozwinąć się do 5 roku życia.
Cele ćwiczeń usprawniających mowę
Celami ćwiczeń artykulacyjnych są przede wszystkim:
wypracowanie zręcznych i celowych ruchów poszczególnych narządów,
podniesienie ich sprawności oraz opanowanie prawidłowości układów
artykulacyjnych. Ćwiczenia oddechowe dążą między innymi do:
poszerzania pojemności płuc, wzmocnienia mięśni biorących udział w
oddychaniu, wyrobienia toru oddechu przeponowego, odróżnienia fazy
wdechu i wydechu, wyrobienia umiejętności szybkiego, pełnego
wdechu i wydłużonej fazy wydechowej, dostosowania długości
wydechu do czasu trwania wypowiedzi, a także zsynchronizowanie
pauz oddechowych z treścią wypowiedzi. Ćwiczenia słuchowe dążą
przede wszystkim do usprawnienia koordynacji słuchowo- ruchowej,
doskonalenia pamięci i koncentracji uwagi. Ćwiczenia gramatyczne
kładą nacisk głównie na poprawne wypowiadanie się, kształcenie
umiejętności operowania wyrazem, a także uwrażliwianie na estetykę
wypowiedzi.
Przykłady ćwiczeń
ĆWICZENIA ARTYKULACYJNE.
1. Ćwiczenia języka:
- dotykanie końcem języka kącików rozchylonych warg,
4. - dotykanie językiem do nosa, do brody, w stronę ucha lewego i
prawego,
- przesuwanie wysuniętym językiem poziomo z jednej strony w
drugą,
- wysuwanie i chowanie języka przez zaciśnięte zęby (język
przeciska się między nimi, zęby masują język),
- wykonywanie (język wysunięty w kształcie grota) poziomych
ruchów wahadłowo od jednego do drugiego kącika ust; język nie
powinien dotykać ust,
- dążenie do wykonania rurki z wysuniętego języka,
- oblizywanie zębów i zewnętrznej powierzchni dziąseł pod
wargami,
- oblizywanie warg ze stopniowym zwiększaniem wielkości ich
otwarcia,
- gwizdanie,
- przesuwanie czubka języka po podniebieniu, jak najdalej w
głąb jamy ustnej,
- uderzanie wielokrotnie językiem o górne dziąsła z
jednoczesnym wymawianiem głoski t-t-t, potem d-d-d, n-n-n,
l-l-l,
2. Ćwiczenia warg i policzków
- wysuwanie i spłaszczanie warg złączonych,
- zakładanie wargi dolnej na górną i górnej na dolną,
- cmokanie,
- parskanie,
- dmuchanie (przez wargi w kształcie dzióbka, bokiem, z zębami
górnymi na dolnej wardze),
5. - wymawianie na przemian a-o przy maksymalnym oddaleniu od
siebie wargi górnej i dolnej,
- oddalanie od siebie kącików ust jak przy wymawianiu i,
- zbliżanie do siebie kącików ust jak przy wymawianiu u,
- utrzymywanie ołówka na wardze górnej,
- chwytanie dolnymi zębami wargi górnej,
- przesadna artykulacja głosek a-i-o-e-u-y (w różnych
kombinacjach),
- nadymanie policzków,
- nadmuchiwanie policzków z uwalnianiem nagromadzonego
powietrza w jamie ustnej,
- nadymanie jednego policzka i przesuwanie powietrza z jednej
strony jamy ustnej na drugą, wargi pozostają zamknięte,
- naśladowanie różnych wyrazów twarzy – smutek, radość itp.
3. Ćwiczenia dolnej szczęki:
- opuszczanie i unoszenie dolnej szczęki,
- ruchy szczęki dolnej w prawo i lewo, z wyraźnym zaznaczaniem
pozycji środowej – ćwiczenie wykonuje się na 4 fazy: wychylenie
w prawo, powrót do pozycji środkowej, wychylenie w lewo,
powrót do pozycji środkowej,
- markowanie ziewania.
