гар урлал

1. Äýëõèéí
Îþóíû
ªì÷èéí
Áàéãóóëëàãà
ÎÞÓÍÛ ªÌ× ÁÀ
ÓËÀÌÆËÀËÒ ÑΨËÛÍ
Á¯ÒÝÝË / ÀÐÄÛÍ
ÓÐËÀÃ
1 ä¿ãýýð òîâõèìîë
Ýíýõ¿¿ òîâõèìîë íü îþóíû ºì÷ áîëîí
ãåíåòèêèéí íººö, óëàìæëàëò ìýäëýã,
óëàìæëàëò ñî¸ëûí/àðäûí óðëàãèéí
á¿òýýëèéí òàëààðõè öóâðàë òîâõèìëûí
íýã áîëíî.

2. Ñàíàìæ: Ýíýõ¿¿ òîâõèìîëä àãóóëàãäñàí ìýäýýëýë íü õóóëü ç¿éí ìýðãýæëèéí
çºâëºãººã îðëîõã¿é áîëíî. Ýíýõ¿¿ òîâõèìëûí ¿íäñýí çîðèëãî íü åðºíõèé
ìýäýýëýë îëãîõîä îðøèíî.
Ýíýõ¿¿ òîâõèìëûí õàâòàñò àøèãëàãäñàí çóðãèéã Ñþçàí Óàíæè Óàíæèãèéí
(Munupi Arts and Crafts Association, Ïèðëàíæèìïè íýãäýë, Ìýëâèëü àðàë,
Àâñòðàëè ) “Munupi Mural” á¿òýýëýýñ àâñàí áîëíî. Õàòàãòàé Óàíæè Óàíæè äýýðõ
á¿òýýëèéí çîõèîã÷èéí ýðõèéí ýçýìøèã÷ ìºí. Ýíýõ¿¿ á¿òýýëèéã àøèãëàõäàà
çóðàà÷ààñ øààðäàãäàõ á¿õ çºâøººðëèéã àâñàí áîëíî. Á¿õ ýðõ íü õàìãààëàãäñàí.
Ýíýõ¿¿ òîâõèìîëä àøèãëàãäñàí çàðèì ä¿ðñ, çóðãèéã ÄΪÁ çàõèàëàã÷ íü áîëîõ
àðèëæààíû çîðèóëàëòòàé ìýäýýëëèéí ñàíãóóäààñ àâñàí áîëíî.

3. Òîâ÷ òîéì
Òîâ÷ òîéì Àãóóëãà
Óóãóóë ¿íäýñòí¿¿äèéí á¿òýýëèéã õèâñ,
áîãèíî öàìö, èë çàõèäàë äýýð Òîâ÷ òîéì 01
õóóëáàðëàäàã; óëàìæëàëò õºãæìèéã îð÷èí Îí öàãèéí õýëõýýñ 03
¿åèéí òåõíî õºãæèìòýé õîëüæ äýëõèé
äàõèíä “õàìãèéí èõýýð áîðëîãäîõ” öîìîã ¯íäñýí çàð÷ìóóä 05
á¿òýýõýä àøèãëàäàã; ãàð íýõìýëèéí õèâñ,
ãàð óðëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õóóëáàðëàæ, "Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë" ãýæ þóã
õýëýõ âý? 05
“æèíõýíý” ìýòýýð áîðëóóëäàã; óëàìæëàëò
õºãæìèéí çýìñãèéã ¿éëäâýðëýõ àðãûã Îþóíû ºì÷èéí "õàìãààëàëò" 09
ïàòåíòààð õàìãààëóóëñàí, óóãóóë èðãýäèéí Îþóíû ºì÷èéã "õàìãààëàõ" áîëîí
õýðýãëýäýã íýð, ¿ãèéã áàðààíû òýìäãýýð ñî¸ëûí ºâèéã "õàäãàëæ õàìãààëàõ"-ûí
õàìãààëóóëæ, àðèëæààíû çîðèóëàëòòàéãààð õîîðîíä ÿìàð õàðèëöàà õîëáîî áàéæ
àøèãëàäàã. áîëîõ âý? 10
Óóãóóë èðãýäèéí áîëîí áóñàä óëàìæëàëò Ýðõ ç¿éí áîëîí ñî¸ëûí áîäëîãûí õ¿ðýý 12
ñî¸ëûí íýãäëèéí òºëººëºã÷èä òýäíèé
óëàìæëàëò á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà áà
Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë/ àðäûí
óðëàãèéí á¿òýýë ýçýìøèã÷äèéí
ñî¸ëûí á¿òýýëä îþóíû ºì÷òýé õýðýãöýý, òýäíèé ç¿ãýýñ õ¿ñýí õ¿ëýýæ
õîëáîîòîéãîîð óëàì èë¿¿ ºðãºí áóé ç¿éëñ þó âý? 12
õàìãààëàëò øààðäëàãàòàé áàéãààã íîòëîõ
çîðèëãîîð äýýðõ æèøýýí¿¿äèéã äóðüääàã. "Íèéòèéí ýçýìøèë"-èéí à÷ õîëáîãäîë 13
Õýäýí àðâàí æèëèéí ºìíº õàìãèéí àíõ Ýðõ ç¿éí øèéäë¿¿ä: ¯íäýñíèé, Á¿ñèéí
îþóíû ºì÷ áà óëàìæëàëò ñî¸ëûí
áîëîí Îëîí óëñûí ÷èã õàíäëàãà,
òóðøëàãà 15
á¿òýýëèéí (ÓÑÁ) (ýñâýë “àðäûí óðëàãèéí
á¿òýýë”) õàìãààëàëò, õàäãàëàëò õîîðîíäûí ¯íäýñíèé áîäëîãûí çîðèëòûã
õàðèëöàà õîëáîîã ñóäàëæ ýõýëñýí òîäîðõîéëîõ 15
áàéãóóëëàãûí õóâüä Äýëõèéí Îþóíû Îäîîãèéí îþóíû ºì÷èéí ýðõ áîëîí
ªì÷èéí Áàéãóóëëàãà íü (ÄΪÁ) áîäëîãî ò¿¿íä òîõèðóóëñàí sui generis õýì
áîëîâñðóóëàëò, ýðõç¿éí òóñëàëöàà áîëîí õýìæýýã àøèãëàõ íü 16
ýíý ñàëáàðûí ÷àäàâõèéã íýìýãä¿¿ëýõ çýðýã
Sui generis õýì õýìæýý, òîãòîëöîî 19
õºòºëáºð¿¿äèéã èäýâõèòýé õýðýãæ¿¿ëäýã.
Ñî¸ëûí á¿òýýëèéã áè÷ëýãò áóóëãàæ,
Îþóíû ºì÷ áîëîí óëàìæëàëò ñî¸ëûí áàðèìòæóóëàõ íü 20
á¿òýýëèéí õîîðîíäûí õàðèëöàà õîëáîî íü
ò¿âýãòýé, øèéäýë øààðäñàí àñóóäëûã Åðºíõèé ÷èãèéã òîäîðõîéëîõ ïðàêòèê
äýâø¿¿ëäýã. Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë/ àðãà çàìóóä 21
àðäûí óðëàãèéí á¿òýýë íü óóãóóë
Äàðàà íü ÿàõ âý? 22
¿íäýñòí¿¿äèéí áîëîí áóñàä óëàìæëàëò
íýãäë¿¿äèéí ¿íýò ç¿éëñ, óëàìæëàë, èòãýë
¿íýìøëèéã èëð¿¿ëæ, òýäãýýðèéã ººðòºº
àãóóëñàí áàéäàã.

4. Îëîí ñî¸ëò íèéãýì áîëîí ñî¸ëûí ÿëãààòàé “Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë/ àðäûí
áàéäàë íü, ÿëàíãóÿà óóãóóë ¿íäýñòí¿¿ä, óðëàãèéí á¿òýýë” õýìýýõ íýð òîìú¸î
ñóóðüøìàë ¿íäýñòí¿¿ä õîñîëñîí íèéãýìä
ñî¸ëûí á¿òýýëèéã õàäãàëæ, õàìãààëàõ Ýíýõ¿¿ òîâõèìîëä “óëàìæëàëò óðëàãèéí
áîëîí ñî¸ëûí ÷ºëººò ñîëèëöîîã õîîðîíä á¿òýýë” áîëîí “àðäûí óðëàãèéí á¿òýýë”
íü òýíö¿¿ëæ äýíñëýõ çîðèëãîîð ñî¸ëûí ãýäýã íýð òîìú¸îã ýýëæëýí íýãýýð íü íºãººã íü
áîäëîãî áèé áîëãîõ øààðäëàãàòàé áàéäàã. îðëóóëàõ õýëáýðýýð àøèãëàæ áàéãàà.
Õýäèéãýýð “àðäûí óðëàãèéí á¿òýýë” ãýäýã íýð
Äýýðõýýñ ãàäíà áàñ íýã ñîðèëò íü óëàìæëàëò òîìú¸î íü îëîí óëñûí ò¿âøèíä èõýýõýí
ñî¸ëûã õàäãàëàõ õ¿ñýë, ìºí òîãòâîðòîé õýðýãëýãääýã áºãººä èõýíõè ¿íäýñíèé õóóëü
õºãæèëä õóâü íýìýð îðóóëàõ çîðèëãîîð òîãòîîìæèä àøèãëàãääàã õýäèé ÷ çàðèì
óëàìæëàëä òóëãóóðëàñàí á¿òýýë÷ ¿éë ¿íäýñòí¿¿ä “àðäûí óðëàã” ãýäýã ¿ãíèé ýñðýã
àãóóëãûí òàëàà𠺺ð áàéð ñóóðüòàé áàéäàã.
àæèëëàãààã äýìæèõ õ¿ñëèéã õîîðîíä íü
Ýíýõ¿¿ íîìîíä “óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë”,
òýíö¿¿ëýõ ÿâäàë þì. Ýäãýýð ñîðèëòûã
“àðäûí óðëàãèéí á¿òýýë” ãýäýã íýð òîìú¸îã
ãàðãàæ òàâèõ íü èë¿¿ ã¿í ã¿íçãèé ÷óõàë àøèãëàõäàà ýäãýýð ýñðýã áàéð ñóóðüòàé óëñóóä,
àñóóäëûã ñºõäºã. Òóõàéëáàë, õýðýâ ò¿¿íèéã ¿íäýñòí¿¿äèéí õîîðîíä ýäãýýð íýð òîìú¸îíû
ýçýìø¿¿ëæ áîëîõ òîõèîëäîëä àëü íýãýí àëü íýã íü çºâ ýñâýë çîõèìæã¿é ãýäýã àñóóäàëä
¿íäýñòíèé ñî¸ëûí ºâèéã õýí ºì÷ëýõ âý ÿìàð íýãýí çºâøèëöëèéã áèé áîëãîõ çîðèëãî
ãýäýã àñóóëò ç¿é ¸ñîîð òàâèãäàíà. Îþóíû àãóóëààã¿é áîëíî. Îëîí òîîíû õ¿ì¿¿ñèéí ¿çýæ
ºì÷èéí õàìãààëàëò áîëîí ñî¸ëûí îëîí áàéãààãààð ýäãýýð íýð òîìú¸îíû àëü íü èë¿¿
ÿëãààòàé áàéäëûí õîîðîíä ÿìàð óÿëäàà òîõèðîìæòîéã áîëîí ýäãýýð íü ÿìàð îáúåêòûã
õîëáîî áàéõ âý? Á¿òýýë÷ áîëîí îëîí ñî¸ë õàìðàõûã õóóëü òîãòîîã÷èä ººðèéí ¿íäýñíèé
äàìíàñàí “íèéòèéí ýçýìøèë”-èéã ÿìàð ò¿âøèíä øèéäâýðëýõ íü ç¿éòýé.
òºðëèéí îþóíû ºì÷èéí áîäëîãî õàìãèéí
¿ð àøèãòàéãààð äýìæèõ âý? Õýðýâ õ¿ëýýí
çºâøººðºõ òîõèîëäîëä óëàìæëàë áîëñîí Ýíýõ¿¿ òîâõèìîë íü óëàìæëàëò ñî¸ëûí
õóóëü ä¿ðìèéã ºíººãèéí îþóíû ºì÷èéí á¿òýýëèéã õàìãààëàõòàé õîëáîãäîõ ¿íäñýí
òîãòîëöîî õýðõýí õ¿ëýýí çºâøººðºõ âý? çàð÷ìóóä, ýðõ ç¿éí áîëîí ñî¸ëûí
ßìàð òîõèîëäîëä óëàìæëàëò ñî¸ëîîñ áîäëîãóóä, ñóäàëæ ¿çýõ ýðõ ç¿éí øèéäë¿¿ä
“çýýëäýí àâàõ” íü õóóëèéí äàãóó áàéõ áà çýðãèéã ¿íäýñíèé, á¿ñèéí áîëîí îëîí
ÿìàð òîõèîëäîëä ýíý íü çîõèìæã¿é óëñûí ÷èã õàíäëàãàä ¿íäýñëýí
ººð÷ëºëò, õóóëáàðëàëò áîëîõ âý? Ñî¸ëûí òîäîðõîéëîõûã çîðüñîí áîëíî.
ºâèéã “õàäãàëàí õàìãààëàõ” áîëîí
óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã îþóíû Þóíû ºìíº ò¿¿õèéí òîâ÷ òîéìûã
ºì÷ººð “õàìãààëàõ”-ûí õîîðîíä óÿëäàà òàíèëöóóëàõ íü ç¿éòýé þì.
õîëáîî áèé þó? Õýðýâ áàéãàà áîë ýíý íü
ÿìàð òºðëèéí óÿëäàà õîëáîî áàéõ âý?
2

