De begrippen bibliotheekvernieuwing en bibliotheekinnovatie zingen al jaren rond in de bibliotheeksector. Aan de digitalisering van de dienstverlening en de collecties wordt al gewerkt sinds de computer zijn intrede deed (bibliotheken kunnen met een beetje goede wil zelfs beschouwd worden als ‘early adoptors’ van de technologie) maar in de laatste paar jaar is het proces in een stroomversnelling geraakt.

1. De onwetendheid
van
welwillenden
Bibliotheekinnovatie of vernieuwing? Hoe je het ook noemt, er
staat een enorme hoeveelheid werk te wachten voor bibliotheken.
Maar wie bepaalt het tempo – en wie wacht af? Edwin Mijnsbergen
schetst een beeld van de complexiteit en afhankelijkheden rondom
vernieuwingsprojecten.
Edwin Mijnsbergen

2. D
De begrippen bibliotheekver- talogus, Johan Stapel) bekijkt, begrijp je hoe complex
nieuwing en bibliotheekinno- dat speelveld is.
vatie zingen al jaren rond in
de bibliotheeksector. Aan de
digitalisering van de dienstver-
lening en de collecties wordt al
gewerkt sinds de computer zijn
intrede deed (bibliotheken kunnen met een beetje
goede wil zelfs beschouwd worden als ‘early adopters’
van de technologie). Maar in de laatste paar jaar is het
proces in een stroomversnelling geraakt. De digitale
wereld verandert steeds sneller, en om te overleven
moeten bibliotheken mee veranderen, zo is de opvat-
ting van velen. Dat mee veranderen klinkt eenvoudi-
ger dan het in werkelijkheid is. Voor de gemiddelde bibliotheekmedewerker is het
Veel bibliotheken zijn openbare instellingen, die speelveld niet goed te overzien. Tegelijkertijd wordt
worden gefinancierd met publiek geld, maar dat be- er in de berichtgeving over de ontwikkelingen wel
tekent niet dat de wereld achter de bibliotheken, het vaak naar verwezen. Dat leidt er soms toe dat men-
‘bestuurlijke speelveld’, ook openbaar is, integendeel. sen vergeten wat de meeste bibliotheken voor ogen
Die wereld wordt gekenmerkt door complexe struc- hebben met de aansluiting op de landelijke infra-
turen, oude belemmerende afspraken, beperkte trans- structuur: veel bibliotheken willen in 2011 en 2012
parantie en onzichtbare lobbyactiviteiten. Nu zou je hun eigen ambities combineren met de oplevering
denken dat je daar in de dagelijkse praktijk, op lokaal van een nieuwe of verbeterde website, die aansluit op
en regionaal niveau, niet veel van merkt, maar niets is de in aanbouw zijnde landelijke infrastructuur. Die-
minder waar. Als je bijvoorbeeld aan de slag gaat met zelfde bibliotheken hopen daarnaast dat zij kunnen
de bouw van een nieuwe website, die enerzijds moet profiteren van een paar van de innovatieprojecten
voldoen aan de verwachtingen van de moderne inter- die in 2009 (de Subsidieregeling Bibliotheekinnovatie)
netgebruiker en anderzijds aan de eisen die worden subsidie kregen van OCW. Voorbeelden daarvan zijn:
gesteld door de subsidieverstrekkers, dan word je ge- de standaard webmodules voor websites, de projecten
confronteerd met vragen waarop je binnen de kaders Biebsearch en Boek1Boek, de Digitale Etalages en het
zoals ze zijn opgesteld door Bibliotheek.nl nog niet expertisecentrum Cross-mediaal. Tot slot: veel open-
altijd het antwoord kunt vinden. bare bibliotheken willen uiteindelijk aangesloten wor-
den op de Nationale Catalogus (in ontwikkeling).