4. Ćwiczenia podniebienia miękkiego:
- wywoływanie ziewania przy nisko opuszczonej szczęce dolnej,
język spoczywa na dnie jamy ustne,
- płukanie ciepłą wodą gardła,
- lekki kaszel, język wysunięty,
- chrapanie na wdechu i wydechu,
- głębokie oddychanie przez jamę ustną przy zaciśniętych
nozdrzach i przez nos przy zamkniętych ustach.
6. ĆWICZENIA ODDECHOWE
Ćwiczenia oddechowe i prawidłowe oddychanie jest bardzo
ważne w prawidłowym rozwoju mowy dzieci. W dzień i podczas snu
dziecko powinno oddychać nosem. Taki tor oddechowy zapewnia
właściwy rozwój aparatu artykulacyjnego. Nieprawidłowe oddychanie
wpływa zatem niekorzystni na wymowę. Ćwiczenia te rozpoczynamy od
tych, w czasie których dziecko powinno jedynie „bawić się” oddechem.
Stopniowo przechodzimy do ćwiczeń trudniejszych, połączonych z
elementami gimnastyki całego ciała lub ćwiczeniami fonacyjnymi.
Warto pamiętać, że każde dziecko posiada swój własny indywidualny
rytm oddechu, inną pojemność płuc. Dlatego ćwiczenia te każde
dziecko powinno wykonywać zgodnie ze swoimi możliwościami.
Ćwiczenia oddechowe wykonujemy w przewietrzonym
pomieszczeniu, przed jedzeniem, lub 2-3 godziny po posiłku. Istotna
jest systematyka zajęć, a także fakt, że przedłużane wydechu nie
może być zbyt długie, bo może spowodować opróżnienie płuc z tzw.
„powietrza zapasowego”.
Przykłady :
- jesienne liście szeleszczą pod nogami: sz, sz, sz, sz, sz...
- szumi wiatr: szszszszszszsz ( raz głośniej, raz ciszej)
- chuchanie na zmarznięte ręce: chuu, chuu, chuu, chuu...
- z balonika ucieka powietrze: ssssssssss.....
- dmuchanie na gorącą herbatę: ffffff.....
7. - ucieczka od węża: sssssss.... (są bardzo blisko- syczą głośniej,
uciekają- syczą coraz ciszej)
- koszenie trawę; wdech i .......ciach!, wdech- ciach!
- wypuszczanie pary przez lokomotywę: pssss, szszszsz,
ffffff....
- jedzie: cz- cz- cz- cz- cz- sz- sz- sz- sz....
- pędzi: tuf, tuf, tuf, to- tak, to- tak, to- tak....
- zatrzymuje się na stacji: usz, usz, usz....
- zabawa w dmuchanie; pomoce słomka, szklanka z wodą
- słomkę wkładamy do szklanki z wodą i nie dotykając jej
powierzchni, wydmuchujemy w wodzie „dołek”
- zanurzamy słomkę w wodzie i leciutko dmuchamy ,
wywołując niewielkie bąbelki
- dmuchamy na zmianę: długo- krótko- jak najdłużej,
słabo- mocno- bardzo mocno- gotuje się i kipi
- zdmuchiwanie rurką do napojów papier z gładkiej powierzchni
stolika, potem z powierzchni chropowatej; rozdmuchiwanie
kaszy, ryżu, soli.
- chwytanie rurką (przyciągania na wdechu) różnych lekkich
przedmiotów: papierków, gąbki, waty, piłeczki pingpongowej albo
ich wydmuchiwanie (na wydechu)
- Kto dmuchnie dalej?
- Kto mocniej?
- Kto szybciej?
- Kto trafi do celu?
- naśladowanie śmiechu różnych osób:
- Jak się śmieje pan? ho, ho, ho.....