5. ; îíû 12 äóãààð ñàðä ÄΪÁ-ûí
1996
Îí öàãèéí õýëõýýñ ãèø¿¿í óëñóóä Òîãëîëò, äóó àâèàíû
áè÷ëýãèéí òóõàé ÄΪÁ-ûí ãýðýýã
; îíä Óòãà çîõèîë, óðëàãèéí
1967 (WPPT) áàòàëñíààð àðäûí óðëàãèéí
á¿òýýëèéã õàìãààëàõ òóõàé á¿òýýëèéí òîãëîëò ã¿éöýòãýã÷ óðàí
Áåðíèéí êîíâåíöèä íèéòëýãäýýã¿é á¿òýýë÷èéí ýðõèéã õàìãààëñàí þì.
áîëîí çîõèîã÷ íü òîäîðõîéã¿é
; îíû 4 ä¿ãýýð ñàðä Òàéëàíä
1997
á¿òýýëèéí õàìãààëàëòûã õàíãàõ
íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëñàí. Ýíýõ¿¿ óëñûí Ôóêåòýä “Àðäûí óðëàãèéí
íýìýëò ººð÷ëºëòèéí àãóóëãûã á¿òýýëèéã õàìãààëàõ òóõàé
Êîíâåöèéí 15.4-ä òîäîðõîéëñíîîð ÞÍÅÑÊÎ áà ÄΪÁ-ûí äýëõèéí
ýíý íü àðäûí óðëàãèéí á¿òýýë/ ôîðóì” çîõèîãäñîí.
óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã îëîí
; – 1999 îíóóäàä ÄΪÁ íü 28
1998
óëñûí ò¿âøèíä õàìãààëàõ çîðèëãîòîé
àæýý. óëñàä óëàìæëàëò ìýäëýã
ýçýìøèã÷äèéí îþóíû ºì÷òýé
; îíä Õºãæèæ áóé îðíóóäàä
1976 õîëáîîòîé õ¿ñýí õ¿ëýýæ áóé áîëîí
çîðèóëñàí Òóíèñèéí çàãâàð øààðäëàãàòàé ç¿éëñèéã èëð¿¿ëýõ
õóóëèéã áàòàëñàí. Ýíý õóóëü íü çîðèëãîîð ñóäàëãàà ÿâóóëñàí þì.
àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéí sui Ýäãýýð ñóäàëãààíû õ¿ðýýíä óëàìæëàëò
ñî¸ëûí á¿òýýëèéí àñóóäëûã
generis õàìãààëàëòûã àãóóëñàí þì.
óëàìæëàëò ìýäëýãèéí àñóóäëûí íýã
; îíä ÄΪÁ áîëîí ͯÁ-ûí
1982 õýñýã áîëãîí îðóóëñàí. Ýäãýýð
Áîëîâñðîë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí 3000 ãàðóé
áàéãóóëàãà áîëîõ ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí õ¿íèé äóíä óóãóóë ¿íäýñòí¿¿ä, òºðèéí
áàéãóóëñàí øèíæýý÷äèéí õàìòàðñàí áóñ áàéãóóëëàãóóä, Çàñãèéí ãàçðûí
á¿ëãýýñ óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí òºëººëºã÷èä, ýðäýìòýä, ñóäëàà÷èä
îþóíû ºì÷èéí òºðëèéí õàìãààëàëòûã áîëîí õóâèéí õýâøëèéí òºëººëºã÷èä
õàíãàõ sui generis çàãâàðûã áàãòñàí áàéíà. Äýýðõ ñóäàëãààíû ¿ð
áîëîâñðóóëñàí; ÄΪÁ áîëîí ä¿íã ÄΪÁ-ààñ ýðõëýí ãàðãàñàí
“Óëàìæëàëò ìýäëýã ýçýìøèã÷äèéí
ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí Çàãâàð çààëòóóä,
îþóíû ºì÷òýé õîëáîîòîé õýðýãöýý,
1982.
øààðäëàãà: ÄΪÁ-ûí ñóäàëãààíû
; îíä ÄΪÁ áà ÞÍÅÑÊÎ àðäûí
1984 òàéëàí”-ä (1998-1999) òóñãàñàí
óðëàãèéí á¿òýýëèéã îþóíû ºì÷ººð áîëíî.
îëîí óëñàä õàìãààëàõ àñóóäëààð ; îíä ÄΪÁ íü Àôðèêèéí
1999
øèíæýý÷äèéí õàìòàðñàí á¿ëýã 3
óëñóóäàä (1999 îíû 3 äóãààð ñàð),
áàéãóóëñàí. Øèíæýý÷äèéí á¿ëýã íü
Àçè, Íîìõîí äàëàéí á¿ñèéí îðíóóäàä
1982 îíä ãàðãàñàí Çàãâàð çààëòóóäûí
(1999 îíû 4 ä¿ãýýð ñàð), Àðàáûí
¿íäñýí äýýð ãýðýýíèé òºñºë
óëñóóäàä (1999 îíû 5 äóãààð ñàð) ìºí
áîëîâñðóóëñàí. Îðîëöîã÷äûí èõýíõè
Ëàòèí Àìåðèê áà Êàðèáûí àðëóóäûí
íü òýð ¿åä îëîí óëñûí ãýðýý áàéãóóëàõ
îðíóóäàä (1999 îíû 6 äóãààð ñàð)
öàã íü áîëîîã¿é ãýæ ¿çýæ áàéñàí þì.

6. çîðèóëæ àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéí çàð÷ìóóäûí òàëààð îëîí óëñàä
õàìãààëàëòûí òàëààð á¿ñèéí íýãäñýí îéëãîëòòîé áîëãîõûã çîðüæ
çºâëºëãººí¿¿äèéã çîõèîí áàéãóóëñàí. áàéãàà áîëíî. ¯¿íòýé õîëáîîòîé á¿õ
Äýýðõ çºâëºë㺺í òóñ á¿ðýýñ ãàðñàí áàðèìò áè÷ãèéã ÄΪÁ-ûí Íàðèéí
øèéäâýð, çºâëºìæèä ÄΪÁ áà áè÷ãèéí äàðãà íàðûí ãàçðààñ, ýñâýë
ÞÍÅÑÊÎ àðäûí óðëàãèéã õàìãààëàõàä http://www.wipo.int/tk/encultural/index
÷èãëýãäñýí ¿éë àæèëëàãààãàà .html âýá ñàéòíààñ àâ÷ òàíèëöàæ
íýìýãä¿¿ëæ, ýð÷èìæ¿¿ëýõ íü ç¿éòýé áîëíî.
ãýñýí çºâëºìæèéã àãóóëñàí áàéñàí.
Ýäãýýð çºâëºìæèä ýíý ñàëáàð äàõü Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí
;
¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä õèéãäýõ àñóóäëûí òàëààðõè ºðãºí õ¿ðýýíèé
èðýýä¿éí òºëºâëºãººíä àðäûí õºòºëáºðèéí äàãóó ÄΪÁ íü ñåìèíàð,
óðëàãèéí á¿òýýëèéã õàìãààëàõ òóõàé øèíæýý÷äèéí àéë÷ëàë, ñóäàëãààíû
îëîí óëñûí õýì õýìæýýã àæèë çàõèàëàõ, õóóëü òîãòîîìæèéí
áîëîâñðóóëàõ àñóóäëûã áàãòààñàí. òºñºë áîëîâñðóóëàõ, çºâëºãºº ºãºõ,
ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ çýðýã ¿éë
2000
; îíû ñ¿¿ëýýð Îþóíû ºì÷ áà àæèëëàãàà ÿâóóëäàã.
ãåíåòèêèéí íººö, óëàìæëàëò
ìýäëýã áà óðëàãèéí àñóóäëûã
õàìðàõ ÄΪÁ-ûí Çàñãèéí ãàçàð
¯íäýñíèé õóóëü òîãòîîìæèä òóñãàõ
õîîðîíäûí õîðîî (öààøèä “Õîðîî”
ÄΪÁ, ÞÍÅÑÊÎ-ãîîñ ãàðãàñàí Çàãâàð
ãýõ) áàéãóóëàãäñàí. Òóñ Õîðîî íü
îþóíû ºì÷èéí òîãòîëöîî, óëàìæëàëò çààëòóóä, 1982
ñî¸ëûí ñóäëàà÷èä áîëîí òýäãýýðèéã 1982 îíä ÄΪÁ, ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí óäèðäëàãà äîð
ýçýìøèã÷äèéí ñàíàà çîâîîñîí ¿íäýñíèé õóóëü òîãòîîìæèä îðóóëàõ àðäûí
ç¿éë¿¿äèéí õîîðîíäûí áîäëîãûí óðëàãèéí á¿òýýëèéí õóóëü áóñ àøèãëàëò áîëîí
ò¿âøíèé áà ïðàêòèê óÿëäàà õîëáîîã áóñàä ç¿é áóñ ¿éëäëýýñ õàìãààëàõ òóõàé çàãâàð
èëð¿¿ëýí òîãòîîõîä îíöãîé äýâøèëò çààëòóóäûã áàòëàí ãàðãàñàí. Ýäãýýð
ãàðãàñàí þì. Õîðîîíû óäèðäàìæèéí çààëòóóäûí äàãóó óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã
äàãóó ÄΪÁ-ûí Íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà äàðààõü 2 ¿íäñýí òºðëèéí ¿éëäëýýñ
íàðûí ãàçàð ¿íäýñíèé òóðøëàãûí õàìãààëàõààð çààñàí þì: “õóóëü áóñ
òàëààð íàðèéâ÷èëñàí àñóóëãà òàðààæ, àøèãëàëò” áà “áóñàä ç¿é áóñ ¿éëäýë“. Äýýðõ
òóñ àñóóëãûí õàðèóëò, áóñàä çàãâàð çààëòóóä íü îëîí òîîíû óëñóóäûí õóóëü
òîãòîîìæèä áèåëëýý îëñîí áàéíà. Çàðèì
çºâëºãººí, ñóäàëãààíä ¿íäýñëýí ä¿í
óëñóóä äýýðõ çàãâàð çààëòóóäûã áîëîâñðîíãóé
øèíæèëãýýíèé øèíæ ÷àíàðòàé
áîëãîæ, øèíý÷ëýõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çäýã þì.
ñóäàëãàà ÿâóóëñàí. Ýäãýýð ñóäàëãàà íü
ºíººãèéí îëîí óëñûí ò¿âøèíä
4
ÿðèãäàæ áàéãàà àñóóäëóóäûí ¿íäýñ
áîëñíîîñ ãàäíà ïðàêòèê õýðýãë¿¿ð
áîëñîí þì. Èéíõ¿¿ îëîí òàëò
òóðøëàãàä ¿íäýñëýí Õîðîî íü
óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã
õàìãààëàõàä ÷èãëýõ çîðèëãî,

