Ова истражување ги анализира постоечките податоци, како и динамиката и појавата на сексуалната злоупотреба на децата во земјата.

1. ЗАПОСТАВЕНИ И ЖИГОСАНИ
АНАЛИЗА НА СОСТОЈБАТА: СЕКСУАЛНА ЗЛОУПОТРЕБА НА ДЕЦА
Канцеларија на УНИЦЕФ, Скопје
Декември 2010
unite for children

2. 6

3. ЗАПОСТАВЕНИ И ЖИГОСАНИ
АНАЛИЗА НА СОСТОЈБАТА: СЕКСУАЛНА ЗЛОУПОТРЕБА НА ДЕЦА
Канцеларија на УНИЦЕФ, Скопје
Декември, 2010
unite for children
Анализа на состојбата: сексуална злоупотреба на деца 1

4. Оваа студија беше изработена од страна на Институтот за социолошки и политичко-правни
истражувања при Универзитетот „Св.Кирил и Методиј” - Скопје.
Автори: Виолета Чачева и Стојанка Мирчева
Технички советник: Маргарет Линч
Главни истражувачи: Виолета Чачева и Стојанка Мирчева
Истражувачки тим: Гордана Станковска, Билјана Анчевска – Стојаноска, Марија Станкова, Александар
Иванов, Павле Богоевски
Мислењата изнесени во оваа студија се ставови на авторите и не мора да се совпаѓааат со политиката
или ставовите на Детскиот фонд на Обединетите нации (УНИЦЕФ).
CIP - Каталогизација во публикација
Национална и универзитетска библиотека "Св. Климент Охридски", Скопје
343.54-053.2(497.7)"2004/2009"(047.31)
ЗАПОСТАВЕНИ и жигосани : анализа на состојбата : сексуална
злоупотреба на деца / [главни истражувачи Виолета Чачева, Стојанка Мирчева]. - Скопје :
Канцеларија на УНИЦЕФ, 2010. - 145 стр. : илустр. ; 23 см
Фусноти кон текстот. - Библиографија: стр. 143-145. - Содржи и: Анекс 1-5
ISBN 978-9989-116-56-8
а) Сексуална злоупотреба на деца - Македонија - 2004-2009 - Истражувања
COBISS.MK-ID 85605386
2

5. Содржина
Благодарност .......................................................................................................................... 4
Листа на кратенки ................................................................................................................... 5
Кратко резиме ......................................................................................................................... 6
Вовед .................................................................................................................................... 6
Цели на студијата ................................................................................................................ 6
Клучни наоди ...................................................................................................................... 8
Препораки........................................................................................................................... 11
Наместо предговор: Јагленосан Јасмин ........................................................................ 11
Прва глава: Вовед ................................................................................................................. 14
Основни информации ....................................................................................................... 14
Структура на студијата...................................................................................................... 15
Дефиниции кои се употребуваат во студијата .............................................................. 15
Официјална кривична статистика ................................................................................... 18
Втора глава: Рамки на истражувањето ............................................................................. 20
Цели и задачи на истражувањето ................................................................................... 20
Временска рамка и опсег на истражувањето ................................................................ 20
Етички прашања и пристап до податоци ....................................................................... 20
Ограничувања на истражувањето .................................................................................. 20
Методологија на истражувањето .................................................................................... 21
Собирање и обработка на податоци .............................................................................. 22
Трета глава: Истражувачки резултати: Карактеристики на
децата-жртви на сексуална злоупотреба...................................................................... 24
Опфат на сексуалната злоупотреба на деца ................................................................. 24
Видови на сексуална злоупотреба на деца ................................................................... 25
Лични карактеристики ...................................................................................................... 26
Социо-демографски податоци ........................................................................................ 29
Места каде што се случува сексуалната злоупотреба на деца................................... 32
Врската на сторителите со нивните жртви .................................................................... 32
Четврта глава: Истражувачки резултати: Карактеристики
на сторителите на сексуална злоупотреба .................................................................... 34
Карактеристики на сторителите ..................................................................................... 35
Лични карактеристики на лицата осудени за сексуална злоупотреба на деца ....... 36
Криминолошки карактеристики ..................................................................................... 39
Петта глава: Истражувачки резултати: Институционални мерки ................................. 44
Постапки пред судовите .................................................................................................. 44
Постапки во центарот за социјална работа ................................................................... 51
Ставови на стручните лица – нивните мислења, искуства и ставови ........................ 53
Шеста глава: Заклучоци и препораки ............................................................................... 58
Нормативна рамка и креирање политики ..................................................................... 58
Собирање податоци ..............................................................................................................
Дејствувањето на институциите и развој на службите ................................................ 59
Групите под најголем ризик ............................................................................................. 61
Анекс I: Законска рамка во врска со сексуална злоупотреба на деца ......................... 64
Анекс II: Кривични дела на сексуална злоупотреба на деца ......................................... 69
Анекс III: Инструменти ......................................................................................................... 74
Анекс IV: Дискусии во фокус-групи .................................................................................... 89
Анекс V: Состав на фокус-групите организирани за ова истражување ........................ 94
Библиографија ...................................................................................................................... 95
Белешки .................................................................................................................................. 97
Анализа на состојбата: сексуална злоупотреба на деца 3