- Jak się śmieje pani? ha, ha, ha.....
- Jak się śmieje dziecko? hi, hi, hi....
- Jak się śmieje staruszka? he, he, he....
- Jak się śmiejemy wesoło?
- Jak się śmiejemy cicho?
8. - dmuchanie na wiatraczki, paski papieru, kulki waty, płomień
świecy
- zabawa samogłoskami (dzieci wymawiają je bardzo wyraźnie)
- na wydechu
- z wydłużeniem wybrzmiewania: aaa.....eee.....uuu....
- łącząc po dwie: aaaeee, aaaeee, ae...ae...
- po trzy: aaaeeeuuu... aeu, aeu, aeu
- i tak kolejno, aż do sześciu: aeuioy
- liczenie na wydechu: 1,2, 3,4, 5....Kto dłużej? Komu uda się
wymienić na wydechu dłuższy ciąg liczb?
- powtarzanie szeptem zdania za prowadzącym.
- śpiew piosenki.
ĆWICZENIA SŁUCHOWE
- rozpoznawanie odgłosu darcia papieru, stukania, wysypywania
klocków, szumy wody, itp.,
- wskazywanie źródło dźwięku z zamkniętymi oczami,
- chodzenie „za głosem” z zamkniętymi oczami – rozpoznawanie
kolegów po głosie (po usłyszeniu głosu kolegi wypowiadanie jego
imienia, kroki w jego kierunku),
- rozpoznawanie różnych instrumentów muzycznych, np.: trąbka,
bębenek, trójkąt – wystukiwanie rytmu, klaskanie,
- naśladowanie głosów zwierząt – odgadywanie „czyj to głos?”,
- zabawy z rozpoznawaniem dźwięków wydawanych przez różne
przedmioty – najpierw z patrzeniem, później – bez patrzenia na
źródło dźwięku,
- rozróżnianie natężenia dźwięku, długości jego trwania, wysokości i
tempa. Odgadywanie, który dźwięk jest: głośny – cichy, krótki – długi,
szybki – wolny?,
- naśladowanie dźwięków, jakie wydają pojazdy,
- rozpoznawanie dźwięków i głosów odtwarzanych z taśmy
9. magnetofonowej (zwierząt, przyrody, ludzi, dźwięków z najbliższego
otoczenia),
- „Co słychać na początku wyrazu; na końcu wyrazu (np.: Ania, Ola,
Kuba?”), „Zgadnij, co mówię: ko – sa, sa – la; ma – ma; ba – nan, ku – la,
ta – ta?”, itd.
ĆWICZENIA GRAMATYCZNE
- słoneczko wyrazowe – Każde dziecko otrzymuję kartkę z
narysowanym słoneczkiem. W środku znajduje się obrazek z
wakacyjnym elementem np. okulary przeciwsłoneczne.
Zadaniem dziecka jest wytłumaczenie do czego
potrzebujemy dany przedmiot w letnim okresie.
- wędrujące obrazki – Dzieci losują z zaczarowanego
woreczka obrazki. Nauczyciel rozpoczyna opowiadanie
historii. Dzieci tańczą z obrazkami w rytm muzyki. Gdy
muzyka cichnie nauczyciel puszcza ruchomy obrazek, a
zadaniem dzieci jest dołożenie elementu do historyjki.
- staw – Na szarym papierze nauczyciel rysuje staw. Kładzie
do stawu rybki z kolorami na ich brzuszkach. Dzieci łowią
rybki za pomocą wędki i dobierają kolory do jakiegoś
przedmiotu czy zjawiska, argumentując swój wybór. Jeśli
dziecko nie poprze swojej decyzji argumentem wędruje do
jeziora.
10. - pory roku – Dzieci podzielone są na 4 grupy. Każda grupa
losuje jedną porę roku w postaci obrazka, następnie
przedstawia za pomocą dramy swoją porę. Zadaniem
pozostałych dzieci jest odgadnięcie co to za pora roku.