7. ¯íäñýí çàð÷ìóóä
¯íäñýí çàð÷ìóóä
Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë/ àðäûí
óðëàãèéí á¿òýýëèéí øèíæ ÷àíàð
"Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë" ãýæ Åðºíõèé人, óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã
þóã õýëýõ âý? äàðààõü áàéäëààð òîäîðõîéëæ áîëíî:
(i) íýã ¿åýñ íºãºº ¿åä àìàí õýëáýðýýð ýñâýë
Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë íü èõýíõèäýý
äóóðàéëãàñàí õýëáýðýýð äàìæñàí,
îëîí ¿å äàìæñàí íèéãìèéí ¿ðãýëæèëñýí
á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà áàéõ áºãººä (ii) òóõàéí á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí íèéãýì, ñî¸ëûí
òóõàéí íýã á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí ò¿¿õ, íèéãýì, îíöëîãèéã øèíãýýñýí,
ñî¸ëûí îíöëîã áîëîí ¿íýò ç¿éëñèéã
(iii) òóõàéí á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí ºâèéí òîäîðõîé
øèíãýýñýí áàéäàã.
á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãýýñ á¿ðäñýí,
Àëü íýã õ¿ì¿¿ñèéí íýãäëèéí öºì (iv) çîõèîã÷ íü ¿ë ìýäýãäýõ, ýñâýë àëü íýãýí
áîëîõûíõîî õóâüä ñî¸ëûí ºâ ÷ ìºí á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí òóõàéí ç¿éëèéã á¿òýýõ ýðõòýé,
“ººðèéí ãýñýí àìüäðàëòàé”, ýíý íü õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ áîëîí çºâøººðºëòýé ãýæ
àðäûí óðàí á¿òýýë÷èä ººðèéí óðàí õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí àëü íýã íýãäýë ýñâýë
á¿òýýëäýý áàéíãà ºâºðìºö øèíý ç¿éë áèå õ¿í á¿òýýñýí,
íýìæ ñàéæðóóëäàãòàé õîëáîîòîé.
(v) èõýíõè òîõèîëäîëä àðèëæààíû
Óëàìæëàë ãýäýãò äàí ãàíö äóóðàéõ, çîðèóëàëòààð áóñ õàðèí øàøíû ýñâýë ñî¸ëûí
õóóëáàðëàõ áóñ õàðèí óëàìæëàëò õ¿ðýýí èëýðõèéëýë áîëîõ çîðèëãîîð á¿òýýãäñýí,
äýõ øèíý ñàíàà÷ëàãà, á¿òýýë÷ ¿éë
àæèëëàãààã îéëãîíî. Òèéìýýñ, óëàìæëàëò (vi) áàéíãà ººð÷ëºãäºæ, õºãæèæ áàéõààñ
á¿òýýëèéí îíöëîã íü õàìòûí áîëîí áèå ãàäíà íýãýí íýãäýë äóíä äàõèí á¿òýýãääýã.
äààñàí á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãààíû óðàí
õîñëîë áàéäàã. Îþóíû ºì÷èéí òàëààñ íü
àâ÷ ¿çâýë, ýíýõ¿¿ á¿òýýë÷ ¿éë Óëàìæëàëä òóëãóóðëàí á¿òýýãäñýí îð÷èí
àæèëëàãààíû àëü õýñýã íü áèå äààñàí ¿åèéí á¿òýýëèéí õàìãààëàëò õàíãàëòòàé
á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà áîëîõûã þó, ýñâýë ºìíº íü á¿òýýãäñýí óëàìæëàëò
òîãòîîõîä íýëýýä áýðõøýýëòýé áàéäàã. á¿òýýëèéã ÿìàð íýãýí òºðëèéí îþóíû
Ãýõäýý ºíººãèéí çîõèîã÷èéí ýðõèéí ºì÷èéí íýìýëò õàìãààëàëòààð õàíãàõ
õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó áîë õóó÷èí, øààðäëàãàòàé þó ãýñýí àñóóëò íü
ºìíº íü çîõèîãäñîí óëàìæëàëò áîäëîãûí ò¿âøèíä ÿðèãäàæ áàéãàà
á¿òýýëèéã îð÷èí ¿åèéí õýâ ìàÿãò îðóóëæ, àñóóäëûí öºì þì. Ýíý òàëààð
ººð÷ëºí íàéðóóëñàí íü çàðèì äýëãýðýíã¿é áàéäëààð “ Ýðõ ç¿éí áîëîí
òîõèîëäîëä õàíãàëòòàé ºâºðìºö áàéæ, ñî¸ëûí áîäëîãûí õ¿ðýý” õýñýãò òóñãàñàí 5
çîõèîã÷èéí ýðõýýð õàìãààëàãäàõ á¿òýýë áîëíî.
áîëîõ áîëçëûã õàíãàäàã.

8. Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë/ àðäûí èíãýõäýý õèâñýíöýð íü ººðºº áèåò ç¿éë
óðëàãèéí á¿òýýëèéí õýâ øèíæ áàéõàä ò¿¿í äýýðõ çóðàã íü íýãýí ò¿¿õèéã
ºã¿¿ëäýã íü áèåò áóñ õýëáýðèéí èëðýë
Õýäèéãýýð óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë/ þì.
àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéí àëáàí ¸ñíû
òîäîðõîéëîëò áîëîõã¿é ÷ ¿¿íèéã äàðààõü Ñî¸ëûí ºâ áà ýäèéí çàñãèéí õºãæèë
áàéäëààð òîäîðõîéëæ áîëîõ þì:
Òóõàéí íýãýí ¿íäýñòíèé óðëàãèéí ºâ íü
“Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë/ àðäûí íèéãìèéí, îþóíû áîëîí ñî¸ëûí õóâüä
óðëàãèéí á¿òýýë” ãýäýãò àëü íýãýí óëñûí õóâü íýìýð îðóóëäàãààñ ãàäíà á¿òýýë÷
õ¿ì¿¿ñèéí íýãäëèéí õºãæ¿¿ëæ, õàìãààëæ ¿éë àæèëëàãàà, øèíý ñàíàà÷ëàãûí ýõ
èðñýí óëàìæëàëò óðëàãèéí ºâèéí ¿¿ñâýð áîëîõûíõîî õóâüä ýäèéí çàñãèéí
òîäîðõîé øèíæ ÷àíàðûã àãóóëñàí õºãæèëä îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîé.
á¿òýýëèéã îéëãîíî. ¯¿íèé äîòîð:
Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã îð÷èí
àðäûí ¿ëãýð, àðäûí ø¿ëýã, íàéðàãëàë,
; ¿åèéí á¿òýýëèéí ýõ ¿¿ñâýð áîëãîí
ÿìàð íýãýí òýìäýã, ¿ã, òýìäýãëýãýý, àøèãëàõ íü óëàìæëàëò ¿íäýñòíèé àæ
òàíèõ òýìäýã çýðýã àìàí á¿òýýë; àõóéí íýãæ áàéãóóëàõ, îðîí íóòàãò àæëûí
áàéð áèé áîëãîõ, óð ÷àäâàð íýìýãä¿¿ëýõ,
àðäûí äóó, õºãæèì çýðýã õºãæìèéí
; æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ áîëîí óëàìæëàëò
á¿òýýë; á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ãàäààäàä áîðëóóëñíààñ
àøèã îëîõ çýðãýýð äàìæóóëàí óëàìæëàëò
àðäûí á¿æèã, æ¿æèã, ¸ñëîë çýðýã
;
¿íäýñòí¿¿äèéí ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä
¿éëäëýýð èëýðõèéëýãäýõ á¿òýýë; õóâü íýìýð îðóóëàõ áîëîìæòîé.
; á¿òýýë, òýð äóíäàà
áèåò Ýíý òîõèîëäîëä îþóíû ºì÷ íü ÷óõàë
¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áîëçîøã¿é. Óëàìæëàëä
- àðäûí óðëàãèéí á¿òýýë, çóðàã,
òóëãóóðëàñàí á¿òýýëèéã ýðõ ç¿éí õóâüä
óðàí çóðàã, ñèéëáýð, áàðèìàë,
õàìãààëñíààð îþóíû ºì÷èéí õàìãààëàëò
øààçàí ýäëýë, ýâë¿¿ëýã, ìîäîí
íü óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿ä áîëîí
ýäëýë, òºìºð ýäëýë, àëò, ìºíãºí
¿íäýñòí¿¿äèéí ãèø¿¿äýä ººðñäèéí
ýäëýë, ñ¿ëæìýë ñàãñàí ýäëýë,
óëàìæëàëä òóëãóóðëàñàí á¿òýýëýý
î¸ìîë ýäëýë, õèâñ, õóâöàñ;
àðèëæààíû çîðèóëàëòòàéãààð àøèãëàõ
- ãàð óðëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿í; áîëîìæ îëãîõîîñ ãàäíà áóñäûí ç¿éëýýð
õóðäàí àøèã îëîõûã ñàíààðõàã÷äûí
- õºãæìèéí çýìñýã; ºðñºë人íèéã òàñëàí çîãñîîõ áîëîìæòîé
áîëãîõ þì. Ãàð óðëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿íýý
6 - àðõèòåêòóðûí õýâ ìàÿã. çàõ çýýëä íýâòð¿¿ëýõ íü íºãºº òàëààñ
òýäãýýðèéí ñî¸ëûí îíöëîã áîëîí ñî¸ëûí
Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë áóþó àðäûí îëîí òàëò áàéäàëä õóâü íýìýð îðóóëíà.
óðëàãèéí á¿òýýë íü áèåò, áèåò áóñ, äýýðõ Ýíý òîõèîëäîëä ãàð óðëàëûí
õî¸ð õîñîëñîí õýëáýðýýð èëýðäýã áºãººä á¿òýýãäýõ¿¿íèé ãàðëûã ãýð÷ëýõ áàðààíû
èéíõ¿¿ õîñîëìîë õýëáýðèéí íýãýí æèøýý òýìäãýýð õàìãààëàõ, ýñâýë øóäàðãà áóñ
íü ñ¿ëæìýë õèâñýíöýð áàéæ áîëíî: ºðñºë人íòýé òýìöýõ õóóëèéí äàãóó

9. õóóðàì÷ á¿òýýãäýõ¿¿íèéã æèíõýíý õýìýýí Óëàìæëàë, á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà, çàõ çýýë
òººðºãä¿¿ëýõòýé òýìöýõ çýðýã áàéäëààð ãóðâûí õîîðîíäûí õàðèëöàà íü äàíäàà
îþóíû ºì÷èéí òóñëàìæòàéãààð çàðèì ýåðýã áàéõã¿é íü òîäîðõîé. Íýã òàëààñ
àñóóäëûã øèéäâýðëýæ áîëíî. Óëàìæëàëò á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà ãýæ ¿çýõ ç¿éë íü
¿íäýñòí¿¿ä îþóíû ºì÷èéã ººðñäèéí óëààìæëàëò ñî¸ëûí õóâüä ãàæóóäàë ãýæ
óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí îéëãîãäîõ òàëòàé áàéäàã.
àøèãëàëòàíä õÿíàëò òàâèõ áîëîí
óëàìæëàëò á¿òýýëèéí ç¿é áóñ, õîð Ãàð óðëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé çàõ çýýë
õºíººëòýé àøèãëàëòòàé òýìöýõýä äýõ ¿íý öýíý
õýðýãëýäýã.
Çóðãèéí óðëàã áîëîí ãàð óðëàë íü
Óëàìæëàëò ñî¸ëûí öóãëàðàëò, áàÿð íü Àâñòðàëèéí óóãóóë ¿íäýñòí¿¿äèéí õóâüä
ìºí àäèë öýíãýýíèé, çàãâàðûí áèçíåñ, àøèã îðëîãûí òîìîîõîí õýñýã áîëäîã
ó÷ðààñ òýäíèé õóâüä çîõèîã÷èéí ýðõ áîëîí
õýâëýë, ãàð óðëàë çýðýã ñî¸ë óðëàãèéí
îþóíû ºì÷èéí áóñàä õàìãààëàëòûí ò¿âøèí
ñàëáàð äàõü áèçíåñèéí á¿òýýë÷ ¿éë
ìàø ºíäºð à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ 2002 îíä
àæèëëàãààíû ýõ ¿¿ñâýð áîëäîã. ãàðãàñàí ñóäàëãààíû òàéëàíä äóðüäñàí
Õºãæèíã¿é áîëîí õºãæèæ áóé îðíóóäûí áàéäàã. Ýíýõ¿¿ òàéëàíä Àâñòðàëè äàõü
òîì, äóíä, æèæèã áèçíåñèéí ìàø îëîí óóãóóë ¿íäýñòí¿¿äèéí çóðãèéí óðëàãèéí
õóâü íü óëàìæëàëò ñî¸ëûí ç¿éëèéã áîëîí ãàð óðëàëûí á¿òýýëèéí àøãèéí
àøèãëàí áàÿëãèéã áèé áîëãîäîã. ýðãýëò îéðîëöîîãîîð 130 ñàÿ àì.äîëëàð
Æèøýýëáýë, Ýíýòõýã, Íèãåðè äàõü áàéõàä 30 ñàÿ îð÷ìûã íü óóãóóë ¿íäýñòí¿¿ä
õºãæìèéí áîëîí äóó àâèà á¿õèé ä¿ðñò àâäàã ãýñýí òîîöîî ãàðãàñàí þì. Ãàð
á¿òýýëèéí ¿éëäâýðëýëä îðîí íóòãèéí óðëàëûí ñàëáàðò àæèëëàãñàäûí èõýíõè íü
ñî¸ëûí ç¿éëèéã àøèãëàäàã. ýìýãòýé÷¿¿ä áàéäàã áºãººä ýíý íü áàãà
îðëîãîòîé áîëîí ºðõ òîëãîéëñîí ýõ÷¿¿äèéí
õóâüä áàÿëãèéã õóâààðèëàõ à÷ õîëáîãäîë
á¿õèé õ¿÷èí ç¿éë áîëæ ºãäºã.
¯íäýñíèé ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ òºñºë
Êîëóìá óëñûí "Artesanias de Colombia"
Ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ òºñëèéí íýã æèøýý íü ¿íäýñíèé èíñòèòóò íü ãàð óðëàëûí ñàëáàðûã
ªìíºä Àôðèêèéí Õîìàíè Ñàí (Khomani õºãæ¿¿ëæ, ñóðòàë÷ëàõ çîðèëãîòîé ¿éë
San) íýãäëèéí õ¿ì¿¿ñò çîðèóëñàí “Ñî¸ëä àæèëëàãàà ÿâóóëäàã. Êîëóìá óëñûí õóâüä
õºðºí㺠îðóóëàõóé” ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ èõýíõ òîõèîëäîëä ãàð óðëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿í
õºòºëáºð þì. Ýíýõ¿¿ õºòºëáºð íü íü æèæèã íýãäë¿¿äèéí àðèëæààíû öîðûí
óëàìæëàëò ¿íäýñòíèé ãàð óðëàëûã ñýðãýýõýä ãàíö á¿òýýãäýõ¿¿í áàéäàã. Ãàð óðëàëûí
õóâü íýìýð îðóóëæ èíãýñíýýð àíõ óäàà ñàëáàðò àæèëëàãñàäûí èõýíõ íü ýìýãòýé÷¿¿ä
ººðèéí îðëîãî áèé áîëãîõ áîëîìæòîé áàéäàã áºãººä ýíý íü áàãà îðëîãîòîé áîëîí
áîëãîõîä ÷èãëýñýí. ºðõ òîëãîéëñîí ýõ÷¿¿äèéí õóâüä áàÿëãèéã
õóâààðèëàõ à÷ õîëáîãäîë á¿õèé õ¿÷èí ç¿éë 7
áîëæ ºãäºã.