6. Благодарност
Овој Истражувачки извештај е подготвен од проф. Виолета Чачева, раководител на Центарот
за криминологија на Институтот за социолошки и политичко - правни истражувања (ИСППИ) при
Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“ – Скопје и Стојанка Мирчева, асистент на Факултетот за
безбедност, Универзитет „Св.Климент Охридски“ - Битола.
Маргарет А. Линч, Емеритус професор за педијатрија на Кралскиот колеџ во Лондон, даде корисни
коментари и сугестии кон оваа публикација и во голема мера придонесе кон формулирањето на
заклучоците во извештајот.
Овој извештај е резултат на огромни напори вложени од страна на многу луѓ Посебна благодарност
е.
до Билјана Анчевска Стојаноска и Гордана Станковска, членови на истражувачкиот тим за нивната
посветеност и за придонесот што го дадоа во фазата на истражување. Изразуваме благодарност и до
проф. Ружица Цацановска за стручната ревизија на предложената методологија на истражувањето.
Срдечна благодарност и за соработниците-истражувачи Александар Иванов и Павле Богоевски за
нивната ангажираност, мотивираност и за тимскиот дух во текот на истражувањето. Покрај високо
професионалниот истражувачки тим, ја имавме среќата да ја исползуваме експертизата на проф.
Љупчо Арнаудовски, кој го прегледа нацрт извештајот во целост и даде непроценливи коментари и
сугестии.
Оваа студија би била невозможна без поддршката од Националното координативно тело за
превенција на сексуалната злоупотреба на децата и педофилијата. Насоките и поддршката на г-дин
Душко Миновски, Државниот секретар на Министерството за труд и социјална политика за време на
спроведувањето на истражувањето го обезбедија ангажманот на претставниците на релевантните
министерства на највисоко ниво во истражувачкиот процес и го олесни пристапот до лица и
институции како извори на информации.
Исто така, сакаме да се заблагодариме на г-ѓ Лидија Гаврилоска, Директорка на Управата за
а
извршување на санкции во состав на Министерството за правда, за овозможениот пристап до
податоците за казнено поправните установи и за целосната соработка во текот на истражувањето.
Изразуваме благодарност и до г-ѓ Маријана Марушиќ, Директорка на Дирекцијата за заштита на
а
лични податоци, како и до судијата, г-ѓ Лидија Неделковска, Претседателка на Основниот суд Скопје
а
I за професионализмот во обезбедувањето на пристап до судските досијеа, како и на претседателите
на сите основни судови во земјата за нивниот придонес кон ова истражување.
Им се заблагодаруваме и на професионалците во сите институции кои учествуваа во ова истражување
и ја цениме нивната искреност, доверба и мотивираност. Имено, изразуваме посебна благодарност
на социјалните работници, лекарите, медицинските сестри, наставниците, психолозите, педагозите,
полициските службеници и затворскиот персонал кои ги споделуваа своите искуства и кометари со
истражувачкиот тим. Дискусиите, советите и размислувањата за време на средбите и во текот на
неформалните консултации дадоа значителен придонес кон текстот. Извештајот беше збогатен со
сторијата уредена и редактирана од Марија Станкова, Виш стручен соработник во ИСППИ.
Благодарност за охрабрувањето и постојаната поддршка за реализацијата на ова истражување од
страна на директорот проф. Јорде Јакимовски, и колегите, како и за несебична помош од страна на
административниот кадар на Институтот за социолошки и политичко-правни истражувања.
4