- głuchy telefon z wierszykami usprawniającymi mowę, np.:
„spadł bąk na strąg”,
- na dywanie leżą kartoniki z odpowiednio narysowanymi
kropkami (zgodnie z kostką do gry), na odwrocie znajdują się
elementy, zadaniem dziecka jest ułożenie kilkuzdaniowego
opowiadania, w którym zawarty zostanie dany przedmiot
bądź zjawisko.
- powtarzanie za nauczycielem wierszyków usprawniających
mowę.
Resumując ćwiczenia usprawniające aparat oddechowy i
artykulacyjny u dzieci w wieku przedszkolnym jest niezwykle
istotny. Są one niemalże warunkiem poprawnej wymowy. To
dzięki różnorodnym ćwiczeniom dziecko będzie prawidłowo
oddychało, posiadało wysoką sprawność narządów biorących
udział w artykulacji oraz poprawne wzorce wymowy.
11. Miś Uszatek w lesie:
CELE OGÓLNE:
ćwiczenie narządów mowy,
rozwijanie analizatora słuchowego.
CELE SZCZEGÓŁOWE:
Dziecko:
doskonali sprawność narządów mowy,
poprawnie powtarza po śladach pojedyncze głoski i sylaby oraz
wydłuża głoski trwałe,
dokonuje syntezy sylabowej, logotomowo - fonemowej,
fonemowo - logotomowej,
świadomie gospodaruje oddechem podczas ćwiczeń
oddechowych,
bierze aktywny udział w zabawach.
METODY: słowna, oglądowa, czynna
FORMA: grupowa, indywidualna
POMOCE: lusterka, obrazek Las, obrazki (pacynki) - chłopiec,
dziewczynka, miś, słomki, szklanki z wodą mineralną, magnetofon,
muzyka do marszu, biegania, podskoków, relaksacyjna, seria obrazków
- wąż, samolot, rybka, niedźwiedź, konik polny
PRZEBIEG:
1. Zabawa fabularyzowana ćwicząca narządy mowy.
Dzisiaj wasze języczki będą misiem Uszatkiem, a wasza buzia
jego domkiem. Miś obudził się wcześnie rano - przeciągnął się i
trochę poziewał. Zrobił poranną gimnastykę - kilka podskoków
(unoszenie języka na górny wałek dziąsłowy przy szeroko
otwartych ustach), troszkę pobiegał (wypychanie językiem
12. policzków). Na śniadanie zjadł słodki miód (oblizywanie warg).
Potem umył ząbki (oblizywanie językiem górnych zębów po
wewnętrznej stronie przy zamkniętych, a następnie
otwartych ustach). Wyjrzał przez okno (wysuwanie szerokiego
języka na zewnątrz jamy ustnej). Zobaczył Zosię i Jacka.
Przesłał im całuski (cmokanie ustami - naśladowanie posyłania
całusków). Dzieci zaprosiły go na spacer do lasu.
2. Marsz z akompaniamentem muzycznym.
3. Zabawa fabularyzowana (ilustrowana obrazkami) Co dzieci
widziały na spacerze - powtarzanie pojedynczych głosek,
ćwiczenie narządów mowy.
wąż - wysuwa wąski język, porusza w różnych kierunkach,
wybrzmiewanie głoski sss...
samolot - ręce w bok, wybrzmiewanie głoski zzz...
miś - oblizuje wargi (miś zjadł miód), mruczy mmm...
rybka - otwiera i zamyka pyszczek (wargi) przy zamkniętych
zębach, wypuszcza bąbelki powietrza p - p - p - ...
balonik - nabieranie powietrza do ust, powietrze uchodzi z
balonika fff...
konik polny - wybrzmiewanie głoski c - c - c - ....