10. Óëàìæëàëò ìýäëýãòýé õýðõýí õîëáîãäîõ õàìààðàõ ýðõèéí àñóóäëóóäûã
õàìðóóëñàí ýðõ ç¿éí íîìëîëûã
âý? øààðääàã. Òèéì ÷ ó÷ðààñ óëàìæëàëò
ìýäëýã áîëîí óëàìæëàëò ñî¸ëûí
Óóãóóë áîëîí óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿ä
á¿òýýëèéí åðºíõèé çàð÷ìóóä áà
ººðñäèéí óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã
òîäîðõîé øèéäë¿¿ä íü ÿëãààòàé áàéäàã.
àíàãààõ óõààíû, áàéãàëü îð÷íû ìýäëýã
Àðäûí óðëàãò õîëáîîòîé õàìãààëàëò íü
áîëîí áèîëîãèéí íººöºä õîëáîãäîõ
ýðõ ç¿éí áîëîí ñî¸ëûí òîäîðõîé
ìýäëýã ãýõ ìýò óëàìæëàëò ìýäëýãèéí
áîäëîãî, çàð÷èìä òóëãóóðëàí á¿òýýãäñýí
òîãòîëöîîíû ñàëøã¿é íýã õýñýã ãýæ ¿çäýã.
áàéõ íü èõ ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. ¯¿íýýñ
Îþóíû ºì÷èéí õàìãààëàëòûí òóõàé
ãàäíà, óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë/ àðäûí
ÿðèãäàõàä õàðèí óëàìæëàëò ñî¸ëûí
óðëàãèéí á¿òýýëèéã òóñàä íü àâ÷ ¿çýõ íü
á¿òýýë/ àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéí
íàðèéâ÷èëñàí, òåõíèêèéí ò¿âøíèé
àñóóäëûã óëàìæëàëò ìýäëýãýýñ ñàëàíãèä
òîäîðõîé õýëýëö¿¿ëýã ÿâóóëàõ àñóóäëûã
àâ÷ ¿çäýã. Ýíý íü äýýðõ õî¸ð ç¿éë íü
õÿëáàðøóóëäàã áºãººä çîõèîã÷èéí ýðõ,
¿íäýñòýí äîòîð õî¸ð òóñäàà áàéäàã
ñî¸ë, áîëîâñðîëûí àñóóäàë ýðõýëñýí
ãýäãèéã èëýðõèéëýõèéã çîðèîã¿é þì.
Çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷èä, õîëáîãäîõ
¯¿íèéã ìàø ýíãèéíýýð òàéëáàðëàõàä,
ãàçðóóä, óóãóóë ¿íäýñòíèé óëàìæëàë
îþóíû ºì÷èéí òîãòîëöîîã àøèãëàí íýã
ýçýìøèã÷èä, ñî¸ëûí óëàìæëàë áîëîí
òàëààñ óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã
óðëàãèéí á¿òýýëèéí óðàí á¿òýýë÷èä,
õàìãààëàõ, íºãºº òàëààñ òåõíèêèéí
àðäûí óðëàãèéí ç¿òãýëòí¿¿ä, ýòíèê
øèíæòýé óëàìæëàëò ìýäëýãèéã
õºãæèì ñóäëàà÷èä, àðõèâûí àæèëòíóóä
õàìãààëàõàä õîîðîíäîî ÿëãààòàé ýðõ
áîëîí áóñàä ñî¸ë óðëàãèéí ò¿ãýýí
ç¿éí õýðýãë¿¿ð, áîäëîãûí õóâüä ÿëãààòàé
äýëãýð¿¿ëýã÷èä ãýõ ìýò á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí
àñóóäëóóä ãàð÷ èðäýã àðâèí òóðøëàãààñ
òóðøëàãà, ÷èã õàíäëàãà çýðãèéã á¿ðýí
óëáààòàé þì. Òèéìýýñ îþóíû ºì÷èéí
ä¿¿ðýí àøèãëàõ áîëîìæ îëãîäîã.
õàìãààëàëò íü ñî¸ëûí á¿òýýëèéí
Óëàìæëàëò ìýäëýãèéí àñóóäàëòàé
óëàìæëàëò õýâ ìàÿã áîëîí óëàìæëàëò
õàðüöóóëàõàä ¿íäýñíèé, á¿ñèéí áîëîí
ìýäëýãò íýìýëò õàìãààëàëò áîëæ ºãäºã.
îëîí óëñûí ò¿âøèíä óëàìæëàëò ñî¸ëûí
Òóðøëàãààñ ¿çýõýä óëàìæëàëò ñî¸ëûí
á¿òýýë/ àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëòýé
á¿òýýëèéí îþóíû ºì÷èéí õàìãààëàëò íü
õîëáîãäîõ îþóíû ºì÷èéí õàìãààëàëòûã
ñî¸ëûí áîäëîãûí ÷àíàðòàé çàðèì
õºãæ¿¿ëæ, õýðýãæ¿¿ëýõ òàë äýýð íýëýýä èõ
òîäîðõîé àñóóäëûã äýâø¿¿ëäýã áºãººä
òóðøëàãà õóðèìòëàãäñàí áàéíà. (“Îí
òåõíèêèéí øèíæòýé óëàìæëàëò ìýäëýãýýñ
öàãèéí õýëõýýñ” õýñãýýñ ¿çíý ¿¿)
ÿëãààòàéãààð çîõèîã÷èéí ýðõ áîëîí
8 Óëàìæëàëò ìýäëýãòýé õîëáîîòîé
àñóóäàëòàé “Îþóíû ºì÷ áà óëàìæëàëò
ìýäëýã” òîâõèìëîîñ òàíèëöàæ áîëíî.

11. Îþóíû ºì÷èéí "õàìãààëàëò" õÿíàëò òàâèõààñ ãàäíà èðýýä¿éí á¿òýýí
òóóðâèõ ¿éë àæèëëàãààã õºõè¿ëýí äýìæèõ
Îþóíû ºì÷ ãýäýãò øèíý á¿òýýë, çàãâàð, çîðèëãîîð ýä õºðºíãèéí ýðõ áèé
óòãà çîõèîë, óðëàãèéí á¿òýýë, òýìäýã, áîëãîäîã îíöëîãòîé. Òóõàéëáàë,
íýð, çóðàã, òîãëîëò ãýõ ìýò õ¿íèé îþóíû çîõèîã÷èéí ýðõ íü ºâºðìºö óòãà çîõèîë,
á¿òýýëèéã îéëãîíî. óðëàãèéí á¿òýýëèéí õýëáýðýýð á¿òýýë÷
¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í áîëîõ á¿òýýëèéã
Îþóíû ºì÷ íü èõýíõèäýý õóóëèàð õóóëáàðëàõ, ººð÷ëºí íàéðóóëàõ, íèéòýä
õàìãààëàãäñàí áàéäàã áºãººä ýäãýýð òîãëîõ, òåëåâèç, ðàäèîãîîð íýâòð¿¿ëýõ
õóóëü íü òóõàéí á¿òýýëòýé õîëáîîòîéãîîð áîëîí áóñàä õýëáýðýýð íèéòèéí õ¿ðòýýë
ò¿¿íèéã àøèãëàõ, òýð äóíäàà àðèëæààíû áîëãîõ çýðýã àøèãëàëòààñ õàìãààëäàã.
çîðèóëàëòòàéãààð àøèãëàõ áàéäàëä ̺í ò¿¿í÷ëýí á¿òýýëèéã ãóéâóóëàõààñ
Çîõèîã÷èéí ýðõ, ººð÷ëºí íàéðóóëñàí á¿òýýë, “¿¿ñìýë á¿òýýë”
ßìàð òîõèîëäîëä óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã àøèãëàõ íü õóóëü ¸ñíû á¿òýýë÷ ¿éë
àæèëëàãàà áàéæ, õàðèí ÿìàð òîõèîëäîëä ýíý íü ç¿é áóñ ººð÷ëºí íàéðóóëàëò,
õóóëáàðëàëò áîëîõ âý? Åðºíõèé çàð÷ìààð áîë àëèâàà á¿òýýëèéí çîõèîã÷ ººðèéí
á¿òýýëèéã ººð÷ëºí íàéðóóëàõàä õÿíàëò òàâèõ îíöãîé ýðõ ýäýëäýã. Èéíõ¿¿ ººð÷ëºí
íàéðóóëàõûí æèøýý áîë á¿òýýëèéã îð÷óóëàõ, øèíý÷ëýí íàéðóóëàõ áîëîí á¿òýýëèéã áóñàä
õýëáýðýý𠺺ð÷ëºõ çýðýã íü îðíî. Ýäãýý𠺺ð÷ëºãäñºí á¿òýýëèéã íèéòýä íü “¿¿ñìýë á¿òýýë”
ãýæ íýðëýäýã. ¯¿ñìýë á¿òýýë íü õàíãàëòòàé ºâºðìºö áàéæ ÷àäàæ áàéãàà òîõèîëäîëä
çîõèîã÷èéí ýðõýýð õàìãààëàãäàõ áîëîìæòîé. “Íèéòèéí ýçýìøèë”-ä õàìààðàõ á¿òýýëýýñ
ãàðãàæ àâñàí ¿¿ñìýë á¿òýýë ÷ çîõèîã÷èéí ýðõýýð õàìãààëàãäàõ á¿ðýí áîëîìæòîé. Ýíý íü
íèéòèéí ýçýìøëèéí á¿òýýëèéã øèíýý𠺺ð÷ëºí íàéðóóëñàí áàéäàë íü õàíãàëòòàé ºâºðìºö
áàéäëûã áèé áîëãîñîí áàéæ áîëçîøã¿é. Ýíý íü ÿàãààä óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýãäýõ¿¿í äýýð
¿íäýñëýí øèíýý𠺺ð÷ëºí íàéðóóëñàí óòãà çîõèîëûí áîëîí óðëàãèéí á¿òýýëä àãóóëàãäàæ
áàéãàà øèíý ýëåìåíò íü ÿëãàãäàõ ÷àäâàðòàé, ºâºðìºö á¿òýýë áîëñîí ó÷ðààñ õàìãààëàãäàæ
áîëæ áàéãààã òàéëáàðëàõàä òóñ áîëíî.
Ãýõäýý ¿¿ñìýë á¿òýýëèéí õàìãààëàëò íü çºâõºí òóõàéí ººð÷ëºí íàéðóóëñàí õýñýã áîëîí
á¿òýýëèéí øèíý÷ëýãäñýí õýñýãò ë õàìààðíà. Òýãýõýýð òóõàéí çîõèîã÷èéí ýçýìøèõ ýðõýýñ
ãàäíà òóõàéí ¿¿ñìýë á¿òýýë íü ººð ýðõ ýçýìøèã÷, ýñâýë íèéòèéí ýçýìøèëä áàéãàà á¿òýýëèéã
àãóóëæ áàéæ áîëçîøã¿é. Òèéì ó÷ðààñ ýõ á¿òýýëèéí çîõèîã÷èéí ýðõ, ýñâýë íèéòèéí ýçýìøèëä
õàìààðàõ áàéäàë íü ¿¿ñìýë á¿òýýëèéí çîõèîã÷èä øèëæèõã¿é.
Çîõèîã÷èéí ýðõ ýçýìøèã÷èéí îíöãîé ýðõ íü á¿òýýëèéã ãóðàâäàã÷ ýòãýýä ººð÷ëºí
íàéðóóëàõûã çºâøººðºõ, ýñâýë õîðèãëîõ ýðõèéã àãóóëäàã õýäèé ÷ áóñàä ýòãýýä òóõàéí 9
á¿òýýëýýñ ñýäýâëýí, ýñâýë òóõàéí á¿òýýëýýñ “çýýëäýí àâàõ”-ûã õîðèãëîæ ÷àääàãã¿é. Òýãýõýýð
çîõèîã÷èéí ýðõ íü øèíý óðàí á¿òýýë÷èä õóó÷èí á¿òýýëýýñ ñýäýâëýí øèíý á¿òýýë áèé
áîëãîõûã õºõè¿ëýí äýìæèõ õàíäëàãàòàé áàéäàã. ªºðººð õýëáýë, “çýýëäýí àâàõ” ýñâýë
ñýäýâëýí á¿òýýõèéã çºâøººðäºã áàéõàä ººð÷ëºí íàéðóóëàõ áîëîí õóóëáàðëàõûã õîðèãëîäîã
þì. Ýíý õî¸ð îéëãîëòûí õîîðîíä íü çààãëàõ íü òèéì ÷ õÿëáàð àñóóäàë áèø þì.