7. Листа на кратенки
ИСППИ Институт за социолошки, политички и правни истражувања
МТСП Министерство за труд и социјална политика
МВР Министерство за внатрешни работи
МЗ Министерство за здравство
МП Министерство за правда
МОН Министерство за образование и наука
НВО Невладина организација
СЗД Сексуална злоупотреба на деца
СЗО Светска здравствена организација
УНИЦЕФ Детски фонд на Обединетите нации
ЦСР Центар за социјална работа
Анализа на состојбата: сексуална злоупотреба на деца 5

8. Кратко резиме
ВОВЕД Во јуни 2008 година беше формирана меѓуми-
нистерска работна група да развие план за
Сексуалната злоупотреба и на девојчиња и на превенција и борба со сексуалната злоупотреба
момчиња се случува глобално, и алармантен е на децата и педофилијата. Акциониот план
фактот дека поголемиот дел од ваквите случу- беше усвоен во декември 2008 година. Ова е
вања останува обвиткан со молк. Во поголемиот прв државен документ кој ги потенцира при-
број случаи, жртвите трпат доживотни последици оритетните сфери за дејствување на државата во
врз своето здравје, како и врз менталната и случаи на сексуална злоупотреба и педофилија
психо-социјалната состојба и развој. Затоа, зло- во земјата.
употребата останува едно од најголемите прекр-
шувања на детските права и предизвикува сѐ Ова истражување е еден од резултатите на меѓу-
поголема загриженост за државите и за општес- министерскиот Акционен план. Истражувањето
твата. го финансираше УНИЦЕФ, а го спроведе Инсти-
тутот за социолошки и политичко-правни истра-
Не постои доволен број истражувања за сексу- жувања (ИСППИ), при Универзитетот „Св. Кирил и
алната злоупотреба на деца во земјата. Како и Методиј“, Скопје. Теренското истражување беше
кај другите видови насилство, не постојат офи- спроведено во периодот од јуни до декември
цијални податоци или проценки за сексуалната 2009 година.
злоупотреба на деца. Состојбата е уште повеќе
влошена и поради ограничените услуги за
превенција и поддршка на децата-жртви на ЦЕЛИ НА СТУДИЈАТА
сексуална злоупотреба. Според студијата на
УНИЦЕФ за реакциите на надлежните инсти- Ова истражување ги анализира постоечките
туции кон насилството врз децата, објавен во податоци, како и динамиката и појавата на сек-
2005 година, над 40% од клучните државни суалната злоупотреба на децата во земјата. Цел-
институции надлежни за откривање и препра- та е да се идентификуваат карактеристиките на
ќање на случаи на сексуална злоупотреба и децата-жртви и профилите на сторителите на
насилство, како на пример, полицијата, центрите сексуалната злоупотреба. Понатаму, се обез-
за социјална работа и училиштата, немаат сис- бедуваат податоци за постојните капацитети
тем за официјално регистрирање и препраќање на државните институции за заштита на децата
на случаите на сексуална злоупотреба на деца.1 од сексуална злоупотреба во земјата. Истра-
Се претпоставува дека случаите за кои извес- жувањето ги има и следниве две специфични
туваат центрите за социјална работа (ЦСР) и цели:
медиумите претставуваат само еден мал процент
од вистинската бројка. • Да се идентификуваат тековните политики
и практики на кривично - правниот систем
и системот за детска заштита во земјата во
6

9. однос на сексуалната злоупотреба на децата; основните судови ширум земјата во периодот
и од јануари 2004 до јуни 2009;
• Да се направи проценка на институционал- • 25 фокус-групи составени од вкупно 247
ните капацитети кои моментално постојат за професионалци од основните училишта, од
заштита на децата од сексуална злоупотре- детските градинки, центрите за социјална
ба. работа, полицијата и здравствениот сектор.
Дискусиите со фокус-групите се одржаа во
периодот помеѓу септември и ноември 2009.
METOДОЛОГИЈА
Дополнително, беа разгледани и анализирани
Податоците кои беа анализирани и кои се прика- податоците од официјалната кривична статис-
жани тука се добиени од три главни извори: тика за периодот 1988-2008, и беше направен
преглед на постојната законодавна рамка.
• 105 досиеја за деца-жртви на сексуална зло-
употреба од центрите за социјална работа Инструментите за собирање на податоци беа
ширум земјата за периодот од јануари 2004 дизајнирани согласно на структурата на изворот
до јуни 2009; на податоци и на начин кој овозможи да се нап-
рави квантитативна и квалитативна анализа.
• Судски пресуди за 231 лице осудени за сек- Собирањето и внесувањето на податоците беа
суална злоупотреба на деца донесени од направени од страна на тим на обучени истра-
Ниедна земја не е имуна на секусалната
злоупотреба. Повеќето случаи остануваат
прикриени преку молчење.
Анализа на состојбата: сексуална злоупотреба на деца 7

