Informatika Biznesore Resurse interneti biznesi_elektronik -dispensa-fshab
•
8 gefällt mir•13,853 views
RESURSE INTERNETI Biznesi Elektronik -dispensa-FSHAB
Empfohlen
Weitere ähnliche Inhalte
Was ist angesagt?
Was ist angesagt? (20)
Andere mochten auch
Andere mochten auch (20)
Ähnlich wie Informatika Biznesore Resurse interneti biznesi_elektronik -dispensa-fshab
Ähnlich wie Informatika Biznesore Resurse interneti biznesi_elektronik -dispensa-fshab (19)
Mehr von Valdet Shala
Mehr von Valdet Shala (20)
Informatika Biznesore Resurse interneti biznesi_elektronik -dispensa-fshab
- 1. UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI I SHKENCAVE TË APLIKUARA TË BIZNESIT PEJË Dr. Edmond Beqiri RESURSET E INTERNETIT ME BIZNES ELEKTRONIK PRISHTINË
- 2. 2010 2
- 3. Përmbajtja: Hyrje......................................................................................................................... 8 KREU I..................................................................................................................... 9 RRJETAT KOMPJUTERIKE ................................................................................... 9 Rrjeti kompjuterik ................................................................................................. 9 Puna në rrjet kompjuterik .................................................................................... 10 LAN – Rrjeti lokal i kompjuterëve ...................................................................... 10 Mënyrat e lidhjes së rrjetit të kompjuterëve ......................................................... 11 Protokolet............................................................................................................ 12 Protokolet e internetit ...................................................................................... 12 Klasat e rrjetit...................................................................................................... 14 Numrat e Rrjetit të klasës A............................................................................. 14 Numrat e Rrjetit të klasës B ............................................................................. 14 Numrat e Rrjetit të klasës C ............................................................................. 15 Standardet në komunikimin e kompjuterëve .................................................... 15 Kabllot për ndërlidhje në rrjet .......................................................................... 16 Rrjetat e larguara njëra nga tjetra ..................................................................... 17 Sistemi operativ i rrjetit ....................................................................................... 17 Stacionet punuese janë kompjuterë që në të shumtën e rasteve përdorin sistem operativ Windows, DOS, OS/2 etj. Stacionet punuese startohen nën kontrollin e sistemit operativ të instaluar në to, e pastaj me procedurë të automatizuar ose manuale ndërlidhen në server. Stacionet punuese në rrjet mund të lidhen e nëpërmes lidhjeve telefonike me anë të modemit.................................................................................. 18 KOMUNIKIMET E AVANSUARA ....................................................................... 18 Rrjeti publik kompjuterik .................................................................................... 18 BBS (Bulletin Board System) .......................................................................... 18 Rrjeti global kompjuterik................................................................................. 18 Serviset online..................................................................................................... 19 Multimedia.......................................................................................................... 20 Integrimi i tekstit, fotografisë dhe zërit ................................................................ 20 Hiperteksti........................................................................................................... 21 World Wide Web-i .............................................................................................. 22 Programet për lexim të vebit - browserët ......................................................... 22 Lundrimi –Sërfimi nëpër Internet .................................................................... 23 Dokumenti parësor i WWW-së - Home Page....................................................... 23 HTML............................................................................................................. 24 URL - Lokatori univerzal i burimit ...................................................................... 25 Interneti-Infrastruktura teknike e biznesit elektronik................................................ 26 Koncepti dhe definimi i biznesit elektronik.......................................................... 26 Sektorët e biznesit në internet .............................................................................. 26 Rrethina juridike e biznesit elektronik ................................................................. 28 Rregullativa juridike ndërkombëtare në fushën e biznesit elektronik ................ 28 Mundësitë e reja të ndërmarrësit të vogël............................................................. 29 KYÇJA NË INTERNET ......................................................................................... 30 Historiku i shkurtër i Internetit ............................................................................ 30 Mundësitë e lidhjes në Internet ............................................................................ 31 Lidhja në Internet nëpërmes Ruterit dhe Gateway kompjuterit ......................... 31 Mundësia e qasjes me modem nga distanca ..................................................... 32 Mundësia e qasjes së drejtpërdrejtë në Internet ................................................ 32 3
- 4. Internet-provajderët (ISP).................................................................................... 33 Çmimet e shërbimeve të ISP-së ....................................................................... 33 Adresimi në Internet............................................................................................ 34 Formati numerik i adresimit............................................................................. 34 Formati simbolik i adresimit ............................................................................ 35 Domenet në Internet-adresë................................................................................. 35 Pajisjet e nevojshme për kyçje në Internet ........................................................... 36 Modemi analog................................................................................................ 37 ISDN-ja........................................................................................................... 37 Serviset e internetit.................................................................................................. 38 Përgatitja për kalim në biznesin elektronik .............................................................. 42 Orientimi në hapësirën e internetit ....................................................................... 42 Karakteristikat e ndërmarrësit të tipit të ri............................................................ 42 Hapësira dhe koha në internet.............................................................................. 43 Analiza e gjendjes së përgjithëshme dhe ngjarjeve në internet ............................. 44 Burimet e informatave për gjendjen dhe ngjarjet në internet ............................ 44 Vlerësimi objektiv i gjendjes në internet.............................................................. 46 Planifikimi, formësimi dhe nisja e biznesit elektronik.......................................... 47 Çka duhet bërë që t’i iket mossuksesit?............................................................ 47 Definimi i strategjisë për pranimin e biznesit elektronik ...................................... 48 Pajisja me teknologjinë e duhur për të zhvilluar biznesin elektronik .................... 49 Pajisjet teknike ................................................................................................ 49 Përgatitja programore ...................................................................................... 49 Vendosja e web faqes .......................................................................................... 50 Vendosja e web faqes në regji vetanake ........................................................... 50 Marrja në shfrytëzim (Outsourcing) i Web vendit ................................................ 52 Aktivitet e ndërmarrësit të vogël në botën e biznesit elektronik ........................... 53 Marketingu elektronik ......................................................................................... 54 Interneti në funksion të informimit për tregun...................................................... 54 Hulumtimi i tregut përmes internetit .................................................................... 55 Depërtimi dhe paraqitja publike në internet ........................................................ 56 Tregtia elektronike – shitja e të ashtuqujturave të mira të forta ............................ 58 Modelet e vendeve të vogla të shitjes në tregtinë e të mirave të forta ............... 58 Modeli shitoreve tradicionale on-line .................................................................. 58 Modeli i shitoreve virtuale................................................................................... 59 Model i shitoreve të përziera reale/virtuale .......................................................... 59 Modeli i shitoreve me sende atraktive.................................................................. 59 Modeli i shitoreve diskonte ................................................................................. 60 Modeli tregtisë me banka .................................................................................... 60 Modeli i shitoreve “në bazë të kritereve“ ............................................................. 60 Biznes dokumentet në tregtinë elektronike të të mirave të forta ........................... 61 Ndërlidhja e biznesit blerje - shitje .................................................................. 62 Statistika dhe analiza e aktiviteteve të shitjes....................................................... 62 Tregtia elektronike – shitja e të ashtuquajturave të mira të buta ........................... 63 Interesi nga distribuimi elektronik i softverit.................................................... 63 Programet e përkohshme dhe të vazhdueshme pa pagesë ................................. 64 Të lëvizurit e tregtisë së të mirave të buta ........................................................ 65 Porositja dhe furnizimi përmes Internetit ......................................................... 66 Hulumtimi i pavarur i Web faqeve................................................................... 67 Shtëpitë më të njohura të auksionit të internetit.................................................... 68 4