12. Ìåðñåäåñ Ìàðòèíåç Äîçàë
Ãýðýë çóðãèéã
¯íäýñíèé õóâöàñ ºìññºí
Ñààìè ýìýãòýé
ýñðýã õàìãààëàëò áîëîõ áîëîìæòîé. Îþóíû ºì÷èéã “õàìãààëàõ” áîëîí
Ýíýõ¿¿ õàìãààëàëò íü ãîëäóó óëàìæëàëò
ñî¸ëûí á¿òýýë¿¿äòýé õîëáîîòîéãîîð
ñî¸ëûí ºâèéã “õàäãàëæ, õàìãààëàõ”-
õýðýãëýãääýã. Îþóíû ºì÷èéí á¿õ ë ûí õîîðîíä ÿìàð õàðèëöàà õîëáîî
àñóóäàë çºâõºí á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà, áàéæ áîëîõ âý?
øèíý ñàíàà÷ëàãàä òóëãóóðëàäàãã¿é. ¯¿íèé
æèøýý áîëãîí áàðààíû òýìäýã, ãàçàð “Õàäãàëæ, õàìãààëàõ” íü ñî¸ëûí ºâèéí
ç¿éí çààëòûí àñóóäëûã çîõèöóóëäàã õóóëü, õóâüä ÿðèãäàõàä èõýâ÷ëýí ñî¸ëûí ºâèéã
øóäàðãà áóñ ºðñºë人íèéã òàñëàí óñòàæ àëãà áîëîõîîñ ñýðãèéëæ íýýí
çîãñîîõ çýðãèéã íýðëýæ áîëíî. Ýíý íü èëð¿¿ëýõ, áàðèìòæóóëàõ, øèëæ¿¿ëýõ,
íýð õ¿íä, áóñäààñ ÿëãàðàõ áàéäàë, ãóäâèë äýìæèõ çýðýã óòãûã àãóóëäàã. Ñî¸ëûí
çýðãèéã õàìãààëàõ çîðèëãîòîé áàéäàã ºâèéã õàäãàëæ õàìãààëàõ áîëîí ñî¸ëûí
áºãººä ýíýõ¿¿ õàìãààëàëòûã óëàìæëàëò îëîí òàëò áàéäëûã äýìæèõ àñóóäàë íü õýä
¿íäýñòí¿¿ä ººðèéí ãàð óðëàëûí á¿òýýë õýäýí îëîí óëñûí êîíâåíöè, ìºí
áîëîí áóñàä óëàìæëàëò á¿òýýãäýõ¿¿íäýý ¿íäýñíèé, á¿ñèéí òóðøëàãà, áîäëîãûí
àøèãëàæ áîëîõ þì. ¿íäñýí çàð÷èì áîëäîã.
Çîõèîã÷èéí ýðõèéí òîãòîëöîîíû
ýëåìåíò¿¿ä áîëîí çàð÷èì íü, íýí
ÿëàíãóÿà, óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëä ͯÁ-ûí Áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààí,
õàìààð÷ áîëîõ òàëòàé. ¯¿íèé øàëòãààí ñî¸ëûí áàéãóóëëàãà (ÞÍÅÑÊÎ)
íü ýäãýýð á¿òýýë íü èõýâ÷ëýí óòãà çîõèîë,
ä¿ðñëýõ óðëàãèéí á¿òýýë áàéäàã ó÷ðààñ Ñî¸ëûí ºâèéã õàìãààëàõ àñóóäëààð
ìºí ÷àíàðûíõàà õóâüä àëü õýäèéíý ÞÍÅÑÊÎ îëîí òºðëèéí ¿éë àæèëëàãàà
çîõèîã÷èéí ýðõýýð õàìãààëàãääàã ýñâýë ÿâóóëäàã. Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã
õàìãààëàãäàõ áîëîìæòîé áàéäàã. Òèéì ÷ õàìãààëàõàä ÷èãëýãäñýí ÄΪÁ, ÞÍÅÑÊÎ-
èéí õàìòûí àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä 1982 îíä
ó÷ðààñ îëîí òîîíû îðîíä àðäûí
ÄΪÁ-ÞÍÅÑÊÎ-èéí Çàãâàð çààëòóóä
óðëàãèéí á¿òýýëèéã çîõèîã÷èéí ýðõèéí
ãàðñàí. ÄΪÁ áîëîí ÞÍÅÑÊÎ íü ºìíºõ
òóõàé õóóëèéí õ¿ðýýíä õàìãààëñàí øèãýý õàìòðàí àæèëëàæ áàéãàà áîëíî.
áàéäàã. Çîõèîã÷èéí ýðõýä õàìààðàõ ýðõ, Æèøýý íü 1999 îíä ÄΪÁ áà ÞÍÅÑÊÎ
òóõàéëáàë òîãëîëò ã¿éöýòãýã÷ óðàí õàìòàð÷ àðäûí óðëàãèéí àñóóäëààð á¿ñèéí
á¿òýýë÷èéí ýðõ íü ìºí ë òóñòàé áàéæ çºâëºë㺺í¿äèéã çîõèîí áàéãóóëñàí. 2003
áîëîõ þì. Îþóíû ºì÷èéí õóóëü îíä ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí ãèø¿¿í îðíóóä “Áèåò áóñ
òîãòîîìæèéí áàñ íýãýí òîì ñàëáàð ñî¸ëûí ºâèéã õàìãààëàõ òóõàé îëîí óëñûí
áîëîõ àæ ¿éëäâýðèéí ºì÷èéí êîíâåíö”-èéã áàòàëñàí.
òîãòîëöîîãîîð óëàìæëàëò ñî¸ëûí
á¿òýýëèéã õàìãààëàõ áîëîìæòîé. ¯¿íä:
10 áàðààíû òýìäýã (õàìòûí òýìäýã), ãàçàð
ç¿éí çààëò, á¿òýýãäýõ¿¿íèé çàãâàð
(î¸ìîë, ñ¿ëæìýë á¿òýýãäýõ¿¿íèé çàãâàð)
áîëîí øóäàðãà áóñ ºðñºë人íèé ýñðýã
õàìãààëàëò çýðãèéã àøèãëàõ áîëîìæòîé.

13. ÄΪÁ-ûí ¿éë àæèëëàãàà íü áàéãóóëëàãûí
çîðèëãûí äàãóó óëàìæëàëò ñî¸ëûí
á¿òýýëèéã îþóíû ºì÷òýé õîëáîãäóóëæ
“Õàìãààëàëò” ãýäýã ¿ãíèé îëîí
“õàìãààëàõàä” îðøèíî. ÿíçûí óòãà
Ñî¸ëûí ºâèéí òóõàéä ÿðèõàä îþóíû Íýã äààâóóíû òàñàðõàé äýýð õýäýí çóóí
ºì÷èéí “õàìãààëàëò” áîëîí “õàäãàëàëò æèëèéí ºìíº áè÷èãäñýí áàéñàí äîìãîîð
õàìãààëàëò”-ûí õîîðîíä ìàø ÷óõàë õîëáîî æèøýý òàòúÿ. Òóõàéí äîìãèéã “îþóíû
áèé. Æèøýý íü, õàäãàëàëòûí ÿâö íü (¿¿íä: ºì÷ººð õàìãààëàõ” íü óã äîìãèéã áîãèíî
óëàìæëàëò ñî¸ëûí ç¿éëèéã áè÷ëýãò áóóëãàõ, öàìöàí äýýð õóóëáàðëàõààñ ñýðãèéëýõ
áàðèìòæóóëàõ, õýâëýí íèéòëýõ çýðýã íü áîëîìæ îëãîíî. Ãýõäýý òóõàéí äîìãèéã
îðíî) îþóíû ºì÷èéí õàìãààëàëò ¿ã¿é ãýõ áîëîí òóõàéí äîìãèéã ÿðèõ õýëèéã öººí
ìýò àñóóäëûã õºíäºæ, óëàìæëàëò ñî¸ëûí òîîíû õ¿ì¿¿ñ ìýääýã áîë “õàìãààëàëò” íü
á¿òýýëèéã áîëãîîìæã¿éãýýð “íèéòèéí òóõàéí äîìãèéã áîëîí õýëèéã äàðààãèéí
ýçýìøèë”-ä øèëæ¿¿ëýõ ýðñäýëòýé òóëãàðäàã. ¿åä äàìæóóëàõàä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ
¯¿íèé õîð óðøèã íü áóñàä ýòãýýäýä ò¿¿íèéã õýëáýðýýð èëýð÷ áîëíî. Õàìãààëàëòûí áàñ
òóõàéí óëàìæëàëò ¿íäýñòíèé íýã õýëáýð íü òóõàéí äîìãèéã óëàìæëàëò
çºâøººðºëã¿éãýýð ÷ºëººòýé àøèãëàæ áîëîõ ¿íäýñòíýýñ ãàäíà åðòºíöºä òàíèëöóóëàõ
ìýò ñýòãýãäýë òºð¿¿ëäýã. Ýñâýë ýíý àñóóäàëä õýëáýðò îðæ áîëíî, òýãñíýýð ýíý íü òóõàéí
áîëãîîìæòîé õàíäàõã¿é áîë óëàìæëàëò ¿íäýñòíèéã áóñäàä òàíèóëàõ, õ¿íäë¿¿ëýõ
á¿òýýëèéã áè÷ëýãò áóóëãàæ áàéãàà ýòãýýä çýðýã à÷ õîëáîãäîëòîé.
òóõàéí á¿òýýëèéã áèåæ¿¿ëñýí õýëáýðèéíõ íü
(ãýðýë çóðàã, êèíî á¿òýýë, ýñâýë äóó àâèàíû
áè÷ëýã ãýõ ìýò) õóâüä çîõèîã÷èéí ýðõ ýäëýõ
Òýãýõýýð “õàìãààëàëò” ãýäãèéã çºâ
çýðýã àñóóäàë òóëãàðíà.
òîäîðõîéëîõ íü èõ ÷óõàë þì. ßàãààä ãýâýë
çàðèì òîõèîëäîëä óëàìæëàëò ñî¸ëûí
á¿òýýë ýçýìøèã÷äýä îþóíû ºì÷èéí
õàìãààëàëòààñ èë¿¿ õàäãàëàëò
õàìãààëàëòûí àðãà õýìæýý àâàõ íü èë¿¿
ñîíèðõîëòîé áºãººä òîõèðîìæòîé áàéæ
áîëíî.
Ãýðýë çóðãèéã Óýíä Óýíäëýíä
Çàìáèéí ¿íäýñíèé á¿æãèéí õàìòëàã
11