10. жувачи со посветување на соодветно внимание се зголемува кај девојчињата. 77% од сите
на аспектите на етичност и доверливост. девојчиња-жртви се постари од 10 години,
додека 57% од сите момчиња-жртви се на
возраст до 10 години.
КЛУЧНИ НАОДИ • Иако најголемиот број од случаите на ЦСР
вклучуваат деца од македонска етничка при-
а. Информации од официјалната падност, најранлива етничка група се децата-
статистика Роми, додека најмалку се застапени случаи
со деца од албанска етничка припадност.
• Официјалната статистика, дава само дел
од сликата за сексуалната злоупотреба на • Мнозинството од децата жртви се родени во
деца. Постоечката официјална статистика брачна заедница (87%). Процентот на деца-
жртви на кои двајцата родители им се живи
не обезбедува информации во однос на
е идентичен со претходно наведениот (87%).
застапеноста на различни форми на сексуална
69% од децата-жртви живеат со двајцата роди-
злоупотреба на деца. Тоа се должи, пред сѐ,
тели. Меѓутоа, за преостанатите 31% деца бе-
на фактот што статистика се води според
ше утврдено дека ризикот за сексуална зло-
сторителите, а не според жртвите т.е. децата.
употреба значително се зголемува онаму ка-
Токму затоа не можат да се издвојат само
де што децата живеат само со мајка или со
кривичните дела сторени врз деца. Исто така,
мајка и очув, за разлика од случаите каде што
ваквата статистика не покажува зголемување
децата живеат само со татко, или со татко и
на овие кривични дела во последните 20
маќеа.
години.
• Децата-жртви живеат во поголеми семеј-
б. Карактеристики на децата кои се ства во споредба со општата популација.
злоупотребени2 Неретко, тие потекнуваат од семејства кои
се соочуваат со низа други проблеми: лоши
• Анализата на податоците од случаите кои услови за домување (31%); невработеност
се евидентирани од страна на центрите за кај родителите (кај 25% двајцата родители
социјална работа (понатаму во текстот ЦСР), се невработени); и зависност од редовното
покажува дека во последните години има исплаќање на социјална помош (34%). До-
зголемување на бројот на регистрирани машното насилство беше пријавено кај чет-
случаи на сексуална злоупотреба. Бројките вртина од овие семејства.
сеуште не се многу големи. Во текот на 2008
биле регистрирани 35 такви случаи во ЦСР. • 89% од регистрираните деца-жртви кои се
на училишна возраст редовно посетуваат
• Поголем дел од децата кои биле сексуално настава. Поведението на децата во училиш-
злоупотребувани се девојчиња. Во 78% од тето не беше евидентирано како проблема-
случаите биле вклучени девојчиња, додека, тично, така што 80,5% редовно посетуваа
пак, 90% од судските пресуди вклучувале настава.
девојчиња. Досиејата од ЦСР покажуваат дека
• За поголемиот број од децата кои се злоу-
регистрираните деца од женски пол се жртви
потребени (92%), беше пријавено дека се во
на повеќе типови сексуална злоупотреба во
добра здравствена состојба, но за 9% беше
споредба со децата од машки пол.
пријавено дека имаат одредени ментални
• Возраста на децата кои биле сексуално злоу- нарушувања3.
потребувани, а кои се опфатени со ова истра-
жување е помеѓу 4 и 18 години. И во доси-
в. Карактеристики на сторителите4
ејата од ЦСР и во судските пресуди, утврдено
е дека во најголемиот број случаи се работи
• Најголемиот број сторители (93%) биле мажи.
за деца на возраст од 10 до 13 години: во
Од останатите случаи во кои осудените биле
52% од случаите во ЦСР и во 47% од судските
жени, тие жени поретко се осудени како
пресуди.
директни сторители, а многу почесто како
• Иако во вкупната бројка на деца-жртви на соучесници или како помагатели на мажите,
сексуална злоупотреба девојчињата се по- најчесто во случаите на вонбрачен живот со
често застапени како жртви, момчиња на малолетник.
возраст до 6 години се почесто застапени • Најголем дел од сторителите (32%) биле на
како жртви на сексуална злоупотреба во возраст од 18 до 24 години кога го извршиле
споредба со девојчињата на нивна возраст: кривичното дело. Меѓутоа, 27% биле на
24% момчиња наспроти околу 4% девојчиња. возраст од 31 до 40 години, а 30% биле на
Понатаму, со зголемувањето на возраста (по возраст над 40 години кога го извршиле кри-
10 години) ризикот од сексуална злоупотреба
8