- 5. eBay................................................................................................................ 68 Consumer exchange Network .......................................................................... 68 First Auction ................................................................................................... 68 OnSale ............................................................................................................ 69 QXL................................................................................................................ 69 Ricardo............................................................................................................ 69 Kërkimi i informacionit në Internet ......................................................................... 70 Zhvillimi i makinave kërkuese............................................................................. 70 Arkitektura e makinës kërkuese........................................................................... 71 Organizimi i të dhënave në makinat k`rkuese ...................................................... 79 Rezultatet e kërkimit ........................................................................................... 86 E ardhmja e makinave kërkuese........................................................................... 92 Pagesa elektronike............................................................................................... 94 Pagesa përmes kartelës kreditore ..................................................................... 94 Vetëshërbimi – në largësi dhe banka shtëpiake ................................................ 95 Veprimtaria bankare e internetit .......................................................................... 96 Tregtia elektronike në shërbimet turistike dhe transportuese................................ 97 Sistemet e rezervimit kompjuterik ....................................................................... 97 Shitja e shërbimeve të transportit të udhëtarëve në internet .............................. 98 Shpalljet elektronike.......................................................................................... 100 Llojet e shpalljeve elektronike ....................................................................... 101 Rreziqet në biznesin elektronik ...................................................................... 102 Hapat e sigurimit ............................................................................................... 103 Instrumentet e Pagesës Elektronike ....................................................................... 104 Historiku i karteleve kreditore............................................................................... 104 Fig. 1 Kartela Diners Club International ................................................................ 104 Fig. 2 Kartela American Express ........................................................................... 104 Instrumentet e Pagesës Elektronike ....................................................................... 105 Kartelet Debitore.................................................................................................. 106 Fig. 3 shenjat e maestros dhe Visa......................................................................... 106 Lëshimi i Karteleve të Debitit................................................................................ 107 Përdorimi i karteleve të Debitit.......................................................................... 107 Kufizimi apo bllokimi i Kartelës Debitore ......................................................... 107 Kushtet e pagesës për Kartelat e Debitit............................................................. 107 Ankesat për transaksionet e blerjes me Kartelat e Debitit................................... 108 Kartelat e Debitit të humbura apo të vjedhura.................................................... 108 Skadimi i Kartelës së Debitit ............................................................................. 108 Anulimi i Kartelave të Debitit ........................................................................... 108 Tarifat për Kartelat e Debitit.............................................................................. 109 Kartelet Kreditore ................................................................................................ 110 Lëshimi i Kartelave të Kreditit .......................................................................... 111 Përdorimi i Kartelave të Kreditit........................................................................ 111 Kufizimi apo bllokimi i Kartelës Kreditore........................................................ 112 Kushtet e pagesës për Kartelat e Kreditit ........................................................... 113 Ankesat për transaksionet e blerjes me Kartelat e Kreditit ................................. 113 Rigjenerimi i Kredit Kartelave........................................................................... 114 Rëndësia e sigurimit të transaksioneve .............................................................. 114 Përfitimet dhe humbjet ...................................................................................... 116 Bankomatet (ATM)............................................................................................... 117 Pamja e bankomatit ........................................................................................... 117 5
- 6. Fig. 5 BankomatI (ATM) ...................................................................................... 118 Point of Sale - POS ............................................................................................... 121 CASH- i................................................................................................................ 122 Paraja sot .............................................................................................................. 122 Pjesëmarrësit......................................................................................................... 122 Lëshuesit e kartelave ............................................................................................. 122 Tregtarët në kushtet e biznesit elektronik............................................................... 123 Tarifat shkëmbyese ............................................................................................... 123 Bartësit e karteleve - Acquirers ............................................................................. 124 Tregtia elektronike ................................................................................................ 125 Pagesa me kartele për mallra dhe shërbime.......................................................... 126 Kartelat e mençura (Smart Card) ........................................................................... 127 Historiku i smart kartelave .................................................................................... 128 Llojet e smart kartelave ......................................................................................... 129 Përmbajtja e smart kartelave.................................................................................. 130 Komunikimi me smart kartela ............................................................................... 133 Aplikimi i smart kartelave ..................................................................................... 136 Aplikime të tjera të smart kartelave ....................................................................... 136 Teknologjia RFID ................................................................................................. 137 Aplikimi tek pasaportat elektronike ....................................................................... 141 Smart kartelat për shëndetësi ................................................................................. 142 Smart kartelat për pagesa bankare ......................................................................... 143 Kartela për pagesa elektronike MasterCard........................................................ 144 Visa Credit Card................................................................................................ 145 Siguria e kartelave smart ....................................................................................... 146 Përparësitë kryesore të kartelave smart .............................................................. 148 Keqpërdorimi i kartelave smart ......................................................................... 149 1. Skiming ..................................................................................................... 149 2. Phishingu................................................................................................... 149 3. Pharming metoda....................................................................................... 150 Biznesi Elektonik dhe Sistemin Bankar ................................................................. 152 Definimi i biznesit elektronik ............................................................................ 152 Modelet e biznesit elektronik............................................................................. 153 Afarizmi bankar elektronik................................................................................ 154 Siguria te E-banking.......................................................................................... 155 BARKODIMI ....................................................................................................... 156 Historia e zhvillimit të barkodit ............................................................................. 157 3. Funksionimi i barkodimit .................................................................................. 158 Barkodimi në sistemin UPC .................................................................................. 159 5. Barkodimi në sistemin EAN .............................................................................. 160 5.1. Ndërtimi i kodimit EAN ............................................................................. 160 5.2. Sekreti i kodimit me shtylla ........................................................................ 161 5.3. Shifra kontrolluese...................................................................................... 162 5.4. Mjetet për lexim ......................................................................................... 163 Përfitimet nga barkodimi....................................................................................... 164 Simbologjia........................................................................................................... 166 Skanerët (lexuesit e barkodeve) ............................................................................. 167 Aplikimet e lexuesve të barkodeve .................................................................... 169 Programimi i barkodeve ........................................................................................ 170 10 Hapat e marrjes se barkodit nga ndërmarrjes..................................................... 171 6