14. Ýðõ ç¿éíÝðõ ç¿éí áîëîí ñî¸ëûí áîäëîãûí õ¿ðýý
áîëîí ñî¸ëûí áîäëîãûí õ¿ðýý
Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéí ýðõ ç¿éí ; óðëàëûí á¿òýýë, ò¿¿í÷ëýí
ãàð
õàìãààëàëòûã äàíãààð íü áóñ õàðèí áóñàä òýäãýýðèéí “õýâ ìàÿã”-èéí
áîäëîãûí õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çýõ íü ç¿éòýé. õàìãààëàëò;
Òèéì ó÷ðààñ ¿¿íèéã äàðààõü ºðãºí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã æèíõýíý ãýæ, ìºí
;
õ¿ðýýíèé àñóóäàëòàé õîëáîæ ¿çýõ ãàðàë ¿¿ñëèéã õóäàë çàðëàõ,
øààðäëàãàòàé: òººðºãäºëä îðóóëàõààñ ñýðãèéëýõ
ñî¸ëûí ºâèéã õàäãàëàí õàìãààëàõ;
; õàìãààëàëò;
ñî¸ëûí îëîí òàëò áàéäëûã õºõè¿ëýí
; óëàìæëàëò òýìäýã, òýìäýãëýãýýã
;
äýìæèõ; õàìãààëàëòûí çîðèóëàëòààð
ñî¸ëûí àñóóäàëòàé õîëáîîòîé ýðõèéã
; á¿ðòã¿¿ëýõ.
äýýäëýõ;
óðëàãèéí õºãæèë áîëîí ñî¸ëûí
;
ñîëèëöîîã õºõè¿ëýí äýìæèõ;
óóãóóë áîëîí óëàìæëàëò
;
Ãýðýë çóðãèéã Óýíä Óýíäëýíä
¿íäýñòí¿¿äèéí õýðýãöýý, àøèã ÁÍÕÀÓ-ûí
ñîíèðõîë; Þííàí
ìóæèéí
ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéí
; óëàìæëàëò
ãàð óðëàà÷èä,
á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëîõûí õóâüä óðàí á¿òýýë÷èä
óëàìæëàëä òóëãóóðëàñàí á¿òýýë÷ ¿éë
àæèëëàãàà, øèíý ñàíàà÷ëàãûã Ýäãýýð æèøýýí¿¿äòýé õîëáîãäóóëàí
õºõè¿ëýí äýìæèõ. ÄΪÁ-ààñ 1998 îíîîñ õîéø ÿâóóëñàí
ñóäàëãàà, çºâëºëãººíººñ óóãóóë áîëîí
óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿äèéí äóíä äàðààõü
Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë/ àðäûí ãóðâàí õàíäëàãà áàéãààã èëð¿¿ëñýí þì:
óðëàãèéí á¿òýýë ýçýìøèã÷äèéí Ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã äýìæèõ
;
õýðýãöýý, òýäíèé ç¿ãýýñ õ¿ñýí õ¿ëýýæ îþóíû ºì÷èéí õàìãààëàëò: çàðèì
áóé ç¿éëñ þó âý? ¿íäýñòí¿¿ä ººðñäèéí á¿òýýë, øèíý
øèéäëèéã àðèëæààíû
Óóãóóë áîëîí óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿ä çîðèóëàëòòàéãààð àøèãëàæ ººðñäèéí
õàìãààëàëòûí õýä õýäýí õýëáýðèéã ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä õóâü íýìýð
øààðääàãèéí äóíä äàðààõü ç¿éë¿¿ä îðíî:
12 îðóóëàõûí òóëä îþóíû ºì÷èéí ýðõèéã
; çîõèîë, óðëàãèéí óëàìæëàëò
óòãà îëæ àâ÷, ýäëýõ ñîíèðõîëòîé áàéíà.
á¿òýýëèéã çºâøººðºëã¿éãýýð
õóóëáàðëàõ, ººð÷ºí íàéðóóëàõ, Áóñàä ýòãýýäèéí çºâøººðºëã¿é
;
íèéòýä ò¿ãýýõ, òîãëîõ áîëîí áóñàä àøèãëàëòûí ýñðýã îþóíû ºì÷èéí
áàéäëààð ãàæóóäóóëàõ, äîðîìæëîõ õàìãààëàëò: çàðèì ¿íäýñòí¿¿ä
çýðãýýñ ñýðãèéëýõ õàìãààëàëò;

15. ººðèéí óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã
ãóðàâäàã÷ ýòãýýä àðèëæààíû
çîðèóëàëòòàéãààð, ìºí ò¿¿í÷ëýí ç¿é
áóñ àøèãëàëòààñ èäýâõèòýéãýýð
õàìãààëàõûí òóëä îþóíû ºì÷èéí ýðõ
Ãýðýë çóðãèéã Óýíä Óýíäëýíä
ýäëýõèéã õ¿ñäýã.
ÁÍÕÀÓ-ûí Þííàí ìóæèéí äèçàéíåð
Ýõíèé õî¸ð õàíäëàãà íü àëèâàà íî¸í Êóí Ôàáëàî óëàìæëàëä
òóëãóóðëàñàí ìºí㺺ð á¿ðñýí öàéíû
õàìãààëàãäñàí á¿òýýëèéí õóâüä ýðõ îëæ ã¿öèéã á¿òýýãäýõ¿¿íèéã çàãâàðààð
àâàõ “ýåðýã õàìãààëàëò”-ä õàìààð÷ õàìãààëñàí áàéíà.
áàéíà. Òèéìýýñ ýåðýã õàìãààëàëò íü (i)
óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë ýçýìøèã÷èä
ººðñäèéí ò¿íø¿¿äòýé õóäàëäààíû, ýñâýë
àëèâàà áèçíåñèéí õàðèëöààíä îðîõäîî
“Íèéòèéí ýçýìøèë”-èéí à÷
àøèãëàõ ýðõ ç¿éí ¿íäýñ áîëíî, (ii) àëèâàà õîëáîãäîë
ýòãýýä òóõàéí óëàìæëàëò ñî¸ëûí
á¿òýýëèéã çºâøººðºëã¿é áîëîí çîõèñã¿é Îþóíû ºì÷ áà óëàìæëàëò ñî¸ëûí
àøèãëàëòûã òàñëàí çîãñîîíî. Õàðèí á¿òýýëèéí àñóóäëûã çîõèöóóëàõ
ñºðºõ õàìãààëàëòûí ñòðàòåãè ãýäýã íü òîõèðîìæòîé áîäëîãûí õ¿ðýýã
ýñðýãýýð, áóñàä ãóðàâäàã÷ ýòãýýä îþóíû áîëîâñðóóëàõ ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí
ºì÷èéí ýðõ îëæ àâàõààñ õàìãààëàõ íýã õýñýã íü “íèéòèéí ýçýìøèë” ãýãäýõ
çîðèëãî àãóóëäàã. Óëàìæëàëò ñî¸ëûí îéëãîëòûí ¿¿ðýã, à÷ õîëáîãäîë, õ¿ðýý
á¿òýýë ýçýìøèã÷èä þó õ¿ñ÷ áàéãààãààñ çààãèéã ñàéòàð îéëãîõ îðíî. Ýíýõ¿¿
õàìààð÷ ýåðýã áîëîí ñºðºõ òîâõèìîë “íèéòèéí ýçýìøèë” ãýäýã
õàìãààëàëòûí ñòðàòåãèéã õîñëóóëæ îéëãîëòûã õýí íýãýí ýòãýýä õóâèàðàà
õýðýãëýæ áîëíî. Àëèâàà óëàìæëàëò ýçýìøèõ áîëîìæã¿éãýýñ ãàäíà òóõàéí
¿íäýñòíèé íóóöûã ñºðºõ õàìãààëàëòûí á¿òýýëèéã íèéãìèéí ãèø¿¿í á¿ð èæèë
õýëáýðýýð õàìãààëæ áîëîõ áºãººä õàðèí õýìæýýíä õóóëèéí äàãóó àøèãëàõ ýðõòýé
ãàð óðëàëûí á¿òýýë çýðãèéã òóõàéí á¿ëýã áàéäëûã òàéëáàðëàí àøèãëàñàí áîëíî.
õ¿ì¿¿ñèéí àðèëæààíû ¿éë àæèëëàãààíû Ýíý óòãààðàà “íèéòèéí ýçýìøèë”-èéí
íýã õýñýã áîëãîí õóóðàì÷ á¿òýýãäýõ¿¿í ãýäýã íü çîõèîã÷èéí ýðõèéí ¿¿äíýýñ àâ÷
áîëîí äóóðàéëãàõààñ ýåðýã áàéäëààð ¿çýõýä “íèéòýä õ¿ðòýýìæòýé” ãýäãýýñ ººð
õàìãààëæ áîëîõ þì. àãóóëãàòàé àøèãëàãäàíà. Àëèâàà íýãýí
á¿òýýë èíòåðíýòýä “íèéòýä õ¿ðòýýìæòýé”
áàéæ áîëîõ áîëîâ÷ ýíý íü òóõàéí á¿òýýë
“íèéòèéí ýçýìøèë”-ä áàéíà ãýñýí ¿ã áèø
þì. Óóãóóë ¿íäýñòí¿¿ä èõýíõèäýý
“íèéòèéí ýçýìøèë” ãýäýã îéëãîëò íü 13
çîõèîã÷èéí ýðõèéí òîãòîëöîîíîîñ
¿¿äýëòýé ó÷ðààñ ýíý íü óëàìæëàëò ñî¸ëûí
á¿òýýëä õàìààðäàãã¿é ãýæ ¿çýõ
õàíäëàãàòàé áàéäàã.

16. Ç¿é çîõèñòîé õàìãààëàëòûí òóõàé àñóóäàë
ÿðèãäàõàä “íèéòèéí ýçýìøèë” áîëîí Òóðøëàãà áà ÷èã õàíäëàãà: ãýðýýíèé
îþóíû ºì÷èéí õàìãààëàëòûí õ¿ðýýíèé
çîõèöóóëàëò
õîîðîíäûí ºíººãèéí óÿëäààã ººð÷ëºõ
øààðäëàãàòàé ýñýõ, õýðýâ øààðäëàãàòàé 1998 îíä Øèíý Çåëàíäûí óñíû õóâöàñ
áîë õýðõýí ãýäýã àñóóäàë óðãàí ãàðäàã. ¿éëäâýðëýã÷ áîëîõ Moontide êîìïàíè íü
ªºðººð õýëáýë, óëàìæëàëä òóëãóóðëàñàí Ìàîðè ¿íäýñòíèé óëàìæëàë áîëîõ êîðó
îð÷èí ¿åèéí á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà õýýòýé ìàòåðèàëààð ýìýãòýé õ¿íèé óñíû
áîëîí òîãëîëòûí îþóíû ºì÷èéí õóâöàñíû øèíý çàãâàð ãàðãàñàí þì. Óã
ºíººãèéí õàìãààëàëò òîõèðîìæòîé áàéæ êîìïàíè íü ýíý çàãâàðàà Ìàîðè ãàðàëòàé
÷àäàæ áàéíà óó ãýäýã àñóóëò ç¿é ¸ñîîð áèçíåñ ýðõëýã÷òýé õàìòàð÷ ãàðãàñàí áºãººä
ãàð÷ èðíý. Ýíý íü îëîí íèéò áîëîí êîðó õýýã àøèãëàõ òàëààð Ìàîðè ¿íäýñòíèé
óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿äèéí õîîðîíä òýðã¿¿íòýé õýëýëöýýð õèéæ òîõèðñîí áàéíà.
òýíö¿¿ äýíñ áîëæ ÷àäàæ áàéíà óó? Ýíý íü Òóõàéí õýýã àøèãëàõàä õî¸ð ç¿éëèéã
á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãàà áîëîí ýäèéí ÷óõàë÷ëàí àâ÷ ¿çñýí: àðèëæààëàãäàõ ÷àäâàð
çàñãèéí õºãæèëä õàìãèéí àøèãòàé áà ñî¸ëûí õ¿íäýòãýë. Ýíý á¿òýýãäýõ¿¿íèé
õóâèëáàð áîëæ ÷àäàæ áàéíà óó? ªìíº íü ¿éëäâýðëýëýýñ îëñîí àøãèéí òîäîðõîé
á¿òýýãäñýí ýõ á¿òýýë¿¿äèéí õóâüä øèíý õóâèéã Íãàòè Ðàíæèíóè ¿íäýñòíèé
Ïèðèðàêàó õàïó îìãèéí ãèø¿¿äýä
òºðëèéí îþóíû ºì÷èéí õàìãààëàëòûí
õóâààðèëäàã áàéíà.
õýëáýðèéã áèé áîëãîõ øààðäëàãàòàé þó?
Ýíý ìýäýýëëèéã Ïèòåð Øàíäûí “Êîëîíèéí
Ýäãýýð ò¿âýãòýé àñóóëòóóäûí õàðèó íü çàãâàðûí åðòºíöèéí õýñãýýñ: ñî¸ëûí õóâüä
õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã. Çàðèì õ¿ì¿¿ñ çºâøººðºãäºõ, îþóíû ºì÷èéí ýðõ, çàãâàðûí
àðäûí óðëàãèéí íèéòèéí ýçýìøëèéí åðòºíö, ñî¸ëûí ä¿ãíýëò” 2002 îí, 3 äóãààð
áîòèîñ àâàâ.
øèíæ ÷àíàð íü ò¿¿íèé õºãæèëä ñààä
áîëäîãã¿é ãýæ ¿çäýã. Õàðèí ÷ ýñðýãýýð
áóþó ºìíº íü áàéñàí “ñî¸ëûí ºâ”-èéí
íýã õýñãèéã àøèãëàí ººðèéí ºíººãèéí
óðàí á¿òýýëä îðóóëñàí íü íèéãìèéí
ãèø¿¿í òóõàéí øèíý á¿òýýëýý çîõèîã÷èéí
ýðõýýð õàìãààëóóëàõ áîëîìæòîé áàéõ íü
ºìíºõ áóþó õóó÷èí á¿òýýëèéí àìüäðàëûã
óðòàñãàäàã ãýæ ¿çäýã. ͺ㺺 òàëààñ çàðèì
ò¿¿õèéí à÷ õîëáîãäîëòîé áàðèìòóóä
çºâõºí îð÷èí ¿åèéíõ áóñ ãýñýí ãàíö
øàëòãààíààð çîõèîã÷èéí ýðõýýð
õàìãààëàãäàõã¿é áàéõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿¿?
14 Ýíý òàëààñ íü àâ÷ ¿çâýë, øèíý á¿òýýë¿¿ä
èõýíõèäýý ñî¸ëûí áîëîí ò¿¿õèéí ºìíºõ
¿åèéí ç¿éë äýýð òóëãóóðëàñàí áàéäàã
áºãººä ¿¿íòýé õîëáîîòîéãîîð çàðèì
¿íäýñòí¿¿ä òýäíèé óëàìæëàëûã
àøèãëàñíû òºëºº ÿìàð íýãýí øàí õ¿ðòýæ
áàéõ ó÷èðòàé.