11. вичното дело. Во однос на сторителите кои • Во поголем дел од евидентираните случаи
биле на помлада возраст, 9 од нив и самите се работи за најтежок вид на злоупотреба:
биле на возраст под 18 години. 37% од случаите на ЦСР и 46% од судските
• Етничкиот состав на осудените сторители на пресуди вклучуваат вагинална, анална и/или
сексуална злоупотреба покажува дека тие орална пенетрација. Во судските пресуди се
припаѓаат на сите етнички заедници кои жи- наведува дека во 40% од случаите, сторите-
веат во земјата. лот применил директна физичка сила и/или
закана за физичка сила. Во 35.5% од случа-
• Забележителна карактеристика беше рела-
ите, сторителите се служеле со други начини
тивно ниското образовно ниво на сторите-
за вршење на влијание врз детето-жртва за
лите: 20% тврдеа дека се без образование;
да се изврши злосторот или да се замолчи
а 52% имаа завршено само основно обра-
детето.
зование.
• Најчестата категорија е составена од стори-
• Речиси половина од сторителите (45%) се во
тели кои еднокранто извршиле сексуална
брак, биле во брак или во вонбрачна заед-
злоупотреба (59%), сепак, една четвртина од
ница5. Расположливите податоци исто така
осудените (25%) ја имаа злоупотребено жрт-
покажуваат дека најмалку половина од сто-
рителите биле родители на едно или повеќе вата повеќе од пет пати.
деца. • Според резултатите од истражувањето, во
речиси половина од случаите (51%) стори-
• Мнозинството од лицата осудени за сексу-
ална злоупотреба на деца (83%) беа при- телот бил откриен веднаш после првото извр-
марни престапници. шување, а во 27% од случаите сторителот бил
откриен во првите шест месеци.
• Податоците од досиејата на ЦСР и од судските
г. Карактерот и околностите на
пресуди потврдија дека децата се изложени
злоупотребата6
на најголем ризик од сексуална злоупотреба
од луѓ во нивното најтесно опкружување. Во
е
• Кривично дело кое најчесто се среќава во
однос на случаите кои се евидентирани во
случаите добиени од досиејата на ЦСР и
ЦСР, 37% од случаите се однесуваат на деца
од судските пресуди е „Полов напад врз
кои биле злоупотребени од нивниот татко
малолетник кое не наполнило 14 години“: во
или близок роднина, честопати во нивниот
63% од случаите во ЦСР и во 43% од судските дом, додека, пак, таквите случаи се застапени
пресуди. Во досиејата на ЦСР немаше случаи во 18% од судските пресуди. Во само 12,5%
на кривични дела за вонбрачен живот од случаите на ЦСР и 12% од осудените лица
со малолетно лице, иако таквите случаи според судските пресуди, сторителот му бил
опфаќаа 42% од судските пресуди. непознат на детето.
И момчињата и девојчињата може да бидат жртви, но
девојчињата се повеќе изложени на ризик од сексуална
злоупотреба. Во оваа земја, во осум од десет пријавени
случаи, жртвите се девојчиња.
Анализа на состојбата: сексуална злоупотреба на деца 9