- 7. Standardet teknike................................................................................................. 178 Koncepte mbi Kontratën elektronike ..................................................................... 179 Kuptimi i kontratës................................................................................................ 179 Lidhja e kontrates.................................................................................................. 179 Format e lidhjes së kontratës ................................................................................. 181 Teknikat e lidhjes së kontratave............................................................................. 183 Lidhja e kontratës përmes personit të autorizuar ................................................ 183 Momenti i lidhjes së kontratës............................................................................... 183 Pavlefshmëria e kontratës...................................................................................... 185 KONTRATAT ELEKTRONIKE .......................................................................... 187 Lidhja e kontratave elektronike ............................................................................ 187 Ofertat dhe pranimet online................................................................................... 188 Vlefshmëria e kontratave elektronike .................................................................... 190 Nënshkrimi i kontratave elektronike...................................................................... 191 Dështimi i kontratës së “nënkuptuar”................................................................. 192 Analiza e dështimit te kontratës ....................................................................... 192 Nënshkrimet digjitale ............................................................................................ 195 Kuptimi dhe definimi i kriminalitetit kompjuterik ................................................. 197 LITERATURA ..................................................................................................... 218 7
- 8. Hyrje Interneti çdo ditë po bëhet pjesë e jetës së përditshme të të gjithë njerëzve. Në kohët e fundit ka filluar që të zhvillohet Biznesi elektronik si një disiplinë shumë e rëndësishme e Internetit dhe e biznesit. Në fillim të tekstit bëhet shtjellimi i shkurtër i rrjetave kompjuterike dhe komunikimeve kompjuterike, mënyrat se si janë ato të organizuara, çka janë rrjetat LAN dhe WAN, çka janë protokolet, cilin sistem operativ duhet shfrytëzuar për rrjeta kompjuterike, çka është rrjeti publik kompjuterik, cilat janë serviset online (në linjë) etj. Kreu i ardhshëm përmban konceptet themelore për multimedia dhe për Internet. Në këtë pjesë shpjegohet World Wide Web-i, si punon dhe si shfrytëzohet. Në kreun tjetër janë përfshirë temat me përgjigjet se çka është posta elektronike (e-mail-i), si hapet e-mail adresa, si dërgohen dhe pranohen mesazhet, si barten ato deri te adresa korrekte, si bëhet bartja e mesazhit në më shumë adresa, si ndërtohet libri i adresave etj. Pastaj ofrohen edhe disa fjalë për Internetin, mundësinë e kyçjes në Internet, lidhja në Internet nëpërmes kompjuterëve ruterë dhe Gateway, provajderët e Internetit, adresimi në Internet, disa fjalë për pajisjet e nevojshme për kyçje në Internet dhe si bëhet qasja në Internet. Kreu i ardhshëm prezanton kalimin e punës në biznesin elektronik, hapësirën e Internetit, planifikimin, formësimin dhe zhvillimin e biznesit elektronik. Në këtë kapitull janë shpjeguar shumë koncepte të biznesit elektronik dhe është krijuar përshtypja se si funksionon biznesi elektronik. Një pjesë e këtij kapitulli shpjegon hulumtimet akademike dhe profesionale. Shumë njerëz të shteteve të perëndimit blejnë dhe shesin mallra nëpërmes Internetit. Për këtë arsye janë shqyrtuar disa kategori të shopingut (shitblerjes) nëpërmes Internetit të cilat janë mjaftë të dobishme dhe bukur të disenjuara. 8
- 9. KREU I RRJETAT KOMPJUTERIKE Rrjeti kompjuterik Me ndërlidhje të dy ose më shumë kompjuterëve në mes veti realizohet rrjeti kompjuterik. Struktura e rrjetit kompjuterik mundet me qenë e thjeshtë, por ndonjëherë është mjaftë e ndërlikuar. Fig. 1. Komponentet kryesore të rrjetit kompjuterik Secili institucion apo lokacion që posedon më shumë se një kompjuter, vlen që ata kompjuterë t'i ndërlidhë në mes veti në rrjet kompjuterik. Në këtë mënyrë realizohet shfrytëzimi më racional i hapësirës në disk të kompjuterit, lehtësohet qasja në resurset e përbashkëta kompjuterike siç janë: shtypësi (printeri), faks-modemi, shpejtohet dhe thjeshtohet këmbimi i fajllave, hapen mundësitë e këmbimit elek- tronik të porosive përbrenda dhe jashtë institucionit etj. Për nga lokaliteti apo regjioni i ndërlidhjes së kompjuterëve në rrjet, mund të dallojmë tre lloje të rrjetave kompjuterike: 1. LAN – rrjeti lokal kompjuterik (ang. Local Area Network) 2. MAN – rrjeti kompjuterik i qytetit (ang. Metropolitan Area Network) 3. WAN – rrjeti i gjerë kompjuterik (Wide Area Network). Rrjeti kompjuterik paraqet kuptim shumë të gjerë dhe ky kuptim përdoret në mënyrë mjaft elastike. Rrjet kompjuterik formojnë vetëm dy kompjuterë të ndërlidhur në mes veti, por poashtu rrjet kompjuterik formojnë dy ose më shumë rrjeta kompjuterike të ndërlidhura. Sot ekziston rrjeti ndërkombëtar kompjuterik i cili bën ndërlidhjen e të gjitha rrjetave kompjuterike në botë i quajtur INTERNET (shkurtesë nga anglishtja, INTERnational NETwork). Interneti mundësoi që nëpërmes tij të ndërlidhen mbi 50 milionë shfrytëzuesë të kompjuterëve. 9
- 10. Puna në rrjet kompjuterik Puna në rrjet kompjuterik mund të bëhet në dy mënyra (regjime) të punës: mënyra e punës online dhe mënyra e punës off-line. Mënyra e punës gjatë kohës kur shfrytëzuesi i kompjuterit është i lidhur aktivisht në rrjet kompjuterik për të komunikuar me ndonjë shfrytëzues tjetër ose me ndonjë servis (shërbim) të rrjetit quhet regjim i punës online. Në këtë mënyrë të punës shfrytëzuesi është aktualisht duke e shfrytëzuar rrjetin kompjuterik. Leximi i porosive nëpër programe të ndryshme të serviseve të rrjetit gjerësa shfrytëzuesi është në lidhje, nuk preferohet për shkak të jokonforitetit dhe të harxhimeve të mëdha telefonike. Për këtë arsye ekziston edhe regjimi i punës off-line, i cili bën të mundur leximin e porosive pasi që të ndërprehet lidhja me rrjetik kompjuterik. Kjo realizohet ashtu që gjatë mënyrës së punës online, shfrytëzuesi të dhënat e dëshiruara i ruan së pari në kompjuterin e vet dhe pastaj, në regjimin e punës off-line, ato i lexon dhe i analizon në kompjuterin e tij pa qenë fare aktivisht i lidhur në rrjet. Faqet e Internetit kur jemi të shkyçur nga Interneti mund të shihen nga programi përkatës (browseri) me anë të kësaj procedure: 1. Para se të bëhet shkyçja nga Interneti shtypet menyja Tools dhe zgjedhet opcioni Synchronize. 2. Shtypet klik në menynë File dhe zgjedhet opcioni Work offline. 3. Nga regjistri i ofruar, zgjedhet faqja që dëshirohet që të shihet. LAN – Rrjeti lokal i kompjuterëve Kompjuterët personalë dhe ata Macintosh mund të lidhen në rrjeta të karaktereve dhe të madhësive të ndryshme. Kur rrjeti është i realizuar në kuadër të një lokaliteti, ose të disa lokaliteteve të afërta, atëherë ky rrjet quhet rrjet lokal apo LAN (nga gjuha angleze Local Area Network). Projektimi i rrjetit është më kompleks se projektimi i sstemit të veçantë kompjuterik. Realizimi dhe zhvillimi i suksesshëm i rrjetit kompjuterik parashikon planifikimin e kujdesshëm, projektimin si dhe mjaftë përvojë në këtë lëmë. Ndërlidhja e disa kompjuterëve në rrjet lokal mund të realizohet me anë të adapterëve përkatës të rrjetit (karteleve elektronike të cilat mundësojnë ndërlidhjen sipas ndonjë standardi të caktuar) e pastaj në mënyrë korrekte ndërlidhen me anë të kabllove. Rrjetin kompjuterik e përbëjnë: kompjuterët, pajisjet lidhëse dhe lidhjet në mes tyre. Kompjuterët në përbërje të rrjetit kompjuterik mund të jenë: me përparësi të njëjtë ose server me klientë apo me stacione punuese. Rrjetat kompjuterike me kompjuterë të përparësisë së njëjtë zakonisht quhen rrjetat Peer to Peer. 10
- 11. Fig. 2. Rrjeti kompjuterik peer to peer Te rrjeti kompjuterik me kompjuterë server-klientë, njëri ose disa kompjuterë kryejnë disa funksione të përbashkëta për tërë rrjetin dhe quhen serverë, kurse kompjuterët e tjerë në rrjet quhen stacione punuese ose klientë (client). Në server ndodhet shumica e të dhënave të rëndësishme për rrjetin. Fig. 3. Rrjeti kompjuterik me server dhe klientë Mënyrat e lidhjes së rrjetit të kompjuterëve Kompjuterët në rrjet mund të lidhen në topologji të ndryshme. Topologjitë më të përhapura janë lidhjet në yll, në unazë dhe në magjistralë. Ekzistojnë edhe topologji dhe kombinime të tjera të lidhjes së kompjuterëve në rrjet, por ato përdoren më rrallë. Fig. 4. Lidhja në yll e kompjuterëve 11