wEnsEn VERsUs kADERs
Omdát de structuren zo complex zijn weet je nooit onDERDElEn
precies wanneer het ‘onwil’ is en wanneer niet. Ook Met deze gegevens in je gedachten moet je nu eens
Bibliotheek.nl heeft immers te maken met het com- proberen je een voorstelling te maken van een samen-
plexe bestuurlijke speelveld en de vele partijen waar werkingsverband van vier bibliotheken dat verlangt
rekening mee moet worden gehouden. Als je het (in- naar een eigentijdse website. Die website komt er so-
complete) overzicht van de bestuurlijke infrastructuur wieso, omdat er op regionaal niveau al afspraken over
in de bibliotheekwereld (afkomstig uit een presentatie zijn gemaakt, maar de oplevering heeft veel voeten in
van de productmanager van Nationale Bibliotheekca- de aarde. Bibliotheken hebben tenslotte verschillende

3. doelstellingen, verschillende politieke opdrachten en lijk de Aqua-browser. Voor sommige bibliotheken
verschillende organisatieculturen. Als je die zaken is het noodzaak dat er begin 2012 een nieuwe, goed
niet op voorhand afstemt heeft het opzetten van een werkende bibliotheeksite wordt opgeleverd (denk bij-
gezamenlijke website geen enkele kans van slagen. voorbeeld aan de Bibliotheek Vlissingen, waar de mo-
Daarnaast moet worden gekeken welke (nieuwe) di- gelijke sluiting van het hoofdgebouw in die periode
gitale diensten gewenst zijn, welke gezamenlijk kun- uitmuntende digitale alternatieven vereist). In een
nen worden geleverd, welke impact dat heeft op de dergelijk geval is het natuurlijk van groot belang dat
bestaande dienstverlening en hoe dat vervolgens ver- je weet hoe het hart van je website, de catalogus dus,
taald kan worden naar techniek en ontwerp. Omdat er uit zal gaan zien. Daar bouw je de website tenslotte
de samenwerkende bibliotheken hebben ingestemd omheen. Omdat je weet dat er een Nationale Catalo-
met aansluiting op de landelijke infrastructuur (en gus in aanbouw is, waarvan de oplevering eind 2011
daar ook subsidie voor ontvangen) moet ook reke- gepland is, probeer je informatie in te winnen over
ning worden gehouden met de technische randvoor- de eigenschappen en mogelijkheden van die catalo-
waarden van die aansluiting, de eisen rondom de gus. Die informatie is in april 2011 echter nog maar
landelijke huisstijl en het landelijke aanbod van web- beperkt beschikbaar. Er zijn weliswaar projectdocu-
site-elementen, de zogenaamde widget store. Tot slot menten met verklarende modellen en er is een korte
moet er ook aansluiting gezocht worden bij de andere toelichting te vinden op de website van Bibliotheek.nl,
diensten die Bibliotheek.nl in ontwikkeling heeft: maar het wordt ook duidelijk dat een tijdige opleve-
• de Nationale Bibliotheek Catalogus (NBC); ring van de NBC afhankelijk is van allerlei technische
• de widget store; koppelingen waarvan nog maar bezien moet worden
• de White Label Website Infrastructuur (WLWI), of die wel voor het eind van het jaar gelegd kunnen
met gezamenlijke data/content opslag (DCR); worden.
• de online betaalfunctie (iDeal c.s.);
• de functie voor Identity Authentication Manage- stIltE
ment en Single Sign-on (IAM); Naast de technische complexheid is er de politieke
• het Data Warehouse (inclusief statistische gebruiks- complexheid rondom de Nationale Catalogus. Pas
gegevens). onlangs werd duidelijk dat universiteitsbibliotheken
niet zullen participeren in het project maar dat Bi-
EEn VooRBEElDDIlEMMA bliotheek.nl wel zal samenwerken met de Koninklijke
Bent u daar nog? Bedenk dat bovenstaande diensten Bibliotheek. Rondom de bouw van de catalogus is
en factoren slechts de uitgangspunten van het aanslui- het nóg mistiger. In juli schreef Bibliotheek.nl op de
tingstraject zijn. Pas als je concreet aan de slag gaat eigen website: “De bouw van de catalogus is gegund
met de vernieuwing van bestaande diensten, merk aan twee partijen die een ruime bekendheid genieten
je hoe afhankelijk je bent van afspraken die gemaakt in de bibliotheekbranche: OCLC en een consortium
werden of nog zullen worden op landelijk niveau. waar NBD/Biblion de penvoerder van is. Binnen
Neem bijvoorbeeld het onderdeel catalogus. Dat is enkele weken zullen ontwerp en bouw van de NBC
voor veel bibliotheken het hart van de dienstverle- daadwerkelijk starten.” In januari 2011 liet projectlei-
ning. In Nederland worden die catalogi gebouwd en der Johan Stapel weten dat de bouw van de catalogus
onderhouden door verschillende leveranciers (ven- nog niet was gestart, omdat er nog steeds onderhan-
dors) en op verschillende platformen, maar die plat- deld wordt met de betrokken partijen. De oplevering
formen zijn inmiddels – bij veel bibliotheken – wel van de NBC staat gepland voor 2011 maar het is niet
voorzien van dezelfde ‘schil’ of user interface, name- ondenkbaar dat die oplevering vertraging zal oplo-

4. pen, juist omdat het speelveld zo complex is. Over die hoogstwaarschijnlijk niet zullen worden geleverd
de aard van de knelpunten in de onderhandelingen door Bibliotheek.nl. Het is namelijk wel goed dat al
wil men in dit stadium niet veel loslaten bij Biblio- die websites van bibliotheken straks zijn voorzien van
theek.nl, maar duidelijk is wel dat je er als projectteam ‘widgets’ met aanwinsten, themadossiers, databanken
niet volledig op kunt vertrouwen dat de NBC geïm- en een eenduidige huisstijl, hoewel dat natuurlijk niet
plementeerd zal kunnen worden in december 2011. genoeg is. Het web van nu draait om veel meer dan
Het gevolg is dat je er noodgedwongen rekening mee alleen een website vol contentblokken.