12. д. Институционален одговор мо во 9,5% од анализираните случаите ЦСР
продолжиле во обезбедување на социјална
Постапка пред судовите7 заштита за детето или друг тип поддршка по
завршувањето на судењето
• Во многу од случаите, законски дозволените
исклучоци од основните начела на постапката • Во ЦСР постои сериозен недостаток на чо-
не биле применувани за да се заштити де- вечки капацитети и ресурси. Адекватни про-
тето-сведок. Во 60% од случаите јавноста не фесионални стандарди и дисциплински про-
била исклучена; и во исто толкав процент, цедури сеуште не се развиени, така што
јавноста не била исклучена при земање на механизмите на отчетност во системот се
исказ од детето-жртва во текот на главниот исклучително слаби.
претрес. Возраста на детето не била замена • Според наодите на други релеванти истра-
предвид: децата честопати јавно сведочеле. жувања спроведени во земјата, системите
• Во повеќе од половина од случаите, судските за следење на социјални услуги за деца и
постапки (од поднесувањето обвинение до семејства се во голема мера неадекватни9.
донесувањето на пресуда) биле завршени во • Овие наоди исто така илустрираат дека не
рок од 4 месеци. Меѓутоа, некои случаи биле постојат механизми за обезбедување квали-
пролонгирани за подолг временски период, тет со цел да се овозможи социјалните услу-
така што 20% од судските постапки траеле ги кои ги даваат ЦСР да бидат навремени,
цела година. ефективни, ефикасни и недискриминирачки.
• Во вкупно 63% од случаите, на сторителот не
Реакции на професионалците од фокус-
му била одредена мерка притвор за време
групите10
на постапка до пресудувањето (58%), или бил
ослободен од притвор пред пресудувањето • Во текот на дискусиите беше истакнат недос-
(5%). Тука спаѓаат случаи во кои обвинетиот тигот од системски пристап во спречување
бил татко на детето, а кривичното дело било и сузбивање на сексуалната злоупотреба
сексуален напад на дете под 14-годишна на деца од страна на институциите кои кои
возраст. треба да да идентификуваат и да постапуваат
во случај на сомневање за сексуална злоу-
• И покрај важечките законски одредби кои
потреба на деца.
дозволуваат во судската постапка да учес-
твува стручно лице за поддршка на де- • Вработените честопати не располагаат со
тето, според истражувачките резултати, во потребното знаење и вештини, и немаат до-
76% од случаите не постоел доказ дека била биено обука за тоа како да идентификуваат
побарана помош од ЦСР од педагог или и како да постапуваат во случаите на сексу-
друго стручно лице за да обезбеди под- ална злоупотреба на деца. Не постојат до-
дршка на детето. Во само 7% од случаите, говорени протоколи во рамките на и помеѓу
евидентирано е дека претставници на ЦСР институциите за тоа како да се постапува кога
биле присутни или обезбедиле директна постојат сомненија за сексуална злоупотреба
поддршка на детето. на деца.
• Поголемиот број од изречени санкции на • Вработените се плашат од одмазда доколку
осудените лица, укажуваат на блага казнена идентификуваат сексуална злоупотреба на
политика, во поголем број од случаите мак- детето и ако го упатат детето или до полици-
сималната законска казна не била изречена. јата или до ЦСР.
Определен број од изречените санкции се
под законски пропишаниот минимум. ѓ. Законска рамка
Постапување на Центрите за социјална работа8 • Доследната имплементацијата на законс-
ките одредби потребни за ефективно да се
• Во истражувачкиот период, во ЦСР најчесто одговори на сексуалната злоупотреба на
известување за случај на сексуална злоу- децата е оневозможена поради недостиг
потреба на деца добивале од страна на по- на подзаконски акти со кои се разработува
лицијата (83%), додека претставниците на начинот на примена на законските одредби.
ЦСР биле вклучени во заедничко интерв-
јуирање во 71% од тие случаи. • Не постои јасна законска дефиниција за
улогите и одговорностите на институциите
• Речиси кај половина од децата-жртви било кои постапуваат во случаите на сексуална
побарано повторно да дадат опис на злоу- злоупотреба на деца, ниту, пак, постојат
потребата најмалку два пати. задолжителни протоколи за меѓусебна сора-
• Главната улога на ЦСР била да достават по- ботка.
датоци до полицијата или до судовите, а са-
10

