2. MarjusGrica
Te drejtat e Femijeve
Të gjithëfëmijët kanë të drejta të barabarta.Asnjë fëmijë,nuk duhet të dëmtohetpër shkak të gjinisë,
ngjyrës,gjuhës apobesimittë tij. 2. Fëmijët kanë të drejtë të gëzojnëshëndet të plotëdhe tiu jepet
kujdesi maksimal shëndetësordhe mjekësor. 3. Fëmijët kanë të drejtë për arsim fillestarfalas.Përveç
kësaj, atyre duhet t'iumundësohetedhe arsimimi i mëtejshëm.4. Fëmijët dhe kanë të drejtën për
pushim,kohë të lirë, lojëdhe pjesëmarrje në në aktivitete kulturore dhe artistike.5. Fëmijëtkanë të
drejtën e informimit,shprehjessëmendimittë tyre dhe të drejtën për t'udëgjuar. 6. Fëmijët kanë të
drejtën për një edukimtë mirë. Prindëritapo edukatorët e tjerë nuk duhet të përdorin dhunë,
keqtrajtimi dhe keqpërdorimi është i ndaluar.7. Fëmijët kanë të drejtën e mbrojtjesdhe ndihmëssë
veçantë në luftë dhe gjatë arratisjes.8. Fëmijët kanë të drejtën e mbrojtjesnga punashfrytëzuese dhe
keqpërdorimi seksual.9. Fëmijët kanë të drejtë të jetojnë me prindërit e tyre dhe të mbajnëkontaktin
me të dy prindërit,nëse ata jetojnë të ndarë.10. Fëmijëte gjymtuarkanë të drejtën e ndihmësdhe
përkrahjes së veçantë, si dhe të pjesëmarrjesaktive në jetën shoqërore.
Të drejtat e fëmijëve: 25 vjet Konventë e
OKB-së
A është botasot një vendmë i mirë përfëmijëtse ç'ishte 25 vjetmë parë?Më 20 nëntor1989 u miratua
Konventae OKB-së përtë drejtate fëmijëve - një bilanc.
2014 është një vit i veçantë përtë drejtate
fëmijëve.Saktësishtnjë çerekshekullipas
miratimittë Konventëspërtë Drejtate
Fëmijëvenë nëntor1989, përherë të parë dy
aktivistë të të drejtave të fëmijëve nderohen
me ÇmiminNobel të Paqes:17 vjeçarja
3. Malala Yousafzai ngaPakistani,e cilaangazhohetpërtë drejtëne femrave përarsimimdhe 60vjeçari
KailashSatyarthi ngaIndia,i cili gjithë jetëne tij luftoikundërpunëssë fëmijëve.
"Kjoështë shprehje e një vështrimitë ri përfëmijët,një largimngapikëpamjae vjetërqë i shihte fëmijët
vetëmsi objekte që duhett'i ndihmoje",thotënë Gjenevë Nigel Cantwell,juristpërtë drejtate
fëmijëve,i cili si koordinatori NGO-ve dhakontributtë madhnë vitet'80 përlindjene Konventëssë
Fëmijëve.
"Vërtetqë nukka një kufi moshorpërposhtë përvlefshmërinë e konventavetë tjera,porpërfëmijëtnë
to nukka menduaraskush.Kyështë një pasqyrimi saktë i perceptimittë atëhershëmtë fëmijëve.Përsa
u përkettë drejtave të tyre,atothuajse nukekzistonin."
Në 54 nene Konventai detyronshtetetqë e kanë nënshkruarqë t'i mbrojnë fëmijëtngadiskriminimi,
shfrytëzimi,shpërdorimi dhe dhuna.Konventathotë shprehimishtqë të gjithë fëmijëte botës,krahassë
drejtëspërnjë fillimtë shëndetshëmnë jetë,kanë edhe të drejtënqë të shkojnë në shkollë dhe ta
shfrytëzojnëpotencialine tyre mendordhe fizik.
A është botasot një vendmë i mirë përfëmijët?
25 vjetpas miratimittë Konventës,Organizatae NdihmëspërFëmijët,UNICEFshtronpyetjenpër
përparimete shënuara.A është sotbota
një vendmë i mirë përfëmijët,se saishte
në vitin1989? Përgjigjiae ekspertëve
është një "po"e qartë,e shoqëruarme një
"por"."Ka sektorë kukemi arritur
përparime të qarta",thotë Nicolette
Moodie nga zyra e UNICEF-itnë Gjenevë.