4. Zabawa ruchowa W lesie.
Dzieci podzielone na dwie grupy. Jedna grupa - to drzewa
(oznaczone szarfami), druga - to dzieci. Dzieci poruszają się
między drzewami zgodnie z akompaniamentem muzycznym, gdy
usłyszą głos dzikiego zwierza, chowają się za drzewo.
Nauczycielka - miś woła dzieci dokonując analizy imion
(sylabowej, logotomowo - fonemowej, fonemowo - logotomowej).
Wołane dziecko macha rączką do misia.
13. 5. Zabawa oddechowa ze słomką;
Miś wrócił do domu bardzo zmęczony. Mama ugotowała mu
herbatkę - dmuchanie przez słomkę do szklanki z wodą (lekko,
mocno, krótko, długo).
6. Relaksacja oparta na treningu autogennym w wersji A. Polender
- dzieci wcielają się w postać misia Uszatka
Mamusia przygotowała misiowi ciepłe i miękkie łóżeczko. Pomogła
mu zdjąć ubranko i ułożyła do snu. W pokoju było cichutko, bo
wszystkie zabawki już spały.
Misiu ułożył się wygodnie, zamknął oczka, rozprostował nóżki i
rozluźnił rączki.
Teraz Uszatek oddycha równo i spokojnie. Jest mu dobrze,
przyjemnie i miękko.
Leży Mis Uszatek i tak sobie myśli: Jest mi dobrze. Oddycham
lekko, równo i spokojnie. Wszystkie zabawki teraz śpią. Za
chwilę i ja zasnę.
Czuję, jak moja prawa ręka staje się ciężka. Jest już bardzo
ciężka. Jest już tak ciężka jak duży kamień. Jest już tak
ciężka, że nie mogę jej podnieść.
Czuję, jak moja lewa ręka staje się ciężka. Jest już bardzo
ciężka. Jest już tak ciężka, jak duży kamień. Jest już tak
ciężka, że nie mogę jej podnieść.
Oddycham lekko, równo i spokojnie.
Nóżki też są leniwe.
Najpierw prawa nóżka staje się ciężka, coraz cięższa. Jest już
tak ciężka, że nie chce mi się nią ruszać.
14. Lewa nóżka staje się ciężka, coraz cięższa. Jest już tak ciężka,
że nie chce mi się nią ruszać.
Głowa leży spokojnie. Czuje się dobrze. Jest bardzo cicho i
spokojnie.
Oddycham lekko, równo i spokojnie.
Oddycham lekko.
Oddycham równo.
Oddycham spokojnie.
Jest mi przyjemnie i dobrze.
Sen zamyka mi oczka. Zasypiam, zasypiam.
Miś budzi się. Otwiera oczy.
Podnosi do góry ręce, przeciąga się.
Jest wypoczęty i radosny.
Jest mu wesoło i bawi się radośnie z innymi dziećmi...
15. Miś się bawi razem z nami:
CELE:
doskonalenie sprawności narządów mowy
świadome gospodarowanie oddechem, pogłębianie fazy
wydechowej
rozwijanie słuchu fonemowego
POMOCE: lusterka, pluszowy miś, magnetofon, muzyka, zabawki
(obrazki lub naturalne), szarfy, balonik
PRZEBIEG:
1. Rozmowa z dziećmi nt Co pomaga nam poprawnie mówić? -
sprawna buzia i język, sprawne uszy i prawidłowe oddychanie.
2. Zabawa integracyjna - dzieci siedzą w kręgu, osoba prowadząca
mówi rymowankę:
Przyszedł misiu do przedszkola
i od progu hej, hej woła.
Wszystkie dzieci go witają
i się pięknie przedstawiają.
Następnie mówi do misia: dzień dobry misiu, jestem .... (imię) i
podaje maskotkę dziecku siedzącemu obok. Miś krąży w koło, aż
wszystkie dzieci się przedstawią.