- 12. Fig. 5. Lidhja e kompjuterëve në unazë Protokolet Rregullat të cilat përcaktojnë mënyrën e komunikimit në rrjet të kompjuterëve në mes veti quhen protokole. Ekzistojnë protokole të ndryshme që u janë përshtatur kompjuterëve, rrjetave dhe topologjive të ndryshme. Protokoli në të vërtetë paraqet gjuhën e cila u mundëson kompjuterëve që të komunikojnë njëri me tjetrin. Protokolet e internetit Siç konstatuam më lartë, përshkrimi preciz i rregullave dhe mënyra në të cilën kompjuterët e ndryshëm mund të komunikojnë në rrjet quhet protokol. Me anë të protokoleve arrihet lidhja në mes të kompjuterëve personalë dhe qendrës së madhe kompjuterike. Softveri i cili mundëson funksionimin normal të Internetit përbëhet nga dy komponente të protokoleve të cilat sipas standaradeve ndërkombëtare quhen: TCP (Transmission Control Protocol ) dhe IP ( Internet Protocol). ose shkurtimisht TCP/IP. Këto standarde janë përcaktuar nga organizata e ashtuquajtur Shoqata e Internetit (Internet Society). TCP ka për detyrë organizmin dhe shpërndarjen e të dhënave në pakete të cilat duhet që të dërgohen, kurse IP ka për detyrë bartjen e tyre nëpër rrjet, që në terminologjinë kompjuterike quhet rutim (routing). Secili rrjet kompjuterik dhe secili kompjuter i ndërlidhur në rrjet – i ashtuquajtur host i internetit, merr një adresë të veçantë të protokolit të Internetit (IP), p.sh. 129.144.50.56. Fig. 6. Pjesët e IP adresës 12
- 13. Hostet e inernetit janë të organizuar poashtu edhe me emra të domeneve: p.sh. “microsoft.com” është domen i firmës Microsoft Corporation, kurse prapashtesa “com” tregon se ka të bëjë me organizatë komerciale. Kështu p.sh. “ftp. microsoft.com” është një host i internetit përbrenda atij domeni. Fig. 7 Udhëtimi i paketës së informacionit në protokolin TCP/IP Interneti është një ndërlidhje e shumë kompjuterëve individualë dhe të shumë rrjetave globale kompjuterike (NSFnet, EARN, etj. ), në një rrjet logjik të veçantë, në të cilin të gjithë e ndajnë skemën e njëjtë të adresimit, duke përdorur protokolet TCP/IP. Fig. 8. Hostet në shembullin e një rrjeti 13
- 14. Interneti është i konstruktuar duke e shfrytëzuar virtualisht çfarëdo lloji të mjedisit transmetues, si p.sh. linjat telefonike, radio dhe kanalet mikrovalore. Në Internet mund të ndërlidhet pothuajse çfarëdo lloji i kompjuterit apo sistemit operativ. Klasat e rrjetit Ekzistojnë tri klasa të rrjetave TCP/IP. Secila klasë shfrytëzon adresë IP 32 bitëshe në mënyrë të ndryshme, duke shfrytëzuar më shumë ose më pak bita për pjesën e rrjetit (network part) të adresës. Klasat janë të emërtuara me shkronjat e para të alfabetit anglez: klasa A, klasa B dhe klasa C. Numrat e Rrjetit të klasës A Rrjeti i klasës A shfrytëzon 8 bitët e parë të IP adresës, si në figurën e mëposhtme. Fig. 9 Shpërndarja në klasën A 24 bitët e tjerë paraqesin pjesën e hostit të adresës IP të ilustruar si në figurën e mësipërme. Vlerat e përcaktuara për bajtin e parë të klasës A shtrihen në mes vlerave 0 dhe 127. P.sh. adresa 75.4.10.4. Vlera 75 në bajtin e parë indikon se hosti është i klasës A. Bajtet tjera me rend 4.10.4. tregojnë adresën e hostit. Vetëm 127 rrjeta të klasës A mund të ekzistojnë. Secili nga këta numra mund të përfshijë deri në 16,777,214 hoste. Numrat e Rrjetit të klasës B Rrjeti i klasës B shfrytëzon 16 bitët e parë të IP adresës, si në figurën e mëposhtme dhe 16 bitet tjera për numrat e hosteve. Fig. 10 Shpërndarja në klasën B 16 bitët e tjerë paraqesin pjesën e hostit të adresës IP të ilustruar si në figurën e mësipërme. Vlerat e përcaktuara për bajtin e parë të klasës B shtrihen në mes 14
- 15. vlerave 128 dhe 191. P.sh. adresa 129.144.50.56. Vlera 129 në dy bajtet e para indikon se hosti është i klasës B. Bajtet tjera me rend 144.50.56. tregojnë adresën e hostit. Numrat e Rrjetit të klasës C Rrjeti i klasës C shfrytëzon 24 bitët e parë të IP adresës, si në figurën e mëposhtme dhe 8 bitet tjera për numrat e hosteve. Fig. 11 Shpërndarja në klasën C 8 bitët e tjerë paraqesin pjesën e hostit të adresës IP të ilustruar si në figurën e mësipërme. Vlerat e përcaktuara për bajtin e parë të klasës C shtrihen në mes vlerave maksimalisht deri në vlerën 192-254. P.sh. adresa 229.144.50.56. Vlera 129 në tre bajtet e para indikon se hosti është i klasës C. Bajtet tjera me rend. tregojnë adresën e hostit. Fig. 12 Shpërndarja e khapësirave të adresave IP. Standardet në komunikimin e kompjuterëve Standardet që më së shumti janë zhvilluar në komunikimin e kompjuterëve të ndërlidhur në rrjet lokal janë: Ethernet – që përdoret për ndërlidhje të kompjuterëve në magjistrale, ARCnet – që përdoret për lidhje të kompjuterëve në yll Token-Ring – që përdoret për lidhje të kompjuterëve në unazë. Dallimi në mes këtyre standardeve është në qasjen e bartjes së të dhënave nëpër rrjet. Te standardi Ethernet paketa me të dhëna emetohet përnjëherë në të gjithë kompjuterët në rrjet, të cilët pranojnë vetëm ato paketa të të dhënave të cilat u takojnë 15
- 16. atyre. Te standardi Token-Ring paketa me të dhëna udhëton në formë të “kompozicionit” prej një stacioni të rrjetit në tjetrin derisa të formohet një rreth i plotë, gjegjësisht një unazë (ang. Ring). Aftësia momentale lëshuese e standardit Ethernet është rreth 10 Megabitë në sekondë (Mb/s), kurse e standardit Token-Ring është rreth 16 Mb/s. Në kohë të fundit për shkak të kërkesave të shtuara janë paraqitur rrjetat me aftësi shumë të madhe (rreth 100 Mb/s). Fig. 13. Shembulli i rrjetit EtherNet Te ne më i përhapur është standardi Ethernet, për shkak të çmimit shumë më të ulët. Ky rrjet mundëson që stacionet të lidhen në mënyrë sekuenciale njëri me tjetrin, kështu që shfrytëzimi i kabllit është minimal. Kjo gjë shpesh shkakton edhe probleme, sepse ndërprerja e kabllit në çfarëdo vendi shkakton edhe ndërprerjen e komunikimit në rrjet. Stanardi i rrjetit ARCnet nënkupton gjithsesi ndërlidhjen topologjike në yll, te e cila secila nyje (stacion) ndërlidhet drejtpërdrejtë në një pikë qendrore që shpesh quhet edhe Host. Në këtë mënyrë, në qoftë se paraqitet çfarëdo problemi (ndërprerje), ai mbetet i izoluar dhe pjesa tjetër e rrjetit funksionon pa ndërprerje. Kabllot për ndërlidhje në rrjet Kablli i cili ndërlidh dy kartele të rrjetit duhet që t’u përmbahet standardeve të parapara për atë rrjet. Ekzistojnë variante të ndryshme të kabllove që përdoren siç janë: Kablli koaksial (dy variante-i hollë dhe i plotë Ethernet), Teli i zakonshëm telefonik, Teli i blinduar telefonik, Kablli me fije optike etj. Kablli më i mirë për lidhje të kompjuterëve në rrjet lokal është kablli me fije optike te i cili përdoret sinjali i dritës, i cili udhëton nëpër kabëll. Në sinjalin e dritës nuk kanë ndikim rrezatimet e ndryshme elektromagnetike gjatë udhëtimit të sinjalit, 16
- 17. të cilat zakonisht në kushte normale të punës janë të shumta (radio marrësit-dhënësit, drita fluorescente, afërsia e motorëve të fuqishëm etj. Këto rrezatime elektromagnetike mund të shkaktojnë pengesa serioze në punën e rrjetit kompjuterik. Në anën tjetër kabllot klasike të rrjetit edhe vetë emetojnë rrezatim elektromagnetik, gjë që hap mundësinë e përgjimit të rrjetit me pajisje përkatëse. Kablli optik nuk ka kurrëfarë emetimi, prandaj të dhënat që udhëtojnë nëpër këtë mjedis janë shumë të sigurta. Poashtu dobësimi i sinjalit nëpër kabëll optik është shumë më i vogël, prandaj bartja e sinjalit mund të bëhet edhe në lartësi shumë të mëdha. Rrjetat e larguara njëra nga tjetra Te rrjetat të cilat janë shumë të larguara njëra nga tjetra, problemet realizohen me anë të pajisjeve të ashtuquajtura repetitorë, ura dhe ruterë. Me ndihmën e tyre rrjeti segmentohet, kështu që realizohet qarkullimi pa pengesa në mes stacioneve më të larguara. Urat dhe ruterët kualitativë janë në gjendje që nëpër rrjet të lëshojnë vetëm ato pakete të informacioneve të cilat janë të adresuara në atë segment. Në këtë mënyrë zvogëlohet ngarkesa e rrjetit dhe fitohet efikasiteti më i madh. Sistemi operativ i rrjetit Komunikimet bashkëkohore çdo ditë diktojnë më shumë kompatibilitet në mes të sistemeve operative të ndryshme. Për këtë arsye një nga vendimet më të rënda të cilat duhet marrë gjatë projektimit të rrjetit kompjuterik është zgjedhja e sistemit operativ të rrjetit. Sistemi operativ duhet që të sigorojë komunikimin e sigurtë dhe efikas të kompjuterëve të ndryshëm në rrjet dhe të mundësojë ndarjen efikase të resurseve të rrjetit në mes kompjuterëve që e formojnë atë rrjet. Pra sistemi operativ duhet që të planifikohet për më shumë shfrytëzuesë, dukuri që në gjuhën angleze njihet me emrin multiuser dhe që të kryejë më shumë punë përnjëherë, që në gjuhën angleze quhet multitasking. Momentalisht sistemet më të njohura operative të rrjetit janë Windows (versioni Windows 2000 dhe Windows NT) dhe Novel NetWare. Këto sisteme operative kryesisht janë të dedikuara për ndërtimin e rrjetave me përparësi të njëjtë, të cilat janë të përshtatshme për instalime më të vogla. Sisteme të tjera operative të rrjetit që përdoren në botë janë edhe: Windows for Workgroups, OS/2, Unix, Microsoft LAN Manager, Artisoft Lantastic, Performance Technology POWER-serve, DEC Pathworks etj. Sistemi operativ i rrjetit duhet që të ofrojë mundësinë që të mos vendoset i tëri në një kompjuter, por komponentët e tij duhet të jenë të vendosura në më shumë kompjuterë. Ai duhet që të jetë i pavarur nga hardveri lidhës në mënyrë që shfrytëzuesve t’u ofrojë përdorimin e kartelave lidhëse elektronike të ndryshme. Te rrjetat në të cilat kompjuterët janë të lidhur me përparësi të njëjtë, në të gjithë kompjuterët duhet që të instalohet pjesa e njëjtë e sistemit operativ, e cila mundëson komunikimin në mes të kompjuterëve të këtillë. Sisteme të tilla operative të rrjetit janë Windows 2000, Windows NT, Novell Netware Lite etj. 17
- 18. Rrjetat kompjuterike që kanë një ose më shumë serverë të rrjetit, pjesën kryesore të sistemit operativ e kanë të vendosur në server. Nëpër stacione punuese vendoset vetëm ajo pjesë e sistemit operativ të rrjetit që mundëson komunikimin e stacionit punues me server. Për funksionimin e rrjetit është e nevojshme që së pari të startohet serveri. Zakonisht për server të rrjetit zgjedhet kompjuteri i ili e ka procesorin më të shpejtë, disqet më të mëdha dhe kujtesën punuese (RAM) më të madhe. Stacionet punuese janë kompjuterë që në të shumtën e rasteve përdorin sistem operativ Windows, DOS, OS/2 etj. Stacionet punuese startohen nën kontrollin e sistemit operativ të instaluar në to, e pastaj me procedurë të automatizuar ose manuale ndërlidhen në server. Stacionet punuese në rrjet mund të lidhen e nëpërmes lidhjeve telefonike me anë të modemit. KOMUNIKIMET E AVANSUARA Rrjeti publik kompjuterik Rrjeti publik kompjuterik formohet nga një ose më shumë kompjuterë të mëdhenj të ndërlidhur në mes vete me linja të posaçme për komunikim të shpejtë (mbi 64000 baudë). Njëri ose më shumë nga këta kompjuterë janë të ndërlidhur edhe në rrjetin telefonik publik ashtu që secili posedues i modemit është në gjendje teknike t’i qaset atij. Kur lidhja realizohet me një nyje, poseduesi i modemit mundet që të komunikojë me nyjet e tjera me ndihmën e vet rrjetit. Bartja e të dhënave në mes shfrytëzuesit dhe nyjes me të cilën është ndërlidhur është mjaft më e ngadalshme nga bartja në mes të nyjeve të rrjetit (mesatarisht 2400 baudë). Rrjeti kompjuterik mund të ofrojë lloje të ndryshme të shërbimeve: huazimin e resurseve kompjuterike, shitjen dhe transferin e informacioneve, bartjen e të dhënave, postën elektronike etj. BBS (Bulletin Board System) BBS-ja paraqet një rrjet kompjuterik publik të vogël. Zakonisht ngaset nga një kompjuter personal i pajisur mirë, kurse për komunikim me kompjuterët e tjerë, në dispozicion është vetëm një numër telefonik. Varësisht nga ambiciet, BBS-ja mund të ofrojë lloje të ndryshme të shërbimeve: kërkimin e ndonjë baze të të dhënave, postën elektronike, konferencat publike etj. Shërbimet e BBS-së janë zakonisht pa pagesë ose me pagesë simbolike. Rrjeti global kompjuterik Rrjeti global kompjuterik është rrjet i hapur kompjuterik në të cilin mund të ndërlidhen shfrytëzuesit individualë apo dhe institucionet e ndryshme sipas dëshirës. Zakonisht rrjetat e këtilla janë komerciale, pra kërkojnë pagesën e shërbimeve të tyre, por ekzistojnë edhe rrjetat globale që ofrojnë disa nga shërbimet e tyre pa pagesë. 18