"Në sektorëte shëndetitdhe të edukimit,
përparimetjanë të mëdha,edhe nësenë
arsimprej disaviteshnukka më hapa
përpara".Një bebe,që lindnë vitin2014, sipasUNICEF-itkashanse shumë më të mëdhaqë ta arrijë
datëlindjene tij të pestë se saqe e mundur25 vjetmë parë.Në sajë të vaksinimitdhe të trajtimitmë të
mirë mjekësorvdekshmëriatekfëmijëtështëulurthuajse në gjysmënqë në vitin1990. Pokjodo të
thotë edhe se çdo ditë vazhdojnë të vdesin17mijë fëmijë,shumicae tyre nga sëmundje të
shmangshme.
Ajoqë i vretme të vërtetë fëmijëtështëvarfëriadhe ushqimijoi mirë,thuhetnë Organizatëne
NdihmëspërFëmijët,UNICEF.Prandaj UNICEF-ie kashpallurluftimine varfërisë një ngadetyrate veta
parësore.
"Por në sektorëtdhunë kundërfëmijëve,punëe fëmijëve dhe martesatë fëmijëve shihenpërparime
vetëmtë ngadalta.Kundërpunëssë fëmijëve nukmundtë përdorëshvaksina.Këtumasatjanë më të
vështirapërt'i zbatuar, thotë NicoletteMoodie ngazyrae UNICEF-itnë Gjenevë.
4. Konventapërtë Drejtate Fëmijëve ështëndërmë të suksesshmet,194 shtete e kanë ratifikuarndër
kohë,vetëmSHBA,Somaliadhe Sudani i Jugutqendrojnë mënjanë.
Shkolla, fëmijët dhe të drejtat
-Një edukimi mire është investimi më i mirë jovetëmpërindividëtporpërtë gjithë shoqërinënë tërësi.
Sipasstudimeve,vendetme arsimtë konsoliduarkanë dhe demokraci të konsoliduar.Një shkollë që
zhvillonqë të përmbushëmë së miri misionine saj,gjithë procesi i arsimitduhettë përmirësojënë
mënyrë të vazhdueshmepolitikat.Të zhvillojëmë tej profesionalizmin e mësuesve,kurrikulën,
standardete vlerësimit,përfshirjene fëmijëve në vendimmarrje, respektimine të drejtave të fëmijëve,
etj....Të drejtatfëmijëvepromovohendhe mbrohenngaKonventae Fëmijëve e cilaështë ratifikuardhe
nga Shqipëria.Disangate drejtate fëmijëvejanë:Edrejta për
strehim(neni 27),e drejtapëredukim( neni 28,29), e drejtapër
përkujdesje shëndetësore (neni 24),mbrojtangadiskriminimi (neni2),
e drejtapërtu përfshire ne vendimmarrje (neni 12) etj...Që fëmijët,
realishtt’i gëzojnë te drejtate tyre, ata duhetqë të edukohendhe
me ndjenjënpërgjegjësisë.Ataduhet të ndërgjegjësohenqë çdoe
drejtë është e lidhurme një përgjegjësi.Shembull:Edrejtw:Çdofë
mijwkatë drejtë të shprehwopinionine tij (neni 12)-Përgjegjësi:Tw shprehëshopinionintënd,porpa
prekurtë drejtate të tjerëve.Kurshkollaaponjë mësuesi respektontë drejtate fëmijëve?
1.Kur mësuesjadhe shkollambështetpërfshirjen e fëmijëve duke i dëgjuarata,duke konsideruar
mendimine tyre ,duke i përfshirë atanë vendimmarrje përçështje që kanë lidhje me fëmijët.
2.Kur fëmijëttrajtohennjëlloj pai diskriminuaratapavarësishtpërbërjessociale,familjare,ekonomike
etj...
Kur shkollai mbronfëmijëtngakeqtrajtimi dhe violenca. 3.
4.Kur gjatë gjithë procesitmësimordhe aktiviteteve jashtë shkollore interesi me i lartë i dhe mirëqeniae
fëmijëve ështëpreokupimi i shkollësdhe mësuesve.
5. 5.Kur fëmijëtme aftësitë kufizuarpranohendhe respektohensi të barabarte në klasë. Kur këtyre
fëmijëve juofrohenshanse të barabartapërtu përfshirë në procesinmësimorduke juofruar
informacion në përputhjeme niveline zhvillimittë tyre.