17. Ýðõ ç¿éí øèéäë¿¿ä: ¯íäýñíèé, á¿ñèéí áîëîí
Ýðõ ç¿éíîëîí óëñûí ÷èã õàíäëàãà, òóðøëàãà
øèéäë¿¿ä:
¯íäýñíèé, á¿ñèéí áîëîí îëîí óëñûí ÷èã õàíäëàãà, òóðøëàãà
Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýëèéã õàìãààëàõ ¯íäýñíèé áîäëîãûí çîðèëòûã
àñóóäàë íü á¿õ óëñóóäûí òýðã¿¿ëýõ àøèã
ñîíèðõîë, ýðõ ç¿éí áîëîí ñî¸ëûí îð÷èí
òîäîðõîéëîõ
áîëîí áóñàä óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿äèéí
Õàìãààëàëòûí ÿìàð òîãòîëöîîã õýðõýí
àøèã ñîíèðõîë á¿õýëäýý íèéöýõ íýã
áèé áîëãîõ íü ¿íäñýíäýý äýýðõ
õýëáýðèéí øèéäýë áàéõ àðãàã¿é ãýäãèéã
õàìãààëàëòûí çîðèëãîîñ èõýýõýí
áèä òóðøëàãààñ õàðæ áîëíî. Òèéìýýñ ¿ð
õàìààðíà. Óëñ îðíóóä óëàìæëàëò ñî¸ëûí
ä¿í á¿õèé õàìãààëàëòûã çºâõºí
á¿òýýëèéã õàìãààëàõòàé õîëáîãäñîí
õàìãààëàëòûí îëîí òºðëèéí øèéäëèéí
áîäëîãûí äàðààõü îëîí çîðèëãûã
íèéëáýð, ìºí îëîí óëñûí ò¿âøèíä
äýâø¿¿ëñýí:
òàâèãäñàí ¿íäñýí çîðèëãî, çàð÷ìûã
óÿëäóóëñíààð õàíãàõ áîëîìæ á¿ðäýíý. Áàÿëàã áèé áîëãîõ, õóäàëäààíä
;
îðîëöîõ áîëîìæ áà ýäèéí çàñãèéí
Ýäãýýð øèéäë¿¿äèéí äóíä îäîîãèéí
òîãòâîðòîé õºãæèë;
¿éë÷èëæ áóé îþóíû ºì÷èéí òîãòîëöîî
(øóäàðãà áóñ ºðñºë人í), îþóíû ºì÷èä Óëàìæëàëò ñî¸ë áîëîí àðäûí
;
òîõèðóóëñàí ýðõ (îþóíû ºì÷èéí óðëàãèéã õàäãàëàõ, äýìæèõ áà
òîãòîëöîîíû sui generis àñóóäëóóä), õºãæ¿¿ëýõ;
øèíýýð áèé áîëãîñîí sui generis
òîãòîëöîî, ìºí ò¿¿í÷ëýí õóäàëäààíû äýã Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë/ àðäûí
;
æàÿã, õàÿãëàëòûí òóõàé õóóëü, ãýðýýíèé óðëàãèéí á¿òýýëèéã çºâøººðºëã¿éãýýð
õýðýãëýý, óëàìæëàëûí òóõàé õóóëèóä, àøèãëàõ, õóóëü áóñààð õýðýãëýõ áà
ñî¸ëûí ºâèéã õàìãààëàõ òóõàé õóóëü, ãóòààí ãàæóóäóóëàõààñ ñýðãèéëýõ;
õºòºëáºð, õóóëü áóñààð ýäèéí áàÿëàã áèé
áîëãîõûí ýñðýã àðãà õýìæýý, ýð¿¿ãèéí Óëàìæëàëò ñî¸ë áîëîí ýíýõ¿¿ ñî¸ëûã
;
õóóëü ãýõ ìýòèéã íýðëýæ áîëíî. õàäãàëæ áóé ¿íäýñòí¿¿äèéã õ¿íäýòãýõ
¿çëèéã äýìæèõ;
Ýíýõ¿¿ á¿ëýãò äýýðõ îëîí òºðëèéí
øèéäëèéã õàìðóóëñàí çàðèì ¿íäýñíèé, Ñî¸ëûí îíöëîã áàéäàë áîëîí
;
á¿ñèéí, îëîí óëñûí òóðøëàãûã áàãòààñàí ¿íäýñòí¿¿äèéí ¿íý öýíý á¿õèé ç¿éëèéã
þì. õàéðëàí õàìãààëàõ; 15
Þóíû ºìíº ¿íäñýí ñóóðü ¿å øàò áîëîõ Ñî¸ëûí îëîí òàëò áàéäëûã äýìæèõ.
;
çîðèëãî òîäîðõîéëîõ òóõàé õýäýí ç¿éëèéã
ýíý äóðäúÿ.

18. Ò¿¿íýýñ ãàäíà, Áåðíèéí êîíâåíöèéí 15.4
Äàí ãàíö õóóëü òîãòîîìæ ä¿ãýýð ç¿éëä çîõèîã÷ íü òîäîðõîéã¿é
õàíãàëòã¿é áóþó ÷àäàâõèéã áîëîí íèéòëýãäýýã¿é á¿òýýëèéã (èõýâ÷ëýí
íýìýãä¿¿ëýõ áà õîëáîãäîõ àðäûí óðëàãò õàìààðàõ á¿òýýë)
áàéãóóëëàãûã áèé áîëãîõ íü õàìãààëàõààð çààñàí áàéäàã.
ÄΪÁ-ààñ ÿâóóëñàí ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ ¯¿íèé àäèëààð, ººðèéí ñî¸ëûí ºâèéí
ãàðñàí ãîë ñóðãàìæ áîë àðäûí óðëàãèéí
õ¿ðýýíä àæèëëàæ áóé óëàìæëàëò çàãâàð
á¿òýýëèéã õàìãààëàõ çîðèëãîîð äàí ãàíö
çîõèîí á¿òýýã÷èä ººðñäèéí çàãâàðûã
õóóëü òîãòîîìæ áèé áîëãîõ íü õàíãàëòã¿é
þì. Õóóëèéí òàëààðõ ìýäëýã ºíäºð áàéõààñ á¿ðòã¿¿ëýõ áîëîìæòîé. Çàðèì óóãóóë
ãàäíà òóõàéí õóóëü òîãòîîìæèéí ¿ð øèìèéã áîëîí óëàìæëàëò ¿íäýñòíèé òýìäýã,
õ¿ðòýõ õ¿ì¿¿ñ õóóëèéí äàãóó ýäëýõ ýðõýý îëæ ¿ãèéã áàðààíû òýìäãýýð á¿ðòã¿¿ëýí
àâàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ òîãòîëöîî íü õàðüöàíãóé õàìãààëóóëæ áîëíî.
õÿëáàð áàéõ øààðäëàãàòàé. ¯¿íýýñ ãàäíà,
òºðèéí áàéãóóëëàãóóä óëàìæëàëò ¯¿íèé äýýð, îëîí óëñûí ò¿âøèíä õ¿ëýýí
¿íäýñòí¿¿äèéí òºëººëºã÷äºä ïðàêòèê çºâøººðºãäñºí Òîãëîëò, äóó àâèàíû
òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé, õàðèí õóóëèéí áè÷ëýãèéí òóõàé ÄΪÁ-ûí ãýðýýãýýð
çºâëºõ¿¿ä ººðñäèéí ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äýä (WPPT) îëãîñîí ýðõ íü èõ à÷
õîëáîãäîõ áîäèòîé ìýäýýëëèéã ò¿ãýýõ õîëáîãäîëòîé áàéæ áîëîõ þì. Àðäûí
÷àäâàðòàé áàéõ íü ÷óõàë. Òèéì ÷ ó÷ðààñ óðëàã íü èõýíõèäýý ãóðàâäàã÷ ýòãýýäèéí
àðäûí óðëàãèéí á¿òýýëèéã ¿ð ä¿íòýé îðîëöîîòîéãîîð îëîí íèéòýä õ¿ðäýã
õàìãààëàõûí òóëä îëîí íèéòèéí ìýäëýã îíöëîãòîé. Æèøýýëáýë, óëàìæëàëò íýãýí
íýìýãä¿¿ëýõ, ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ, ìºí äóóíû òîãëîëòûã áè÷ëýãò áóóëãàñíààð ýíý
ò¿¿í÷ëýí óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿ä ººðñäèéí íü îëîí íèéòýä õ¿ðýõ áîëîìæ íýýãäýæ
ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëæ ýäëýõòýé íü áàéäãààñ òóõàéí áè÷ëýãèéã ÿìàð
õîëáîãäóóëàí õóóëèéí çºâëºãºº ºãºõ, áàéäëààð àøèãëàæ, ò¿ãýýõèéã
÷èãë¿¿ëýõ áàéãóóëëàãóóäûã áèé áîëãîõ òîäîðõîéëîõ íü íýí ÷óõàë àñóóäàë þì.
øààðäëàãàòàé.
Á¿õ ýðõ íü õàìãààëàãäñàí
Îäîîãèéí îþóíû ºì÷èéí ýðõ áîëîí
ò¿¿íä òîõèðóóëñàí sui generis õýì
õýìæýýã àøèãëàõ íü
Óòãà çîõèîë, óðëàãèéí á¿òýýãäýõ¿¿í,
çàãâàðûí õàìãààëàëò
16
ªìíº íü äóðüäàæ áàéñàí÷ëàí óðüä ºìíº
íü áàéñàí àëèâàà óëàìæëàëò á¿òýýëèéã
îð÷èí ¿åèéí íºõöºëä òîõèðóóëàí
õºðâ¿¿ëñýí, ººð÷ëºí íàéðóóëñàí, ýñâýë Ýíýõ¿¿ îëîíä òàíèë áîëñîí óëàìæëàëò äîìîãò ¿íäýñëýñýí á¿òýýëèéí
çóðàà÷ áîëîõ óóãóóë ¿íäýñòýí (ç¿¿í ãàð òàëûí çóðàã) õèâñ ¿éëäâýðëýã÷
òýäãýýðèéã öóãëóóëæ ýìõòãýë áîëãîñîí íü ýòãýýäèéã (áàðóóí ãàð òàëûí çóðàã) çîõèîã÷èéí ýðõ çºð÷ñºí õýìýýí ø¿¿õýä
ºã÷ íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã àìæèëòòàé õàíãóóëñàí.
õàíãàëòòàé ºâºðìºö áàéâàë çîõèîã÷èéí Ø¿¿õ òóõàéí ¿éëäýë íü ñî¸ëûí ýñðýã ¿éëäýë áàéñàí ãýæ ¿çýæ õîõèðëûã
çóðàà÷èéí íýãäëèéí õ¿ì¿¿ñèéí äóíä õóâààðèëàõ øèéäâýð ãàðãàñàí.
ýðõýýð õàìãààëàãäàõ á¿òýýë áîëíî. Çîõèîã÷: Õàòàãòàé Áàíäóê Ìàðèêà. Á¿õ ýðõ íü õàìãààëàãäñàí. Ýíýõ¿¿
á¿òýýëèéí çîõèîã÷èéí ýðõèéã çóðàà÷ ýäëýõ áºãººä çîõèîã÷èéí áîëîí
ò¿¿íèé îâãèéí çºâøººðºëã¿éãýýð àëèâàà õýëáýðýýð õóóëáàðëàõûã
õîðèãëîíî.