13. ПРЕПОРАКИ евидентирање и собирање на податоци на др-
жавно ниво. Ова треба да се воведе во сите
Резултатите од истражувањето се однесуваат релевантни институции, односно во центрите
на политиките и давањето услуги, кои се прет- за социјална работа, МТСП, МВР, МОН, МЗ,
ставени подолу. и другите што доаѓ аат во контакт со децата-
жртви на сексуална злоупотреба.
Нормативна рамка и креирање
политики Препорака 6: Во насока на креирање политики,
оваа студија ги утврди следниве области во
Препорака 1: Постојните законски одредби кои се потребни идни истражувања: а) темната
кои се однесуваат на сексуалната злоупотреба бројка на случаи на сексуална злоупотреба
на деца треба да бидат изменети со цел да се на деца11 и б) ромското население и нивните
надмине неконзистентноста при правењето традиции како можен фактор на ризик за
разлика меѓу децата под и над 14 години, и со сексуална злоупотреба на деца.
тоа да се олесни собирањето и следењето на
податоците. Дејствувањето на институциите и
развој на службите
Препорака 2: Министерството за труд и соци-
јална политика (МТСП), Министерството за Препорака 7: Државата треба да обезбеди
образование и наука (МОН), Министерството соодветни ресурси (финансиски и човечки).
за здравство (МЗ) и Министерството за внат- Министерството за труд и социјална политика
решни работи (МВР) треба да изработат под- треба да обезбеди расположливост на дело-
законски акти или службени упатства (насоки, творни програми за превенција, заздравува-
правилници и прирачници) што ќе ги уредат ње, рехабилитација и реинтеграција за сите
постапките кога се работи со деца-жртви на деца-жртви на сексуална злоупотреба. Треба
сексуална злоупотреба. Во овие акти би тре- да се изготви програма на мерки и активнос-
бало да се дадат јасни дефиниции за улогата ти за заштита на жртвите на сексуална злоупо-
и надлежноста на секоја институција што би треба, која треба да опфати воведување на
можела да биде вклучена во спречување и советодавни услуги, засолништа, како и дневни
заштита од сексуална злоупотреба на деца. центри за работа со жртвите и нивните роди-
тели.
Препорака 3: Постоечките закони треба да
се изменат за да се загарантира дека децата- Препорака 8: Сите професионалци кои рабо-
жртви на сексуална злоупотреба ќе ја добијат тат со деца треба да имаат основна мулти-
потребната заштита во споредба со онаа која дисциплинарна обука за препознавање и ре-
им е достапна на возрасните жртви, особено агирање на сексуална злоупотреба на деца,
минимум заштитни механизми кои ќе обезбедат а некои и специјализирана обука за оние кои
заштита на децата-жртви во текот на судските ќе бидат вклучени во специјализирани ин-
постапки. Со ова би требало да се обезбеди тервенции. Обуката секогаш треба да биде
децата да не се третираат како возрасни. креирана според потребите на целната група,
особено имајќи ја во предвид родовата специ-
Собирање податоци фика и спецификата на ранливите групи. Ет-
ничкото профилирање и стереотипи треба по
Препорака 4: Државниот завод за статистика секоја цена да се избегнуваат.
би требало да го разгледа и измени системот
на евидентирање на службени статистички Препорака 9: Ако сакаме системот на детска
податоци за криминалот. Системот би требало заштита да биде ефективен, препознавањето
да овозможи идентификација на кривичните на злоупотребата и негрижата треба да води
дела за сексуална злоупотреба на деца. Со тоа до соодветна помош и поддршка за детето и
ќе се овозможи следење на промените со текот семејството. Сите сексуално злоупотребени
на времето. деца треба да имаат пристап до советувалишни
услуги и услуги за поддршка од страна на ЦСР
Препорака 5: Националното координативно за нив и членовите на нивните семејства. Сите
тело за спречување на сексуална злоупотреба услуги треба да се родово сензибилизирани и
на деца и педофилија треба да иницира вос- да ги земат во предвид специфичните карак-
поставување на стандардизиран систем на теристики на ранливите групи. Посебно вни-
Анализа на состојбата: сексуална злоупотреба на деца 11