Fëmijëtmësojnë më mirë në një ambientkuatanukndihen inferior. Shkolla,mësuesjaduhettë
promovojë dialogundhe diskutimine hapurduke i parë fëmijëtsi partnerdhe të barabartë.
Fëmijët,gjithashtu duhet të ndërgjegjësohen përvlerëne një sjellje të mire duke krijuarmarrëdhënie
respekti reciprok.Kjodoi ndihmonte ataqe të zbulojnë dhe zhvillojnë më mirë identitetine tyre.Përtë
arritur këtë,fëmijët duhet të ndihen të pranuar,të respektuar,të mbrojtur,të lirshëm, të barabartë
në ambientete shkollësdhe klasëspjesëe së cilësatajanë.E drejtae fëmijëvepërt’udëgjuardhe
përfshirjae tyre në vendimmarrje dotë sillte një përmirësimtë dukshëmdhe dotë ndihmonte përnjë
edukimgjithëpërfshirës.
Përfshirjanë vendimmarrje nënkupton:
1.Pjesëmarrjen e fëmijëvenë planifikim,
2.Në ndarjen e përgjegjësive
3.Në vendimmarrje
4.Në implementimine të gjithaçështjeve që janë te lidhurame mësimindhe aktivitetjashtëshkollore
dhe kjonë përputhje me moshëndhe kapacitetin e fëmijëve.
Nxitjadhe të investuaritnë përfshirjen e fëmijëve i ndihmonfëmijët të edukohenme ndjenjëne
barazisë,lirisë së të shprehurit,respektinpërte tjerëtdhe respektinpërmendiminndryshe.Përfshirja
gjithashtu nënkupton nxënësaktivqë thith informacionin,analizon,lidhnjohuritë e marraduke i vënë
ato në shërbimtë njëratjetrës, shpreh ide dhe mendime duke shmangurpasivitetindhe të mësuarin
përmendësh.Të dëgjuarite një fëmijenënkupton, mundësipër një fëmijë që ai të shpreh
perspektivën,prioritetdhe përvojëne tij.Kurfëmijëtkanë mundësinëpërtupërfshirë dhe shprehur,
ata ju komunikojnë më të rriturve si atae kuptojnë botëndhe çfarë është e rëndësishme përta.Nëse
fëmijëtneglizhohen nukdëgjohendhe lihenmënjanëatëherë atabëhenapatikdhe të tërhequr.Një
shkollë e mirë nxitë dhe gjallëron zërat. Ajokrijonhapësirave të shëndetshme dukepromovuar gjithë
përfshirjene fëmijëve, të dëgjuarite mendimeve ndryshme dhe kërkimittë ideve të reja.Një shkollë
që investon në përfshirjendhe kultivimine zërave të nxënësve dhe studentëve te saj, investondrejtë
gjenerimittë demokracisëpërtë cilënaspirojmë të gjithë!Cilatjanë formate të dëgjuarittë fëmijëve?
1.Përfshirjafëmijëvenë vendimmarrjenë të gjithaçështjetqë kanë lidhjeme atadhe marrja e
vendimeve në përputhje me interesate fëmijëve.
6. 2.Të nxitëshfëmijëtqë atatë shprehenlirshëmpërgjithçkaqë atamendojnë duke argumentuar idetë e
tyre sipaskëndvështrimittë tyre.
3.Të konsideroshtseriozisht mendimet dhe idetë e fëmijëve
4.Të edukosh te fëmijëtnjë pjesëmarrje konstruktive.
Nëpërmjetpërfshirjesshkollai ndihmonfëmijëttë shprehenlirshëmedhe kur atamendojnë ndryshe
duke argumentuarmendimete tyre.Përtë arritur më mirë këtë, një elementtjetëri rëndësishmejanë
edhe marrëdhënietmësuesnxënëssi dhe respekti reciprokndërmjettyre.Sipasstudimeve,kaakoma
shkollaqë vazhdojnë të limitojnë të mësuarinnëpërmjetpërfshirjesdhe dialogut.Ndonjëherë mësuesit
ashtu si dhe prindëritkanë tendencëntë shikojnë dhe trajtojnë fëmijëtsi pasivë ku përçdo gjë duhettë
vendosin mësuesitapoprindërit. Kjoargumentohetngaatase nëse atabëjnë ndryshe atëherëfëmijët
nukdo ti dëgjojnë,nukdoti respektojnë dhe nukdotë vazhdojnë të sillenmirë.Atamendojnë që duke
qenë autoritarme fëmijëtdotë fitojnërespektine tyre, porstudimetkanë treguardhe vërtetuartë
kundërtënPraktikatdhe studimetkanë treguarqë fëmijëte të gjithamoshave shkollore kanë aftësi të
kontribuojnë në:Strukturimine kurrikulave
1.Për
mirës
imin
dhe
zhvilli
mine
meto
dave
të
mësimdhënies
2.Në rekrutimine stafit
3.Në organizimindhe menaxhimine aktiviteteve jashtëshkollore
4.Në zhvillimindhe përmirësimine politikave arsimore
5.Në sensibiliziminkomunitetinmbi të drejtëne fëmijëve përtuarsimuar
6.Në përmirësimindhe zhvillimine rregullave përsjelljennë shkollë dhe jashtësaj.