3. Zabawa fabularyzowana ćwicząca narządy mowy:
Wyobraź sobie, że twoja buzia to sklep z zabawkami. Otwierasz
drzwi (szerokie otwieranie buzi) i wchodzisz do sklepu. OOO!
Ile tu zabawek:
16. o pajacyk, który potrafi skakać, aż do sufitu (unoszenie
języka na górny wałek dziąsłowy przy szeroko otwartych
ustach)
o samochód, która jeździ po torze wyścigowym (oblizywanie
językiem górnych i dolnych zębów po wewnętrznej stronie
przy otwartej buzi).
o konik na biegunach (kląskanie)
o duża, kolorowa piłka (wypełnianie buzi powietrzem), która
toczy się od ściany do ściany (wypychanie językiem na
przemian prawy i lewy policzek)
o pudełko klocków (dotykanie czubkiem języka dolnych i
górnych zębów, liczenia)
o wesoła laleczka (szeroki uśmiech)
o wirujący bączek (krążenie językiem po wałku dziąsłowym
przy zamkniętych ustach)
Na najwyższej półce siedzi miś. Jest smutny, bo nikt go nie
chce kupić. Z tego zmartwienia oklapło mu jedno uszko. Pewnego
razu zobaczył przez okno dzieci z przedszkola. Uśmiechnął się
do nich, posłał im całuski (cmokanie ustami - naśladowanie
posyłania całusków). i pomyślał: - Dobrze byłoby mieć przyjaciół?.
Postanowił wyjść ze sklepu i pójść razem z dziećmi.
4. Zabawa z piosenką Maszerują dzieci drogą
5. Misiowe wyliczanki - zabawa słowna
Przyszły dzieci do przedszkola
I zabawa jest wesoła
Raz, dwa, trzy
- Przedstaw nam się Ty!
- Co dziś jadłeś Ty?
- Jak się czujesz Ty?
17. - Zaklaszcz w dłonie Ty!
- Poskacz teraz Ty!
- Stań na jednej nodze Ty!
- Mrugnij do nas Ty!
- W co się bawić lubisz Ty?
6. Zabawa oddechowa Balonik z kolorowym, gumowym balonikiem
Przed rozpoczęciem zabawy dzieci wsłuchują się i naśladują
dźwięk wydawany przez powietrze uchodzące z balonika (ffff...,
sss...). Następnie pomagają misiowi nadmuchać balonik - głęboki
wdech nosem, długi wydech ustami (3x).
7. Zabawa w chowanego - zabawa ruchowa
Dzieci podzielone na dwie grupy. Jedna grupa - to drzewa
(oznaczone szarfami), druga, to - dzieci. Dzieci poruszają się
między drzewami zgodnie z akompaniamentem muzycznym, gdy
usłyszą: Raz, dwa, trzy szukam, chowają się za drzewo. Miś woła
dzieci dokonując analizy imion (sylabowej, logotomowo -
fonemowej, fonemowo - logotomowej). Wołane dziecko macha
rączką do misia.
8. Pożegnanie z misiem - dzieci siedzą w kręgu, podają sobie misia
i mówią mu coś miłego.
18. Bibliografia:
1. Kozłowska K., Zabawy logopedyczne i łatwe ćwiczenia, Kielce
2005.
2. Skorek E.M., Z logopedią na ty, Kraków 2005.
3. Mały Słownik Języka Polskiego, Warszawa 1994.
4. Materiały z warsztatów z zakresu „Usprawnianie aparatu
oddechowego i artykulacyjnego u dzieci w wieku przedszkolnym
i wczesnoszkolnym”.
5. Materiały z warsztatów metodycznych z zakresu „Zabawy i
ćwiczenia doskonalące naukę.”
6. Rytlowa J., Ćwiczenia w mówieniu i pisaniu.
7. Okoń W., Podstawy wykształcenia ogólnego.
8. Szuman S., Rozwój treści słownika dzieci.
9. I. Styczek, Logopedia, Warszawa 1979.