- 19. Rrjetat globale kompjuterike kanë filluar që të formohen në fund të viteve të gjashtëdhjeta të shekullit XX. Më 1969 Ministria amerikane për mbrojtje (DOD– Department of Defendence), ndërlidhi kompjuterët me anë të linjave telefonike, duke shfrytëzuar fondet e Agjencisë amerikane për projekte bashkëkohore hulumtuese (ARPA – Advanced Research Projects Agency). Ky projekt i rrjetit kompjuterik është quajtur ARPANet. Ky rrjet u mundësonte disa njësive hulumtuese të cilat bashkëpunonin me DOD-in shfrytëzimin e softverit dhe të hardverit specifik shumë të shtrenjtë për atë kohë. Rrjeti Arpanet filloi i pari që të përdoret për këmbimin e postës elektronike e-mail. Posta elektronike, vetvetiu mundësoi dërgimin e porosisë tekstuale me shpejtësitë të cilat lejohen nga linjat telefonike. Gjatë viteve të shtatëdhjeta janë zhvilluar edhe rrjeta të tjera globale kompjuterike siç janë ato BITNet, USENet, dhe UUCP. Këto rrjeta kryesisht janë projektuar në bashkëpunim me Qeverinë amerikane. Rrjeti ARPANet përfshinte disa kompjuterë të mëdhenj (mainframe) të cilët kanë qenë të ndërlidhur në mes veti. Shpejtësia e bartjes së të dhënave ka qenë nga 9600 bitë/sekondë deri në 56 kilobitë/sekondë. Gjatë viteve të tetëdhjeta të shekullit XX është zhvilluar edhe rrjeti NSFNET (National Science Foundation Network). Ky rrjet bëri bashkimin e kompjuterëve më të mirë me njësitë hulumtuese dhe me universitetet, duke shfrytëzuar sistemin në të cilin secilit kompjuter në rrjet i mundësohej t’i qaset ndonjë kompjuteri tjetër në po atë rrjet. Në këtë kohë filluan që të paraqiten edhe rrjetat globale kompjuterike nëpër shtetet e zhvilluara evropiane. Në fillim të gjitha këto rrjeta kishin rregullim të brendshëm dhe nuk ishin të përshtatura (kompatibile) në mes veti, deri në vitet e nëntëdhjeta të shekullit XX kur filloi edhe standardizimi (përshtatja) e tyre si dhe ndërlidhja në mes tyre. Serviset online Rrjeti kompjuterik nuk duhet që të mbyllet përbrenda institucionit të caktuar. Rrjetat globale kompjuterike ofrojnë mundësi të kyçjes në të ashtuquajturat serviset online. Serviset online janë të shumëllojshme dhe në to mund të kyçen shfrytëzuesit e kompjuterëve nga të gjitha anët e botës. Kjo mundëson arritjen deri te informacionet dhe shërbimet e çfarëdo natyre. Në këtë mënyrë p.sh. mund të rezervohen bileta të fluturimit me aeroplanë, të merren raporte momentale të bursave, të dërgohet ose të pranohet posta elektronike në nivelin global etj. Rrjetat globale dhe serviset online më të njohur në botë, momentalisht janë: AOL - America Online (në SHBA, Britani të Madhe dhe Kanada) AT&T WorldNet Service (në SHBA, Porto Riko dhe në Ishut e Virgjër) CompuServe (në SHBA, Kanada dhe Britani të Madhe) MSN – The Microsoft Network (në Australi, Kanada, Britani të Madhe, SHBA) 19
- 20. Prodigy Internet (në SHBA dhe në Kanada) etj. Multimedia Multimedia paraqet dukurinë e përdorimit të kompjuterëve për prezantim kualitativ të animacionit të figurave me numër të madh të ngjyrave dhe të nuancave së bashku me përdorimin e efekteve kualitative të zërit të cilët janë të bashkuara në tërësi të një programi. Për përdorimin e multimedias nevojitet kompjuteri i pajisur me hardver dhe me softver kualitativ, meqenëse me anë të saj tregohen mundësit kreative të shfrytëzuesit në krijimin e fotogrative të ndryshme në ekran, të lëvizshme dhe të pasuruara me zë. Në zhvillimin e multimedias, rol të rëndësishëm kanë luajtur memoriet e jashtme për deponim të sasisë së madhe të informacioneve. Ato janë edhe tashti faktori kryesor kufizues për zhvillimin më të shpejtë të sistemeve multimediale. Për ekzistimin e multimedias, pjesë kryesore në kompjuter janë kartela e zërit (audio kartela) si dhe kartela për digjitalizim të fotografisë, e cila mund të merret në mënyra të ndryshme nga video-kamera ose video- kaseta. Një numër i madhë i prodhuesve të pajisjeve, në kohë të fundit zhvilloi prodhimin e shumë komponentave për multimedia, kështu që për shkak të konkurrencës së madhe është mundësuar që me mjete relativisht modeste të pajiset konfiguracioni kompjuterik i cili mund të punojë si multimedia. Multimedia mund të quhet sistemi kompjuterik i cili përmban së paku: processor Pentium me frekuencë punuese më të madhe se 100 MHz, RAM memorie më shumë se 32 MB, CD-ROM ngasësin, hard diskun me kapacitet sa më të madh, kartelën elektronike të zërit dhe konvertorët e ndryshëm të sinjaleve analoge në digjitale dhe anasjelltas. Gjithsesi, i tërë ky hardver duhet që të përcjellet me softverin përkatës. Me fjalën multimedia zakonisht mendohet në disa fusha të aplikimit të kompjuterëve të ndërlidhura në një tërësi harmonike. Këto janë fushat e animacionit, programet muzikore, të prezantimit grafik dhe ndërlidhja e tekstit, fotografisë dhe e zërit. Integrimi i tekstit, fotografisë dhe zërit Përparësia kryesore e multimedias është kombinimi i tri mundësive kryesore që i ofron: i tekstit, fotografisë dhe zërit për përfitimin e dokumentave dhe prezantimeve efektive. Për realizimin e sinkronizimit të plotë të zërit, animacionit dhe të tekstit është i nevojshëm softveri përcjellës shumë i fuqishëm. Multimedia interaktive kërkon fleksibilitet të madh në zgjedhjen e rrugëve për zhvillimin e prezantimeve. Shfrytëzuesi i multimedias duhet që të mundet vet të zgjedh kahjet e lëvizjes, e ndonjëherë edhe të ndikojë në punën kreative të përgjithshme. Për të realizuar të 20
- 21. gjitha këto është zhvilluar softveri i quajtur Authoring Systems (sistemet për autorizim). Vetë procesi i krijimit të projektit multimedial mund të zhvillohet në dy mënyra. Mënyra e pare është ajo që autori i projektit multimedial duke shfrytëzuar gjuhen e posaçme për përshkrim të ngjarjeve bën paketimin e ngjarjeve njëri pas tjetrit, duke e mundësuar degëzimin dhe komunikimin interaktiv të projektit dhe të shfrytëzuesit. Mënyra e dytë bazohet në vizatimin e diagrameve të rrjedhës së ngjarjeve në projektin multimedial. Për këtë qëllim shfrytëzohen ikonat, të cilat kanë kuptim saktësishtë të caktuar si p.sh. kuptimin e dialogut me shfrytëzuesin, të rrugëtimin, të degëzimit etj. Gjatë gjithë kësaj është shumë me rëndësi që të posedohet ideja në bazë të së cilës punohet projekti multimedial. Mundet që lirisht të konstatohet se suksesi i krijimit multimedial varet në mënyrë të njejtë si nga ideja ashtu edhe nga veglat e domosdoshme për atë krijim. Në fushe e multimedias shumë shpesh ndodh që skenarin në bazë të idesë së caktuar për multimedia e punojnë disa njerëz, të cilët nuk kanë pajisje të fuqishme herdverike si dhe softverin përkatës, kurse realizimin e projektit e bëjnë programerët të cilët janë të pajisur me pajisjet më të mira për këtë punë. Hiperteksti Dukuria e ndërlidhjes së dokumenteve në mes veti në bazë të kuptimeve të caktuara ose në bazë të grupit të fjalëve quhet hipertekst. Kur në tekst futet një fjalë e re, mundëson që të shfrytëzohet ndonjë dokument tjetër i cili ofron më shumë informacione për atë fjalë. Pra, shfrytëzuesi mundet që të hap dokumentin tjetër duke e zgjedhur fjalën e panjohur dhe në ekran fiton informacionin e duhur. Ky dokument tjetër mund të përmbajë lidhjet me ndonjë dokument të tretë në të cilin gjenden edhe informacionet tjera për fjalën nismëtare ose për pjesën e fjalës. Shfrytëzuesi nuk ka nevojë që të di se ku janë të vendosura dokumentet e tjera dhe nuk ka nevojë që të parashtrojë komanda për prezantim ose listim për të gjetur tekstin përkatës. Bashkësia e të gjithë dokumenteve që janë në përbërje të punës së hipertekstit formon bazën e dokumentacionit. Puna me hipertekst është shumë e thjeshtë. Me lëvizjen e treguesit të miut zgjedhet kuptimi për të cilin dëshirohen informacionet shtesë dhe me shtypje të tastit Enter apo me klik të miut fitohet shpjegimi shtesë. P.sh. le të jetë dokumenti i parë me këtë pjesë të përmbajtjes: Për të shfrytëzuar serviset e internetit, duhet që të jenë të instaluara “TCP/IP” protokolet e rrjetit në kompjuterin me të cilin punohet, si dhe programet e klintëve për qasje në serviset përkatëse. Siç shihet fjala ‘’TCP/IP’’ ëtshtë e veçuar dhe kjo tregon se për të është i ndërlidhur teksti në të cilin kjo fjalë shpjegohet më gjerësishtë. Me zgjedhje të këtij kuptimi duke e lëvizur miun dhe me shtypje të tastit Enter, fitohet teksti: TCP/IP është shkurtesë nga fjala në gjuhen angleze “Transmision Control Protocol/Internet Protocol” saktëson kontrollin e transmetimit (bartjes) në mes dy kompjuterëve të ndërlidhur në mes veti. Në këtë pjesë të tekstit janë të veçuar kuptimet “Protocol” dhe “Transmision Control”’. Kjo do të thotë se me zjedhjen e këtyre kuptimeve mund të fitohen informacionet shtesë për ato kuptime të cilat gjenden në dokumentet gjegjëse, e që e 21