Si konkluzion,shkolla mund dhe duhettë promovojnëpërfshirjen dhe të dëgjojnë zërate çdofëmije.
Kjodo të bënte që idetë e çdo fëmije të kontribuoninnë formimin e vizionitkolektivse si shkolladuhet
të jetë dhe çfarë ne të gjithë se bashkuduhettë bëjmë përtë arrituratë që duam dhe që duhet.
Respektimi i mendimit të fëmijës
7. 77. Legjislacioni shqiptar,institucionete shtetitdhe komuniteti e konsiderojne femijensi nje qenieqe
merr pjese aktive,progresivishtne perputhje me intelektine tij,ne organizimindhe rrjedhene jetesse
tij dhe te ambjentitqe e rrethon.Keshtu,sipasKodittë ProcedurësCivile (neni 356),femijamundte
pyetet,ose te merretne konsideratemendimi i tij,kurkambushurmoshen10 vjeç.Por,aftesiaperte
pasur mendimine tij konsiderohetse ndryshonne funksionte zhvillimitte femijes,te aftesisese tij per
te kuptuarngjarjetqe e prekinate,natyrendhe shkallene rendesise se çeshtjeskonkrete.
78. Ne Kodine Familjes(neni 66dhe 70), ne rastinkur prinderitperarsye te ndryshme nukjetojne
bashke,pornukjane te divorcuar,vendosKeshilli i Kujdestarise se me cilinprinddote jetoje femija,dhe
ne qoftese femijakambushurmoshen10 vjeç,duhette marre dhe mendimine tij.Ne rastine zgjidhjes
se marteses,gjykatazgjidhedhe çeshtjense cilitprind dot’i besohenfemijetperrritje dhe edukim.Kur
femijakambushurmoshen10 vjeçKeshilli i Kujdestarise merrne konsiderate edhemendimine tij (neni
97).
79. Ne LigjinNr.7650, date 17.12.1992 “ Perbiresimine te miturve ngashtetaste huaj dhe per disa
ndryshime ne Kodine Familjesparashikohete drejtae te mituritqe te jape mendimine tij perbiresimin,
ne qoftese kambushurmoshen10 vjeç.Pra,ne rastine biresimitmerretmendimii te mituritqe ne
fazene proçeduresadministrative(neni7).Gjithashtu,edhegjate proceduresgjyqesore,nese femijaka
mbushurmoshen10 vjeç,merretedhe pelqimi i tij (neni54).SipasKoditte Familjes,ne rastinkur
Keshilli i Kujdestariseemeronkujdestarinduhette marre edhe mendimine te mituritqe kambushur
moshen10 vjeç(neni 105).
80. Kodi i ProceduresCivile,konformnenit12te Konventes,parashikonte drejtene te mituritqe ka
mbushurmoshen16 vject’i drejtohetvete gjykatespervendosjene kujdestarise.Jovetemme çeshtjet
qe kane te bejne me marredhenietne familje te femijes,poredhe ne rastine fitimitose heqjesdore nga
shtetesia,merretmendimi i tij.
81. Ne LigjinNr.8389, date 5.08.1998 “Pershtetesine shqiptare”thuhetse çdondryshimne shtetesinee
te miturve te moshes14-18 vjeçbehetduke marre edhe pelqimine femijes(neni 5).Gjithashtu,ligji
parashikonrastinkurte dyprinderitfitojneshtetesine shqiptare me natyralizem, femijai tyre,nen
moshen18 vjeç,kur jetonme prinderit,behetshtetasshqiptarme kerkesene prinderve dhe me
pelqimine femijes,nese ai eshte ne moshen14 -18 vjeç.