moet houden dat je de bestaande catalogus een plek
zult moeten geven binnen de nieuwe website, met het oPEnstAAnDE VRAgEn
risico dat je die configuratie een paar maanden later Kunnen klanten straks bijvoorbeeld ook inloggen met
alsnog moet vervangen door de nationale variant. hun Facebook-account en worden weblog en Twitter
nu eindelijk ook geïntegreerd in de website? Hoe ga
gEDUlD zonDER Af tE wAchtEn je de verhalen en vragen van de webnomaden van nu
Het voorbeeld van de Nationale Catalogus is wille- faciliteren rondom die contentblokken? Welke invul-
keurig gekozen. Aan het innovatietraject zitten nog ling gaat jouw bibliotheek geven aan de oprukkende
meer haken en ogen. Hoe zit het bijvoorbeeld met apps en al die mobiele, locatiegebaseerde toepassin-
het aanbod van e-books? Kunnen we wachten op een gen? Hoe til je personalisatie naar een hoger niveau?
nationaal aanbod, op een centraal platform, of ver- Hoe breng je de unieke, lokale content naar je eigen
kennen bibliotheken de mogelijkheden van de regio- gebruikers? Welke digitale rol kun je vervullen bin-
nale markt? Het is begrijpelijk dat er niets kan worden nen de eigen regio? Binnen het project bibliotheekin-
gezegd over de onderhandelingen met de uitgevers, novatie van Bibliotheek.nl wordt op deze vragen geen
maar hoe lang duren die onderhandelingen nog? En antwoord gegeven. Op landelijk niveau wordt nu
hoe lang duurt het vervolgens nog voordat de e-books vooral gewerkt aan het op orde stellen van zaken en
daadwerkelijk kunnen worden aangeboden? Hoeveel het op elkaar afstemmen van systemen: bouwstenen
geduld is raadzaam, in een dergelijke situatie? Michiel worden geleverd, de presentatie wordt eenduidiger.
Laan, projectleider eBooks van Bibliotheek.nl, kan Maar dat is geen innovatie, het is vernieuwing van
het exacte antwoord daarop nog niet geven. Op het verouderde systemen. De innovatie zit in de sector
platform Bibliotheek 2.0 zei hij daarover: “We pro- zelf, in de mensen. Bibliotheken zullen zelf ook ver-
beren zo open mogelijk te zijn, maar helaas lenen dit nieuwingsinitiatieven moeten nemen, zonder de hulp
soort onderhandelingsprocessen zich niet altijd voor van Bibliotheek.nl. Laat dat wat nu landelijk gebouwd
onmiddellijke openbaarheid. Wat we kunnen delen, wordt daarom slechts het uitgangspunt zijn, het moe-
delen we zodra dat kan.” Tot op heden is er nog niets derschip. Vanaf dat moederschip moet de sector – als
bekend gemaakt over het tijdspad van de onderhan- geheel en individueel – uitzwermen, de gezichten
delingen. laten zien, de meerwaarde bewijzen, de dialoog aan-
Toch doe je er, als projectteam, goed aan om gewoon gaan. Gebeurt dat niet, dan is de sector nog net zo ver
verder te gaan – ondanks alle vragen en de complexe van huis als voor het traject bibliotheekinnovatie. dib
structuren. Je kunt in ieder geval aan de slag met de
diensten en widgets die wél beschikbaar zijn. Je moet Noot
daarnaast ‘gewoon’ zorgen dat je ruimte overhoudt Blogger in Residence Jan Klerk schrijft op het platform
voor de diensten en producten die later zullen volgen. Bibliotheek 2.0 wekelijks over de diensten die bij Biblio-
Vervolgens moet je kijken naar de elementen die je theek.nl in ontwikkeling zijn. Je kunt zijn bijdragen vol-
ook in je digitale dienstverlening wil inbouwen, maar gen via http://bit.ly/fyE31a.