- 22. formojnë bazën e dokumentacionit të hipertekstit. Hulumtimi në thellësi në këtë mënyrë është i kufizuar vetëm me numrin e dokumenteve në bazën e dokumentacionit. World Wide Web-i Mundësitë e multimedias për shfrytëzimin e hipertekstit fitojnë në vlerë në qoftë se kompjuteri është i ndërlidhur në ndonjë rrjet global kompjuterik. Rrjeti më i përhapur kompjuterik është Interneti. Për përdorimin e hipertekstit, Interneti ka definuar Vebin (World Wide Web) i cili paraqet sistemin informativ të bazuar në hipertekst. Ky sistem informativ mudëson lëvizjen prej dokumentit në dokumentin tjetër përbrenda rrjetit të informacioneve të Internetit. Vebi shpesh në literaturë haset me shkurtesën WWW (shkurtesë nga World Wide Web). Vebi shfrytëzon hipertekstin nëpërmes rrjetit, kështu që dokumentet e lidhura mund të jenë në cilindo kompjuter në atë rrjet. Vebi mund të shfrytëzojë formatet e ndryshme tekstuale dhe informacionet e organizuara në mënyra të ndryshme. Programet për lexim të vebit - browserët Programet e ashtuquajtura brovserë (ang. Browser) janë programet më të përshtatshme për leximin dhe prezantimin e fajllave WWW me të gjitha karakteristikat e tyre grafike dhe karakterisikat e hipertekstit. Pra, Vebit të caktuar, shfrytëzuesi mund t’i qaset nëpërmes Veb programit për lexim - browserit. Me ndihmen e browserëve - programeve për lexim dokumentet mund të: shfletohen, mund të janë në dispozicion nëpërmes protokolit për transfer të të dhënave, mund të lexohet posta elektronike (e-mail) dhe në përgjithësi që të lëvizet nëpër rrjet. Qasjen në resursin e caktuar të internetit, Vebi e realizon në prapavijë dhe kështu nuk e ngarkon shfrytëzuesin me detale të pa nevojshme teknike. Për shkak të organizimit të këtillë deri te dokumentet mund të qaset edhe pa njohuri se si mund të vihet deri te ata dokumente. Dokumentet që janë të lexueshëm për Vebin nuk janë vetëm me përbajtje tekstuale, por kanë edhe fotografi, zë dhe video. Për këtë arsye Vebi mund të njihet edhe si sistem hipermedial. Meqenëse dokumentet mund të gjenden kudo në rrjet, Vebi ka epitetin edhe të sistemit të distribuuar. Pra Vebi është sistem i distribuuar hipermedial shumë i thjeshtë për përdorim. Kjo është arsyeja kryesore për të cilën Vebi është bërë shërbimi më i popullarizuar i Internetit në disa vitet e fundit. Për shfrytëzim të suksesshëm dhe efikas të mundësive të multimedias janë paraqitur edhe modemet multumediale. Këto janë pajisje të cilat paraqesin qendra komunikuese të vogla dhe mundësojnë dërgimin dhe pranimin e fakseve dhe porosisë së shkruar apo të folur, fajllave dhe çfarëdo informacioni tjetër. Përveç kombinimit 22
- 23. klasik të faksit dhe të modemit, këto pajisje kanë edhe modulin shtesë për incizim digjital dhe reprodukim të zërit. Brovserët më të njohur momentalisht të Veb-it janë Netscape Navigator dhe Microsoft Internet Explorer. Lundrimi –Sërfimi nëpër Internet Hulumtimi i WWW-ës dhe i numrit tejet të madh të informacioneve të cilet gjenden në të, quhet lundrim ose sërfim (në gjuhen angleze surfing), sepse përkujton në lundrimin nëpër valë me anë të dërrases me vela, vetëm që deti këtu është i zëvendësuar me detin e informacioneve, kurse era me interesimin dhe me kurreshtjen e shfrytëzuesit. Hulumtimi nëpër Internet në literaturë shpeshherë haset edhe me emërtimin navigacion. Vetë fjala sërfim, tregon lehtësinë e shfrytëzimit të WWW-ës dhe mënyrën si kalohet prej një teme në temën tjetër. Dokumenti parësor i WWW-së - Home Page Dokumenti parësor i WWW-së quhet home page. Kjo shprehje nga gjuha angleze mund të përkthehet si faqja hyrëse. Kur hulumtohet nëpër WWW, më së pari haset në home page. Individët, universitetet, ndërmarrjet, institucionet e ndryshme etj. kanë ndërtuar dokumentin e tyre parësor, ashtu që të shërbej si element prezantues i tyre, por edhe i cili ofron informacionet relevante për atë se çka ndodhet në dokumentin e tyre WWW. Home page -i përbëhet nga teksti, nga fotografitë, hiperteksti por edhe nga zëri, video dhe të gjitha elementet tjera të cilat përdoren për të treguar më mirë se në çfarë dokumenti gjendet momentalisht shfrytëzuesi. Home page-i mund të ketë përmbajtje të ndryshme në varësi nga autori i tij. 23
- 24. Fig. 1. Home page-i i pakos Alb@anian .com në adresën http://www.albanian.com/ Home page-i mund të jetë informativ apo zbavitës. Numri më i madh i këtyre dokumentave përbëhet nga informacionet e rëndësishme të cilët janë të ndërlidhur me shumë faqe të tjera të dokumentit. Në ato raste mund të shfrytëzohen hipertekst lidhjet për vegla të cilat kan shkurtesen FAQ (Frequently Asked Questions, që në përkthim të lirë ka domethënien: Pyetjet më shpesh të parashtruara). Kjo vegël bën përgjigjen në pyetjet më të shpeshta në lidhje me dokumentet. HTML Home page-i krijohet me anë të gjuhes e cila quhet HTML (Hypertekext Markup Language), e cila është gjuhë relativisht e lehtë për përdorim. Gjuha HTML krijon lidhjet në dokumente, të grafikës, zërit (audio) dhe video- fajllave. Kjo nënkupton se shfrytëzuesi mund të kërcejë prej një dokumenti në tjetrin duke shtypur klik në njërën nga fjalët e nënvizuara ose nga fotografitë. Ekzistojnë shumë programe për përpunim të tekstit të cilët ofrojnë mundësinë e disenjimit të home page-it. Programet e ashtuquajtura brovserë (ang. Browser) janë programet më të përshtatshme për prezantimin e fajllave WWW me të gjitha karakteristikat e tyre grafike dhe karakterisikat e hipertekstit. Mbi frekuencën e fteses së home page-it të caktuar kompjuteri automatikisht mban evidencën, kështu që secili pronar i home page-it mund të ketë evidencën se sa herë është shikuar home page-i i tij. 24
- 25. URL - Lokatori univerzal i burimit Secila faqe e WWW-it, në mënyrë që të mund të gjendet dhe të lexohet nga shfrytëzuesit e ndryshëm, e ka adresën e vet. Adresa e këtillë quhet lokatori univerzal i burimit ose URL (që rrjedhë nga emërtimi në gjuhen angleze Universal Resource Locator). Pra, për tu gjetur ndonjë faqe, duhet që të dihet adresa e saj URL. URL-adresa është e ngjashme me Internet-adresën. Ajo duhet që të jetë e shkruar në mënyrë krejtësishtë identike me atë të definuar. D.m.th. hapësira e zbrazët mund të shfrytëzohet vetem në qoftë se është e definuar. Vija e pjerrët ose çfarëdo shenje tjetër poashtu shfrytëzohet vetem në qoftë se janë të definuara. Edhe regjimi i shkronjave është i rëndësishëm, sepse në qoftë se adresa është e definuar me shkronja të mëdha, atëherë ajo mund të gjendet vetëm kur edhe ftohet me shkronja të mëdha. Të gjitha adresat URL fillojnë me http://. Kjo shkurtesë në fillim tregon adresen e cila përdoret në dokumentet WWW, gjegjësisht Hypertext Transport Protocol, i cili është ashtu i formuar që i përkrahë lidhjet e hipertekstit nëmes dokumenteve të ndryshëm, ashtu si është shpjeguar më lartë. 25
- 26. Interneti-Infrastruktura teknike e biznesit elektronik Koncepti dhe definimi i biznesit elektronik Biznesi elektronik (e-business) është formë bashkëkohore e organizimit të biznesit, e cila nënkupton përdorimin intensiv të teknologjisë informative, e veçanërisht të internetit. Mund të thuhet se biznesi elektronik sot paraqet metodën më bashkëkohore të biznesit, kah e cila tentojnë të gjithë ndërmarrësit për përvetësimin e pozicioneve sa më të mira në tregti, dhe investimin intensiv në zhvillim e aktivitetit të biznesit. Arsyet më të rëndësishme për të cilat tentohet të përdoret koncepti i biznesit elektronik janë: • shfrytëzimi sa më i mirë i të gjitha mjeteve të biznesit në disponim, veçanërisht informatës. • Tentimi që të krijohet pozicioni sa më i mirë në tregti, respektivisht pozicioni konkurrent i kompanisë. • Dëshira për realizimin e razultateve sa më të mira, veçanërisht të atyre më precize matëse-financiare. Përveç faktorëve themelor të lartëpërmendur, ekzistojnë edhe disa faktorë më pak të rëndësishëm por që nuk mund të mos përmenden: • Komfori më i madh i punëtorëve në punë, punëtorëve ekzekutues dhe menaxherëve të organizatës në të cilën forma e tillë e punës zbatohet. • Aftësimi më i mirë dhe përparimi i pozicioneve të njerëzve të përfshirë në rrethinën e tillë të biznesit dhe të kulturës. • Tentimi i mbajtjes së hapit në zhvillimin e përgjithshëm teknologjik, që konsiderohet investim në ardhmëri. • Realizimi i të mirave të tjera, sikur që janë ato sociale, psikologjike dhe të natyrës politike Koncepti i biznesit elektronik është i zbatueshëm në të gjitha veprimtaritë ndërmarrëse. Por, ato në të cilat deri tani ka pasur rezultate më të mëdha pozitive janë: • Tregtia elektronike • Marketingu elektronik • Shërbimi bankar elektronik • Sistemet e rezervimit kompjuterik Mirëpo, përshkrimi i aktiviteteve në të cilat ndërmarrësi, veçanërisht ai i vogli, mund të praktikojë elemente të veçanta të biznesit elektronik dhe në të cilat interneti mund t’i shërbejë është shumë i gjatë. Sektorët e biznesit në internet Në fillimin e viteve të 90-ta të shekullit XX fillojnë të dalin në dritë rezultatet e tregtisë gati perfekte e cila deri në atë kohë nuk ishte shënuar asnjëherë në asnjë formë. Në historinë ekonomike të botës asnjëherë më herët nuk janë shënuar rastet e paraqitjes aq të shpejtë të kompanive të reja, deri edhe të komplet veprimtarive dhe pasurimi aq i shpejt dhe legal i pronarëve të tyre ose menaxherëve. 26
- 27. Me kohë hapësira e biznesit e internetit filloi të profilizohet, ashtu që janë kristalizuar 4 hapësira ekonomike të veçanta: • Sektori i prodhuesve të elementeve të infrastrukturës së internetit. • Sektori i ofruesve të shërbimeve të internetit dhe aplikacioneve. • Sektori i tregtarëve elektronik dhe ndërmarrësve. • Sektori i ndërmjetësuesve në tregtinë elektronike dhe ndërmarrjet. Në sektorin e prodhuesve të elementeve të infrastrukturës së internetit veprojnë së pari kompanitë që kanë ekzistuar edhe më parë por që janë reformuar si kompani telekomunikuese klasike, por paraqiten edhe një numër i madh i kompanive të reja. Këtu jane, kryesisht, prodhuesit e të ashtuquajturave elementeve intelegjente për përgatitje, memorim dhe bartje në distancë të informatave. Padyshim shembujt më të mirë të kompanive që kanë pranuar - ose më mirë të themi, kanë marrë rolin kryesor të subjekteve kryesore në këtë sektorë të ekonomisë së Interentit, para të gjithëve janë, kompanitë Cisco Systems dhe Dell Computer Company. Sektori i ofruesve të shërbimeve të internetit dhe aplikacioneve grumbullon kompanitë të cilat si prodhim kryesor kanë pranuar zhvillimin, ofrimin e shërbimeve dhe aplikacioneve të nevojshme për punë, shfrytëzuesve të internetit. Këtu duhet, së pari të përmendim gjithnjë e më shumë ofrues të shërbimit të kërkimit të informatave në internet, por gjithashtu edhe të aplikacioneve pak sa më të komplikuara, si janë përpunimi i Web faqeve, zhvillimi i programeve për tregtinë elektronike dhe shërbimit bankar elektronik, shpikja e aplikacioneve elektronike (lojërat me kompjuterë), dhe shumë tjera të ngjashme, kryesisht të përmbajtjes programore. Ka shumë ompani të këtilla, ndërsa më të njohura janë: • Në fushën e hulumtimit të informatave: Yahoo!, Northern Light, Altavista (Digital), etj. • Në fushën e aplikacioneve të internetit për punë: Microsoft, Georgia Virtual University (GVU), America Online (AOL), etj. • Në fushën e aplikacioneve rekreative: IRC, MTV, Interplay, Electronic Arts, etj. Në sektorin e tretë - Sektorin e tregtarëve elektronik dhe ndërmarrësve të profileve të ndryshme - vendin e vetë e kërkojnë një numër i pafundëm i ofruesve të mallit dhe shërbimeve të ndryshme, siç është e zakonshme edhe në tregjet e zakonshme. Këtu vihet në spikamë trendi i specializimit për tregtim me lloje të caktuara të mallrave dhe shërbimeve nga fusha e aktiviteteve ndërmarrëse, kurse në secilën segment (p.sh. librat, automobilat, ushqimim, kompjuterët, barërat, aranzhimet turistike, biletat e udhëtimit, arsimi, etj.) ka konkurrentë më të suksesshëm dhe më pak të suksesshëm. Si më të suksesshmit në këtë segment janë treguar sot AOL Shoping-Channel, iMALL, NetMarket, DigiCash, Transport Logic, etj. Sektori i ndërmjetësuesve në tregtinë elektronike dhe ndërmarrjet, i cili është sektori më i ri ndër sektorët e ekonomisë së internetit, mbledh kompanitë të cilat organizojnë dhe mbajnë një formë të caktuar të berzës së biznesit elektronik, duke funksionuar në mënyrë principiele si berzat konvencionale të mallrave ose shpalljeve. Ato fitojnë duke i lidhur shitësit me blerësit potencial në internet. Deri më tani “udhëheqës” absolut në këtë sektor është shtëpia licituese eBay, kurse mundohen të bashkangjiten edhe shumë kompani më të vogla apo edhe 27