8. 82. Projekti i Koditte Familjes,ne kete fushekabere nje hapte rendesishemne percaktimine te drejtes
se femijespertudegjuarngagjykatadhe per tuperfaqesuarvete,me avokatose ngaperfaqesuesi ligjor
i tij.Keshtu,ne pjesene pare mbi dispozitate pergjithshmeeshteparaqiturme dyvariante e drejtae te
mituritpert’iudrejtuargjykatesdhe pertudegjuarprej saj ne rastetkur merrenvendimeqe kane te
bejne me interesate te miturit.
83. Ne variantine pare,nukeshte percaktuarmosha,por lidhetme aftesi ne e te mituritperte kuptuar
dhe me zhvillimine tij intelektual,duke mosprekurdispozitate Kodit,qe parashikojnete drejtene
femijesdhe detyrimine gjykateste degjojedhe te marre pelqimine femijes,sipasceshtjesne gjykim.Ne
variantine dyte eshte percaktuarmosha12 vjecsi kufi perfemijenqe te degjohet,te marre pjese aktive
ne procesdhe te mbrohetsipasmjeteveligjore te mbrojtjeste parashikuarane kete Kod dhe ne Kodine
ProceduresCivile.Kypercaktimne Projektine Koditte Familjesmerrrendesi,sidomoskurprocedurat
kryesore qe i interesojne femijesparagjykatesjane proceduratfamiljare,ne vecantiatoqe lidhenme
ushtrimine te drejtesprinderore,si vendbanimi,marredhenietme prinderit,e drejtae vizites,vendosja
e kujdestarise,cenimi i jetesprivate dhe i
korespondences,mbrojtjae te drejtave pasurore,
etj.
84. ShqiperiakaratifikuarKonventenEuropiane te
te Drejtave te Njeriutdhe kapranuarjuridiksionine
GjykatesEuropiane perte Drejtate Njeriut,e cila
pergjithesishtkaarriturne konkluzioninse asnje
vendimnukduhette merretkundervullnetitte nje
femije te moshes12vjecne raste te vendosjesse tij
ne nje familje ushqyese,te ndryshimitte emrit,te
kerkesespershtetesi,te besimitfetar,etj.
Të drejtat e fëmijëve respektohen në...
letër
Në Ditën Ndërkombëtare të Mbrojtjes së të Drejtave të Fëmijëve “Shekulli” foli me Erion Kriston,
aktivist dhe pedagog. Ai tregon se të drejtat e fëmijëve janë respektuar vetëm në letra dhe seminare.
Prindërit dhe mësuesit duhet të punojnë më shumë në drejtim të mbrojtjes së të drejtave dhe lirive të
tyre.
A respektohen të drejtat e fëmijëve në Shqipëri dhe në ç'masë?
Të drejtat e fëmijëve respektohen vetëm në letër dhe në seminaret e shumta që organizohen, po jo
në terren. Të drejtat e fëmijëve përmenden nga ligjvënësit vetëm në ditën e tyre, më 1 Qershor, po
9. jo përtej kësaj dite (hiq rastin e fundit kur u zhvillua seanca e parë mes shoqërisë civile dhe
ligjvënësve në Kuvend).
Cilët fëmijë e gëzojnë privilegjin për të pasur të drejta të plota dhe cila kategori fëmijësh
qëndron jashtë kësaj?
Asnjë fëmijë nuk e gëzon privilegjin për të pasur të drejta të plota, sepse në vendin tonë fëmijët nuk
marrin pjesë në përcaktimin e politikave fëminore; fëmijët nuk dëgjohen, fëmijët nuk kanë ku të
ankohen, fëmijët nuk kanë ku të luajnë, fëmijët bien pre e dhunës fizike, psikologjike e mediatike,
fëmijët përdoren nëpër fushata, fëmijët shihen si viktima dhe jo si protagonistë. Megjithatë disa
kategori fëmijësh janë krejt të dhunuar: fëmijët jetimë, fëmijët romë, fëmijët me aftësi të veçanta (nuk
duhet thënë të kufizuara), fëmijët lypës, fëmijët e trafikuar, fëmijët e minatorëve, etj.
A ka statistika në Shqipëri për numrin e fëmijëve të dhunuar?
Ka studime që hedhin dritë mbi disa situata
fëminore, por statistika të sakta nuk ka. Për
shembull, nuk e dimë me saktësi se sa
është mortaliteti fëminor, sa është numri i
aborteve të të miturve, sa të mitur janë
kontingjent krimi. Ka shifra, po jo statistika.