19. Òîãëîëò, äóó àâèàíû áè÷ëýãèéí òóõàé áàéõûí õóâüä õóäàë áîëîí òººðºãäºëä
ÄΪÁ-ûí ãýðýýã ñî¸ðõîí áàòàëñàí îðóóëàõóéö ìýäýýëýë òàðààäàã áàéäàë
óëñóóäûí õóâüä ººðñäèéí õóóëü þì. Æèøýý íü ÿìàð íýãýí õÿìä ºðò㺺ð
òîãòîîìæîîðîî àðäûí óðëàãèéí á¿òñýí áýëýã äóðñãàëûí ç¿éë íü
á¿òýýëèéí óðàí á¿òýýë÷äýä ººðñäèéí “æèíõýíý”, “óóãóóë ¿íäýñòíèé
òîãëîëòûã áè÷ëýãò áóóëãàõ çºâøººðºë ¿éëäâýðëýñýí”, ýñâýë àëü íýãýí
îëãîõ áîëîí òóõàéí áè÷ëýãèéí óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿äèéí ãàðàë ¿¿ñýëòýé
àøèãëàëòûí òàëààð çàðèì ýðõ ýäëýõýýð ãýõ çýðýã øîøãî õàäñàí áàéäàã. Ýíý
çààæ ºãºõ ¿¿ðýãòýé. òîõèîëäîëä øóäàðãà áóñ ºðñºë人íèé
ýñðýã õóóëü òîãòîîìæ, õóäàëäààíû æèøèã,
Èõýíõè òîõèîëäîëä íýãäìýë á¿ëýã øîøãî õýðýãëýõ õóóëü òîãòîîìæèéí
õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéã õàìãààëàõ øààðäëàãà çîõèöóóëàëòûã àøèãëàõ íü ç¿éòýé áàéæ
ãàðäàã. Òýãýõýýð ¿¿íèéã ÿìàð áàéäëààð áîëîõ þì (äîîð äóðüäñàí ìýäýýëëèéã
õàìãààëàõ áîëîìæòîé âý? Çîõèîã÷èéí ¿çíý ¿¿)
ýðõèéí òîãòîëöîîíû äàãóó áîë íýãýýñ
äýýø õ¿í çîõèîã÷èéí ýðõ ýçýìøèã÷ áàéæ Òóðøëàãà áà ÷èã õàíäëàãà: Øóäàðãà áóñ
áîëäîã. Òýãýõýýð óëàìæëàëò ¿íäýñòíèé ºðñºë人í áîëîí õóäàëäààíä îðîëöîõ
ãèø¿¿í ãýõ ìýò á¿ëýã õ¿ì¿¿ñ ÿìàð íýãýí æèøãèéí òóõàé õóóëü òîãòîîìæóóä
õýëáýðèéí õóóëèéí ýòãýýä áàéãóóëàí
çîõèîã÷èéí ýðõèéã õàìòààð ýçýìøèæ Àâñòðàëèä íýãýí êîìïàíè ãàðààð çóðñàí
áîëîõ þì. ¯¿íýýñ ãàäíà ø¿¿õèéí áîëîí ãàðààð ñèéëñýí áýëýã äóðñãàëûí
áàéãóóëëàãóóä õîõèðîë ãàðãóóëàõàä ç¿éëñèéã “àáîðèãåí áóþó óóãóóë èðãýäèéí”,
óëàìæëàëò íýãäýë õ¿ì¿¿ñèéí çîõèîã÷èéí “æèíõýíý” ìýòýýð òîäîðõîéëîõûã
ýðõèéí á¿òýýëä õàìààðàõ àøèã ñîíèðõîë õîðèãëîñîí. ¯¿íèéã çºâõºí ýíýõ¿¿
áîëîí á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí çîõèîã÷èéí ýðõ á¿òýýëèéã àáîðèãåí ãàðàëòàé õ¿í çóðñàí,
íü çîõèîã÷èéí ýðõèéí òóõàé õóóëü ýñâýë ñèéëñýí áàéõ òîõèîëäîëä ë
òîãòîîìæ äàõü sui generis çîõèöóóëàëòûã çºâøººðºõººð øèéäâýðëýñýí. Ýíýõ¿¿
(æèøýý íü íýã óëñàä àëèâàà óëàìæëàëä ìàðãààíûã øóäàðãà áóñ ºðñºë人íèé ýñðýã
òóëãóóðëàñàí çîõèîã÷èéí ýðõèéí áîëîí õóäàëäààíä îðîëöîõ æèøãèéí òóõàé
õóóëèàð øèéäâýðëýñýí þì.
á¿òýýëèéí õóâüä óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿ä
òóõàéí á¿òýýëèéã ãàæóóäóóëñàí, Àìåðèêèéí Íýãäñýí Óëñûí Èíäèàí
çîõèìæã¿é àøèãëàëòààñ õàìãààëàõ ¿íäýñòíèé óðëàã, ãàð óðëàëûí òóõàé
çîðèëãîîð ýä õºðºíãèéí áóñ àìèíû ýðõ õóóëü íü (1990) Èíäèàí ¿íäýñòíèé óðëàã,
ýäë¿¿ëýõ áîëîìæèéã ñóäëàæ áàéíà) ãàð óðëàëûí Ǻâëºëººñ èíäèàí ãàðàëòàé
õ¿ëýýí çºâøººðñºí. á¿òýýãäýõ¿¿íèé ãàðàë ¿¿ñëèéã áàòàëäàã
áàéõààð çààñíààð ýíý íü àìåðèêèéí óóãóóë
Ãàðëûí òóõàé õóäàë áîëîí ãàð óðëàë ¿éëäâýðëýã÷äèéã õàìãààëñàí þì.
Ýíýõ¿¿ õóóëü íü àëèâàà á¿òýýãäýõ¿¿íèéã 17
òººðºãäºëä îðóóëàõ ìýäýýëëèéí ýñðýã õóóëèíä òîäîðõîéëñíû äàãóó
õàìãààëàëò “èíäèàí÷óóäûí ¿éëäâýðëýñíýýñ áóñàä ýíý
òîäîðõîéëîëòûã àãóóëàõ á¿òýýãäýõ¿¿íèéã çàõ
Óóãóóë áîëîí óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿äèéí çýýëä ãàðãàõààñ ñýðãèéëñýí þì.
ãîìäîë ãàðãàäàã íýãýí ò¿ãýýìýë ç¿éë áîë
àëèâàà á¿òýýëèéí ãàðàë ¿¿ñýë, æèíõýíý

20. ¯¿íýýñ ãàäíà óóãóóë ¿íäýñòí¿¿ä ººðñäèéí óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë óóãóóë áîëîí
ãàð óðëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé æèíõýíý óëàìæëàëò íýð, òýìäýã,
áàéäàë áîëîí ÷àíàðûã õàìãààëàõ òýìäýãëýãýýíèéõýý õóâüä ãàçàð ç¿éí
çîðèëãîîð ãýð÷ëýõ áàðààíû òýìäãèéã çààëòààð õàìãààëàãäàõ áîëîìæòîé
á¿ðòã¿¿ëñýí áàéäàã. Àâñòðàëèä ãýð÷ëýõ áàéäàã.
òýìäãèéã ¯íäýñíèé óóãóóë óðëàãèéí
íèéãýìëýã (National Indigenous Arts Óóãóóë áîëîí óëàìæëàëò ¿íäýñòí¿¿äèéí
Advocacy Association – NIAAA) ñàíàà çîâîîäîã íýã ç¿éë áîë áèçíåñèéí
á¿ðòã¿¿ëñýí áàéäàã áîë õàðèí Øèíý áàéãóóëëàãóóä òýäãýýð ¿íäýñòí¿¿äèéí
Çåëàíäàä Te Waka Toi õýìýýõ Ìàîðè õýðýãëýäýã ¿ã, íýð, çàãâàð, òýìäýãëýãýý
óðëàãèéí çºâëºë íü Ìàîðèãèéí á¿òýýñýí çýðýã ÿëãàãäàõ òýìäãèéã
Toi Iho™ áàðààíû òýìäãèéã õºãæ¿¿ëæ, çºâøººðºëã¿éãýýð áàðààíû òýìäãèéí
áàðààíû òýìäãèéí õàìãààëàëòûã õýëáýðýýð àøèãëàæ, á¿ðòã¿¿ëäýã ÿâäàë
àøèãëàäàã. (äýëãýðýíã¿é ìýäýýëëèéã þì. Äýýðõ òîõèîëäîëä áàðààíû òýìäãèéí
http://www.toiiho.com/ âýá õóóäàñíààñ åðºíõèé çàð÷ìûí äàãóó ¿¿íèéã
¿çíý ¿¿) øèéäâýðë¿¿ëæ áîëîõ õýäèé ÷ Øèíý
Çåëàíäûí Andean õ¿ì¿¿ñèéí íýãäýë,
ÀÍÓ-ä ººðñäèéí õóóëü òîãòîîìæèä ñºðºõ
õàìãààëàëòûí çîðèóëàëòààð
á¿ðòã¿¿ëýõèéã çºâøººðºõ, ìºí óóãóóë
Te Waka Toi-í çºâøººðºëòýéãýýð õóóëáàðëàâ.
¿íäýñòíèé òýìäýã, òýìäýãëýãýýã
çºâøººðºëã¿éãýýð áàðààíû òýìäãýýð
á¿ðòã¿¿ëýõèéã õîðèãëîõ áàéäëààð
ººð÷ëºëò îðóóëñàí.
Äîðîìæëîõ, ãóòààõ, ãàæóóäóóëàõ
õýëáýðýýð àøèãëàõûí ýñðýã
õàìãààëàëò
Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë íü èõýíõèäýý
àëü íýãýí ãàçàð ç¿éí áàéðëàëòàé íÿãò Óëàìæëàëò ñî¸ëûí á¿òýýë íü èõýíõè
õîëáîîòîé áàéäàã. Òèéìýýñ óëàìæëàëò òîõèîëäîëä òóõàéí àëü íýãýí óëàìæëàëò
ñî¸ëûí á¿òýýëèéã ãàçàð ç¿éí çààëòààð ¿íäýñòíèé ìºí ÷àíàð áîëîí îþóí
ìºí õàìãààëàõ áîëîìæòîé áàéäàã, ñàíààíû ìºí ÷àíàðûã ººðòºº àãóóëæ
ÿëàíãóÿà ÿìàð íýãýí ãàð óðëàëûí á¿òýýë áàéäàã. Òèéìýýñ äîðîìæëîõ, ãóòààõ,
íü òóõàéí òîäîðõîé ãàçàð ç¿éí ãàæóóäóóëàõ õýëáýðèéí àøèãëàëò íü
áàéðëàëòàé õîëáîîòîé ÷àíàðûã àãóóëæ õàìãèéí èõ ñàíàà çîâîîñîí àñóóäàë áàéæ
18 áàéãàà òîõèîëäîë ¿¿íä õàìààðíà. Æèøýý áîëîõ òàëòàé. Çàðèì óëñ, îðíóóä áîëîí
íü Ìåêñèêèéí íýã á¿ñ íóòàãò ¿íäýñòí¿¿äèéí õóâüä äýýðõ ç¿é áóñ
¿éëäâýðëýäýã Olinala ãàð óðëàëûí àøèãëàëòààñ õàìãààëàõ, ñî¸ëûí ¿íýò
á¿òýýãäýõ¿¿í. Õýäèéãýýð õàìãààëàãääàã ç¿éëèéã õ¿íäýòãýõ ñýòãýëãýýã õºãæ¿¿ëýõ íü
ãàçàð ç¿éí çààëò ãîëäóó àëü íýãýí ãàçàð õàìãààëàëò õ¿ñýõèéí íýí òýðã¿¿íèé
ç¿éí áàéðëàëûí íýð áàéäàã ÷ çàðèì øàëòãààí áàéäàã. Óëñ îðíóóä ãóòààí
äîðîìæëîõûí ýñðýã õóóëü òîãòîîìæ