- 28. kompani që janë marrë më herët me këtë punë, por në mënyrë konvencionale (p.sh. shtëpitë informatave, tregjet e institucionalizuara të kapitalit, etj.) Rrethina juridike e biznesit elektronik Rregullativa juridike ndërkombëtare në fushën e biznesit elektronik Në hapësirat gjeografike më të afërta me neve - në hapësirat e shteteve të BE- së janë në rrjedhë disa aktivitete të rëndësishme që kanë të bëjnë me rregullimin juridik të disa çështjeve nga biznesi elektronik. Kështu që Këshilli i Ministrave të Ekonomisë në dhjetor të vitit 1999 ka miratuar rregulloren me të cilën rregullohet puna përmes internetit. Njëri nga vendimet kryesore është ajo që ndërmarrësi nuk duhet të kërkojë kurrfarë leje të veçantë që mallin apo shërbimet e veta ti ofrojë në internet, por duhet që të paraqesin shënimet themelore për veten dhe ofertën e tij (emrin, adresa, numri i regjistrimit në vendin amë dhe eventualisht prejardhjen e mallit). Punohet pra, sipas rregullave të atij shteti prej të cilit e ka prejardhjen ofruesi, nëse pjesmarrësit në punë nuk merren vesh ndryshe. Nga ajo që u përmend më lartë rrjedh se secili pjesëmarrës ne biznesin elektronik duhet të njohë, pikësëpari, të drejtat e veta ndërmarrëse, ndërsa nëse punon me shtetet e jashtme, atëherë edhe rregullat e shtetit prej nga vie pjesëmarrësi tjetër. Është e dukshme se situata në lidhje me rregullativën juridike në hapësirën e biznesit elektronik në përmasat botërore mund të karakterizohet si e papërfunduar dhe problematike. Ndihmë të madhe mund të japin informatat mbi ligjet e problematikës juridike të cilat mund të gjinden në Web adresat e caktuara. Është interesante faqja Internet Law & Policy Forum, në të cilën mund të gjenden interpretime të shumta të rregullave nacionale dhe ndërkombëtare që janë me rëndësi për biznesin elektronik. Adresa e kësaj faqeje është: www.ilpf.org Risitë në lidhje me rregullativën juridike të marëdhënieve në internet dhe punëve janë në dispozicion në adresën: www.mindspring.com Shumë informata për rregullat juridike Europiane në fushën e biznesit elektronik, dhe veçanërisht, tregtisë elektronike, ofrohen në adresën: www.weblaw.co.uk/semb.htm 28
- 29. Përfundimisht njëra ndër web faqet më të mira në segmentin e të drejtës së tregtisë elektronike në internet është ajo e kompanisë The Nolo Press Self-Help Law Center. Këtu ofrohet një enciklopedi e vërtetë drejtuar nevojave specifike të ndërmarrësëve të vegjël. mund të gjendet lehtë në adresën e thjeshtë dhe që mbahet lehtë në mendë www.nolo.com Mundësitë e reja të ndërmarrësit të vogël Përkundër gjithë këtyre problemeve dhe kontraditave të natyrës juridike mund të përfundojmë se koncepti i biznesit elektronik i hapë secilit ndërmarrës e veçanërisht atij të voglit, një vistër mundësish të reja. Ndër mundësitë më të rëndësishme janë: • Prezenca globale në ofertën e huaj dhe prezentimi i ofertës vetanake. Me biznesin elektronik ndërmarrësit mund të zgjerojnë rrethin e klientëve të vetë, sikur edhe biznes partnerët, deri edhe linjat ekzistuese të prodhimit. • Marëdhëniet e ngushta me klientët dhe biznespartnerët. Interneti mundëson vendosjne e marëdhënieve të tipit “Secili me secilin”, me të cilën biznes partnerët mund të njihen më mirë dhe respektojne mundësit e tjetrit, e realisht mos “të shihen”. • Zvogëlimi i shpenzimeve të biznesit. Shpenzimet e biznesit mund të zvogëlohen për arsye se prania e vazhdueshme në internet mundëson përshtatje dinamike të lëvizjeve në treg, pra, shfrytëzimi i çmimeve reale të faktorëve hyrës në prodhim (materialet, lënda e parë, energjia, fuqia punëtore) dhe prodhimeve dalëse. • Shpejtësia e përhapjes së informatave. Të gjitha informatat e duhura nëse ato ekzistojnë, në internet praktikisht janë në dispozicion të secilit që i kërkon. Kjo d.m.th. se informatat për vetëveten ndërmarrësi në internet mund tëI a dërgojë në afat kohorë shumë të shkurtër atij që dëshiron, ose të marrë informatat nga të tjerët në afat kohorë shumë të shkurtër. • Paraqitja e shpejt në treg. Për shkak të shpejtësis së përhapjes së informatës, ndërmarrësi mundet pa kurrfarë pengese të paraqitet në 29
- 30. cilindo treg që dëshiron dhe kur konsideron se është e nevojshme. Nga kjo rrjedh mundësia e reagimit të shpejtë, respektivisht përgjigjja në ndryshimet në kërkesat e tregut. • Lojaliteti i klientëve. Arrihet me krijimin e standardeve ose rritjen e kualitetit të shërbimeve të ofruara për shkak të mundësis së qasjes së shpejtë të klientëve informatave më të freskëta, gjithashtu për arsye se Web faqet nuk kanë orar të caktuar të punës. KYÇJA NË INTERNET Bota bashkëkohore është e mbështetur në bashkëpunimin e ndërsjellët nëpër projekte të nivelit global, në lëmin e hulumtimit shkencor, zhvillimit, marketingut, prodhimit, shkollimit, zbavitjes… Sot ekziston mundësia që të bisedohet me ndonjë person në p.sh. Britani të Madhe, të punohet ndonjë prezantim i cili në të njëjtën ditë do të mund të vlerësohet nga vlerësuesi diku tjetër në botë, të shihet se a e ka p.sh. firma IBM ndonjë prodhim të ri në treg etj. Interneti, bën ndërlidhjen e rrjetave kompjuterike të cilat u mundësojnë kompjuterëve dhe programeve të cilat janë aktivizuar në ta të komunikojnë drejtpërdrejtë. Historiku i shkurtër i Internetit Interneti është paraqitur në vitet e tetëdhjeta dhe të nëntëdhjeta të shekullit XX, por fillet e paraqitjes së tij janë në rrjetat globale kompjuterike të cilat janë paraqitur në fund të viteve të gjashtëdhjeta të shekullit XX. Teknologjia e Internetit është krijuar nga Vinton Cerf në vitin 1973 si pjesë e një projekti të udhëhequr nga Robert Kahn dhe të organizuar nga Advanced Research Projects Agency, pjesë e Departamentit Amerikan të Mbrojtjes. Me këtë zbulim, Cerf la shumë mundësi për krijimin, ndërtimin dhe standardizimin e Internetit. Më 1984 teknologjia dhe rrjetat i janë besuar sektorit privat dhe agjencive shkencore shtetërore, për zhvillim të mëtejshëm. Zhvillimi vazhdoi në mënyrë eksponenciale. Kompanitë për përcjellje të shërbimeve (network providers) mundësuan shfrytëzimin e Internetit përveç për biznes edhe për nevoja shtëpiake. Në vitin 1995, qasja në Internet ishte e mundshme në 180 shtete dhe përfshinte më shumë se 30 milion shfrytëzuesë. Në fillim të viteve të nëntëdhjeta, rrjetat e para kompjuterike (ARPANet, BITNet, USENet, UUCP…) kanë filluar që të shuhen, kurse mbeti në përdorim rrjeti global kompjuterik NSFNet, i cili bashkoi edhe disa rrjeta të tjera të pavarura. Me kyçjen e më shumë rrjetave globale në NSFNet, ky rrjet është shndërruar në INTERNET - rrjetin ndërkombëtar të kompjuterëve. Emërtimi Internet është shkurtesë nga shprehja angleze International Network. Interneti paraqet rrjetin e të gjitha rrjetave kompjuterike, gjëgjësisht bashkësinë e mijëra rrjetave kompjuterike të të gjitha llojeve. 30
- 31. Interneti, pra nuk është vetëm një rrjet, por paraqet një bashkësi të koordinuar të shumë rrjetave kompjuterike. Interneti funksionon si rrjet i veçantë global dhe është i organizuar në principin e këmbimit të paketeve të të dhënave. Projektet aktuale parashikojnë se gjatë vitit 2000, në Internet do të jenë të kyçur mbi 100 milion kompjuterë. Mundësitë e lidhjes në Internet Kryesisht ekzistojnë tri mënyra të ndryshme të ndërlidhjes së shfrytëzuesit në Internet. Kjo ndarje është e kushtëzuar dhe ekzistojnë variacione të shumta për mënyrën e klasifikimit të ndërlidhjes së shfrytëzuesve. Ndërlidhja në Internet mund të bëhet nëpërmes: gateway kompjuterëve, qasjes me modem nga distanca – qasja nëpërmes lidhjeve terminale me lidhje telefonike të komutuara qasjes së drejtpërdrejtë në Internet Lidhja në Internet nëpërmes Ruterit dhe Gateway kompjuterit Kjo mënyrë e lidhjes në Internet paraqet qasjen nga rrjeti i cili nuk është realisht pjesë e Internetit. Të dhënat e internetit udhëtojnë nëpër linja të cilat mundësojnë bartjen e të dhënave me shpejtësi shumë të madhe, rreth 45 megabitë në sekondë. Këto linja formojnë boshtin kurrizor të internetit dhe quhen linja backbone ose T3. Në këtë bosht kurrizor janë të ndërlidhura rrjetat tjera të cilat arritjen deri te kurrizi i internetit mund ta realizojnë në disa mënyra të ndryshme. Mënyra më të zakonshme janë nëpërmes kompjuterëve specialë të cilët quhen ruterë (routers) ose nëpërmes kompjuterëve të zakonshëm që quhen gejtvejë (gateways). Gateway mund të paraqitet vizuelisht me anë të diagrameve të Venit me anë të dy bashkësive të cilat takohen vetëm në një pikë (Gateway – në anglishte “Hyrja (porti) në rrjet”). Gateway INTERNETI Rrjeti jasht Internetit Fig. 2. Gateway - pika (kompjuteri) në të cilën takohet rrjeti jasht Internetit me Internetin 31