Por dimë se një në tre fëmijë dhunohet,
dimë se një në tre fëmijë është i
kequshqyer, dimë se fëmijët janë përdorues
të duhanit, alkoolit, drogës dhe ka shumë
studime për ta nga institucionet shtetërore e
shoqëria civile.
Cili është roli i organizatave civile? A
kanë ndikuar ato për të ndaluar
keqtrajtimin, dhunimin dhe abuzimin
ndaj fëmijëve?
Roli i organizatave civile është i pazëvendësueshëm. Ato kanë ndikuar në ngritjen e çështjeve
fëminore, por mjerisht zëri i tyre është ende i dobët. Shteti nuk i ka marrë në konsideratë. Ishin këto
organizata që çuan në përgatitjen dhe miratimin e ligjit për mbrojtjen e të drejtave të fëmijëve.
Problemet më të shumta vijnë nga zonat rurale apo urbane?
Zona të veçanta kanë probleme të veçanta. Natyrisht në zonat rurale shkelet një parim i
rëndësishëm i të drejtave fëminore që është aksesi i barabartë ndaj shërbimeve dhe informacionit.
Fëmijët nuk duhet vetëm të ushqehen, po dhe të zhvillohen.
Pse Shqipëria nuk e ka ende Avokatin e Popullit për fëmijët, siç e kanë shumë vende të
botës?
Sepse Shqipëria pretendon se ecën në një hap me botën, po jetojmë në mbretërinë e gënjeshtrave,
njëlloj si në kohërat e propagandës komuniste. Sepse Shqipëria pretendon se po kursen të hollat e
10. buxhetit duke mos miratuar një komisioner për fëmijët, ndërkohë që vetë shteti abuzon mbi 100 mln
euro çdo vit. Pra, nëse flasim për të vjedhur, kemi resurse të pafund, por nëse flasim për fëmijët, ata
janë në fund të listës.
Si arsimohen fëmijët e ngujuar
Mësuesit punojnë me fëmijët e ngujuar sipas një plani të caktuar mësimor vjetor. Sipas të dhënave
nga MASH-i, viti mësimor është jo më pak se 25 javë. Mësimi zhvillohet tri herë në javë, me 10
orë/javë. Orët e mësimit janë nga 45 minuta. Aty ku ka më shumë se një nxënës, që u përkasin
klasave të ndryshme, punohet me sistemin e klasave kolektive. Kur është e mundur, nxënësit
grumbullohen në një nga familjet (vatrat mësimore) që ka fëmijë të ngujuar. Në vatrat mësimore, ku
ka nxënës të arsimit fillor, jep mësim një mësues i këtij cikli, ndërsa për vatrat mësimore, ku ka
nxënës të klasave të pesta deri në klasat e teta, jep mësim një mësues i ciklit të lartë. Në çdo dy
vatra mësimore të klasave të 5-8, që janë pranë njëra-tjetrës, jep mësim një mësues i lëndëve
shoqërore dhe një mësues i lëndëve natyrore, duke u alternuar, me qëllim që të mbulohet
mësimdhënia në lëndët kryesore. Nxënësit regjistrohen në klasat dhe shkollat përkatëse në
dokumentacionin- bazë të shkollës. Çdo mësues
Arsimimi është një hap i dështuar dhe qeveria duhet të hartojë masa të reja më konkrete
11. Mban një fletore regjistër. Të dhënat e fletores regjistër hidhen në regjistrin e klasës, një herë në
javë. Të dhënat përfundimtare hidhen në amzën e shkollës dhe nxënësit pajisen me dëftesë, bazuar
në rezultatet e fituara. Drejtoritë arsimore rajonale, zyrat e arsimit dhe drejtoritë e shkollave forcojnë
bashkëpunimin me organet e pushtetit vendor, për të evidentuar rastet e fëmijëve të ngujuar. Të
gjitha DAR/ZA, ku ka fëmijë të ngujuar, sigurojnë shërbim psikologjik për këta të fundit. MASH-i, në
kuadër të zbatimit të Strategjisë Kombëtare të Arsimit Parauniversitar, për të krijuar shanse të
barabarta në edukimin e nxënësve, e kryesisht të fëmijëve që janë të ngujuar për shkak të fenomen it
të gjakmarrjes, hartoi projektin “Të mbrojmë fëmijët nga fenomeni i gjakmarrjes”. Në Tiranë ka mbi
110 familje të ngujuara, të cilat nuk i çojnë fëmijët e tyre në shkollë. Sipas misionarëve të pajtimit,
arsimimi është një hap i dështuar dhe qeveria duhet të hartojë masa të reja më konkrete