- 32. Te ne shumë shpesh haset sistemi gateway i rrjetave Internet. Gejtvejë sistemi i lidhjes u mundëson rrjetave që të komunikojnë në mes veti. Shfrytëzuesit në rrjetat jasht Internetit nuk mund t’i shfrytëzojnë të gjitha serviset e Internetit, por atyre serviseve në të cilat ju mundëson qasjen ndërmjetësuesi (provider). Shkalla e madhe dhe universaliteti i rezultateve të Internetit në shfrytëzimin e tij që të ndërlidhen shumë rrjeta të tjera dhe shërbime kompjuterike në të - duke përfshirë këtu edhe informacionet dhe shitblerjen online, realizohet nëpërmes sistemeve gateway. Këta kompjuterë bëjnë ridrejtimin apo ‘’rutimin’’e paketes së të dhënave nëpër rrjet. Poashtu posedojnë edhe informacionet mbi strukturen e rrjetit, kështu që e përcaktojnë rrugën më të shkurtër prej kompjuterit burimor deri në kompjuterin destinues. Komunikimi i tërësishëm në mes kompjuterëve në rrjet realizohet me anë të adresave të kompjuterit burimor edhe atij destinues. Të dhënat deri te boshti i kurizit siç është konstatuar edhe më parë, mund të barten fizikisht nëpërmes të gjitha mjediseve të mundshme: linjave klasike telefinike, kabllove optikë, radio linjave ose lijnave satelitore të shpejtësive të ndryshme të bartjes. Mundësia e qasjes me modem nga distanca Qasja me modem nga distanca bëhet zakonisht nëpërmes lidhjeve terminale me lidhje telefonike të komutuara. Në këtë rast me anë të modemit mund të bëhet qasja në host dhe kompjuteri merr rolin e terminalit të kyçur në kompjuterin qendror (mainframe). Me anë të kësaj mënyre të qasjes bëhet kufizimi i shfrytëzimit të serviseve të Internetit për të cilat në kompjuter gjendet programi i veçantë i quajtur “klient” (client). Softveri klient në kompjuter, kur kompjuteri nuk është i ndërlidhur nuk do të punojë asgjë. Në këtë rast mund të shfrytëzohen vetëm ato programe të cilat janë të instaluara në host. Mundësia e qasjes së drejtpërdrejtë në Internet Qasja e drejtpërdrejtë në Internet paraqet nivelin më të lartë dhe më të shtrenjtë të lidhjes në Internet. Me anë të kësaj mënyre kompjuteri është drejtpërdrejtë i ndërlidhur në Internet dhe qasja mund të bëhet 24 orë në ditë. Ekziston varianti i kësaj mundësie të ndërlidhjes në Internet i quajtur “lidhja e drejtpërdrejtë sipas nevojës”. Te ky variant i lidhjes përdoren protokolet PPP ose SLIP. 32
- 33. Internet-provajderët (ISP) Firmat të cilat mundësojnë lidhjen lokale në mes të shfrytëzuesit dhe rrjetit Internet quhen provajderë. Me ndërlidhje në ndonjë provajder automatikisht krijohet lidhja me çfarëdo lokacion në ruzullin tokësor. Në qoftë se kjo ndërlidhje realizohet me linja ekzistuese telefonike, atëherë paguhen impulset telefonike deri te provajderi në të cilin jemi të ndërlidhur. Kështu p.sh. në qoftë se provajderi i Internetit gjendet në Prishtinë, shfrytëzuesi nga Peja, edhe pse ka realizuar lidhjen në internet p.sh. me Londër, impulset telefonike i paguan vetëm për lidhjen e realizuar me Prishtinën. Mënyra më e shpeshtë e qasjes në Internet nga shtëpia është nëpërmes modemit dhe telefonatës deri te Internet Service Provideri (ISP). Kompjuteri ndërlidhet me anë të modemit në ISP, i cili është i ndërlidhur në Internet me ndonjërën nga lidhjet shumë të shpejta telekomunikuese. Kompjuteri Modemi ISP-ja Interneti Fig. 3.Qasja në Internet nga shtëpia Pjesa më e rëndësishme gjatë zgjedhjes së ISP-së është që të gjendet një me numër lokal të telefonit të cilin mundet që ta zgjedhë shfrytëzuesi. Shumica e ISP-ve kanë disa numra telefonik në disponim të shfrytëzuesve, ose pikat-e-prezencës (Points-of-presence) që zakonisht nga shfrytëzuesit quhen POP. ISP-të zakonisht ofrojnë edhe nga një makineri për kërkim-hulumtim nëpër Internet (search engine) të cilat shumë ndihmojnë që të gjendet shpejtë ndonjë ISP tjetër. Natyrisht provajderët e Internetit pagesës së impulseve telefonike, e cila i bëhet si edhe rregullisht shërbimit lokal të postës, ofrojnë kushtet e tyre të parapagimit dhe dhënies së shërbimeve të kyçjes, të cilat zakonisht nuk janë shumë të larta. Çmimet e shërbimeve të ISP-së ISP-të zakonisht ofrojnë disa mënyra të pagesave për shërbimet e tyre (dial up services) të cilat mund të jenë: Pagesa me orë – zakonisht bëhet për shfrytëzuesit të cilët dëshirojnë që ta shfrytëzojnë Internetin disa orë në javë. Pagesa e ulët mujore mundëson kyçjen me 5 deri në 20 orë të lidhjes në Internet. 33
- 34. Qasja e pakufizuar kohore – në shtetet e zhvilluara kjo arrihet me një çmim parapagues shumë të ulët, prej rreth 35-40 DM për muaj. Te ne ky lloj i qasjes momentalisht ofrohet shumë rallë, por shpresohet se shpejtë do të mund të kyçemi të gjithë nga shtëpitë tona në lidhje të pakufizuar kohore. Shumica e ISP-ve ofron edhe shërbime të tjera siç janë: Hapjen e e-mail adresës private për pranim dhe dërgim të mesazheve elektronike, Qasjen në të ashtuquajturat Internet newsgroups, Hapësirën për Veb-faqen personale të shfrytëzuesit. Adresimi në Internet Për t’u identifikuar shfrytëzuesit e shumtë të Internetit, ekziston mënyra e veçantë e adresimit të tyre. Adresimin e rregullt e mundësojnë disa sisteme të ndryshme. Njëri nga këta sisteme, është sistemi i adresimit IP (Internet Protocol Adressing System) i cili shfrytëzon dy formate të adresimit: sistemin numerik dhe sistemin simbolik. Formati numerik i adresimit Secili rrjet kompjuterik dhe secili kompjuter i ndërlidhur në rrjet – i ashtuquajtur host i internetit, merr një adresë të veçantë të protokolit të Internetit (IP), e cila zakonisht quhet internet-numër ose IP adresë. Internet-numri është një numër 32-bitësh, por shpesh paraqitet me anë të katër numrave të ndryshëm të cilët janë të ndarë me pikë (“. ”) në mes tyre si p.sh. “172. 30. 1. 141”. Secila pjesë e internet adresës e cila paraqet një nga 8 bitët quhet “oktet”. IP adresat, nuk përcaktohen nga shfrytëzuesi por Qendrës informative të rrjetit (NIC-the Network Information Center), i parashtrohet kërkesa për dhënien e IP adresës. Fig. 4. Shembulli i formatit numerik të adresimit Shfrytëzuesi nuk është i obliguar që ta mbajë në mend Internet-numrin, por mjafton që të dijë emërtimin e kompjuterit (gjegjësisht adresën elektronike të tij). Konverzionin e emërtimit në Internet-numër, e bëjnë automatikisht kompjuterët nëpërmes të cilëve bëhet komunikimi. 34
- 35. Formati simbolik i adresimit Formati simbolik dallohet nga ai numerik, vetëm në atë se në vend të numrit të caktuar përdoret ndonjë fjalë ose shkurtesë, e cila shumë më lehtë mbahet në mend. P.sh. një adresë simbolike në internet do të mund të duket: infed@zana. shle. pe. ac. al, në të cilën infed paraqet emërtimin e shfrytëzuesit, zana paraqet emërtimin e provajderit, shle paraqet institucionin, pe paraqet qytetin Pejë, ac paraqet domenin akademik të rrjetit, al është shkurtesë për shtetin. Domenet në Internet-adresë Domeni paraqet pjesën e hierarkisë së emërtimit në rrjet. Emri i domenit në mënyrë sintaksore paraqitet me bashkësinë e emrave të ndara me pikë në mes tyre. Si edhe te adresa e zakonshme postale, e cila përbëhet nga emri dhe mbiemri, rruga dhe numri, vendi dhe shteti edhe adresa elektronike e ka strukturën e ngjashme. Hostet e inernetit janë të organizuar me emra të domeneve: p.sh. “microsoft. com” është domen i firmës Microsoft Corporation, kurse prapashtesa “com” tregon se ka të bëjë me organizatë komerciale. Kështu p.sh. “ftp.microsoft.com” është një host i internetit përbrenda atij domeni. Forma e përgjithshme e internet-adresës është: shfrytëzuesi@emri_kompjuterit Emri i kompjuterit përbëhet nga dy pjesë: vendi. domeni Një shembull i internet shenjës së kompjuterit është dhënë më poshtë: bibl. shle. pe. ac. al Kjo shenjë e deshifruar nga ana e djathtë do të thotë se bëhet fjalë për një kompjuter i cili gjendet në Shqipëri, i takon rrjetit akademik në Pejë, gjendet në Shkollën e Lartë Ekonomike dhe përdoret për nevoja të bibliotekës së shkollës. Në qoftë se shikohen nga e djathta, domenet mund të jenë si në vijim: Domeni i shtetit Dy shkronjat e fundit paraqesin shkurtesën për shtet: 35
- 36. us – për Shtetet e Bashkuara të Amerikës, ca – për Kanada, al – për Shqipëri etj. Domeni i cili paraqet llojin e institucionit Shenja e dytë nga ana e djathtë, e cila paraqet llojin e institucionit në të cilin gjendet kompjuteri zakonisht shënohet me këto shkurtesa: edu – për institucion edukativ, gov - për institucion shtetëror, net - për institucion të rrjetit, com - për institucion komercial, ac - për institucion akademik etj. Nëndomenet Nëndomenet janë pjesë të domenit të cilat p.sh. përfshinjë lokacionin ku është i instaluar kompjuteri dhe vetë emërtimi i kompjuterit. Shenjat al, com e të ngjashme quhen domenet e adresave, kurse p.sh. ac. al, co. al dhe të ngjashme quhen nëndomene të domenit al, e poashtu edhe pe. ac. al, ti. ac. al, pr. ac. al janë nëndomene të ac. al. Pajisjet e nevojshme për kyçje në Internet Rrjeti Internet nuk parashtron kërkesa të mëdha për resurse hardverike. Për qasje në Internet mjafton kompjuteri personal me çfarëdo lloji të procesorit. Mirëpo preferohet që kompjuteri të jetë me performanse sa më të mira. Në qoftë se qasja në Internet bëhet nëpërmjet linjës ekzistuese telefonike, atëherë preferohet që të posedohet modemi me karakteristika sa më të mira. Një numër i madh i kompjuterëve gateway përkrahin ende modemët me shpejtësi 2400 bitë/s pa protokol për korrekcion dhe kompresim të të dhënave, por këta modemë është më mirë të mos shfrytëzohen për qasje në Internet. Preferohet që modemët të kanë shpejtësi së paku 14400 bitë/s. Përveç modemit, duhet përcaktuar edhe softverin komunikues. Softveri duhet që të ketë përkrahje për terminal VT – 100 dhe protokolin Z – modem për bartje të të dhënave. Kompjuteri që kyçet në Internet preferohet që të posedojë edhe audio kartele sa më kualitative. Fig. 5. Audio kartela e tipit Antex StudioCard AV Pro 36
- 37. Në kohët e sotme ka filluar përdorimi masovik i mundësive për kontakte audio dhe vizuale nëpërmes rrjetit, të cilat quhen video-konferenca (video-conferencing). Në këtë mënyrë mundësohet që të dëgjohet por edhe të shihet bashkëbiseduesi i njohur apo i panjohur i cili gjendet diku larg në botë. Për video konferencë nevojitet modemi i shpejtësisë së paku 28800 bps, si dhe video kartela elektronike kualitative, e cila mund të tregojë fotografinë televizive në ekran. Përpos modemit nevojitet edhe hardveri specifik i cili përbëhet nga kamera e internetit dhe kartela elektronike e saj, si dhe softveri specifik. Fig. 6. Kamera e tipit Logitech QuickCam Pro Modemi analog Në qoftë se kyçja në Internet bëhet nga shtëpia, atëherë më së shpeshti kjo qasje realizohet me anë të modemit analog duke operuar me anë të linjës ekzistuese telefonike. Modemët analogë janë jo të shtrenjtë dhe shumë lehtë instalohen në kompjuter. Shpejtësia e bartjes së modemëve analogë e cila ofrohet është 14.4 Kb/s, 28.8 Kb/s, 33.6 Kb/s, 56 Kb/s etj. Shpejtësia e modemit shpesh herë nuk garanton edhe lidhje më të shpejtë në Internet. Shumica e linjave telefonike e përkrahin shpejtësinë 28.8 Kb/s, por jo edhe 33.6 Kb/s. ISDN-ja ISDN-ja (shkurtesë nga shprehja angleze The Integrated Services Digital Network) është paraqitur si zëvëndësim për rrjetin ekzistues telefonik analog, por kjo nuk është realizuar. Mirëpo ISDN-ja është marrë si një nga mundësitë për përshpejtin të qasjes në Internet me çmim të caktuar. Shfrytëzimi i modemit ISDN, bëhet nëpërmes linjës telefonike ISDN. Ky është një servis special të cilin mund ta shfrytëzojnë vetëm shfrytëzuesit të cilët këtë e kanë porositur nga posta lokale. Linjat telefonike ISDN nuk janë kompatibile (të përshtatura) me linjat e zakonshme telefonike, për këtë arsye duhet që të instalohet linja tjetër telefonike. Linja telefonike ISDN është linjë telefonike digjitale, e cila është e kompozuar nga dy kanale-B, të cilët transmetojnë secili me shpejtësi 64 Kb/s. 37