14. мание треба да се посвети на ромската за- на деца и педофилија треба да иницира изра-
едница. ботка и спроведување на кампањи за јавна
свест за сензибилизирање на децата, роди-
Препорака 10: Министерството за труд и телите, заедниците, наставниците и другите за
социјална политика треба да изготви Правил- „телесна безбедност на децата“ и близината
ник за собирање на податоци и водење на на ризиците во семејството и соседството.
евиденција (досиеја) на деца-жртви на сексу-
ална злоупотреба. Сите ЦСР треба да имаат Препорака 16: Сите надлежни министерства
единствен модел на водење евиденција (до- во соработка со граѓанското општетство треба
сиеја). заедно да креираати да го реализирааат
стратегиите за превенција на сексуалната
Препорака 11: Министерството за труд и злоупотреба на деца, а особено спречување
социјална политика треба да ги разгледа и предвремени бракови во сите заедници, осо-
оцени постоечките услуги, вклучувајќи ги бено кај Ромите.
оние кои ги даваат НВО, со цел да се осигура
дека оние кои можат, ќе ја пружат соодветната
помош со дополнителна обука и поддршка.
Понатаму, можат да се направат предлози за
развој на специјализирани служби, особено
во рамките на регионите (со цел да се вклучат
службите за ментално здравје, терапија за
злоупотребувани деца и деца сторители на
сексуална злоупотреба). Треба да бидат обез-
бедени и соодветни услуги за родителите кои
се под социјален и економски стрес.
Препорака 12: Казнено-правниот систем
треба да обезбеди доследно спроведување на
Законот за кривична постапка кој дозволува
разговори преку видео врска. За ова ќе биде
потребно обезбедување на посебна просторија
во судовите, соодветна опрема и обука за
нејзино користење.
Препорака 13: Системот за социјална заштита
треба треба да ја преиспита својата политика
за непосредна заштита на децата жртви од
наводните сторители. Целта е да се обезбеди
децата да бидат заштитени од можни прити-
соци од наводните сторители во истото дома-
ќинство или заедница.
Групи под најголем ризик
Препорака 14: Постои потреба да се подигне
свесноста кај децата за опасностите во нивната
непосредна средина. Тоа бара вклучување на
пораки за безбедноста на детското тело во
наставната програма, образование за животни
вештини и пред се препознавање на можната
закана во нивната непосредна семејна сре-
дина. Исто така потребно е изготвување на
специјализирани материјали за деца и се-
мејства.
Препорака 15: Националното координативно
тело за спречување на сексуална злоупотреба
12

15. JАГЛЕНОСАН ЈАСМИН
Приказна за типичен случај на сексуална злоупотреба на дете12
Се викам Јасминка, име поради кое секоја пролет кога цутеа овие нежни, чисто бели цветови
имаше насмевка на моето лице. Каква навреда сум сега јас за тоа цвеќе!
Ја гледам оваа празна страница и се запрашувам дали има поента да ги истурам црнилава од
мојава душа на оваа белина – црниот отров кој ми ја јаде душата веќе долго време.
Но, лекарот ми вели дека тоа може да помогне, и затоа ќе се обидам да напишам по нешто…
Ана ја запознав во трето одделение. Таа беше одлично девојче. За кратко време се зближивме и
почнавме да си одиме една кај друга по дома. Сѐ беше толку блескаво и ново во домот на Ана!
По малку се срамев од нашата стара куќа, преполна со мебел од времето на дедо Ное. И покрај
тоа, секогаш си мислев дека нашиот дом е најубав на светот...
…само мајка ми да не му викаше толку на татко ми, обвинувајќи го за сѐ што не беше во ред со
нашиот живот. Поминаа повеќе години и тој сѐ уште не можеше да најде постојано вработување.
Мајка ми не можеше да му прости што не успеал – на пример, како татко ѝ на Ана, мојот ‘чичко
Огнен’.
Секој пат кога мајка ми ќе го споменеше чичко Огнен, татко ми се муртеше. Сепак, татко ѝ на
Ана изгледаше дека е добар, пристоен човек. Нѐ викаше мене и Ана негови „девојчиња“, и ние
секогаш се кикотевме на тоа. Тетка Мира, мајка ѝ на Ана, исто така беше многу добра и секогаш
беше среќна кога ги слушаше нашите детски лудории.
Но, дома кај мене стануваше сѐ полошо. Татко ми почна да мириса на ракија и сите беа напнати.
Сѐ повеќе време почнав да поминувам во домот на Ана. За мене домот беше само место во кое
навечер преспивам. Никому не му беше гајле – дури ни на татко ми.
Честопати се прашував што можам да направам за да му помогнам на мојот сиромав татко. И
така еден ден одлучив да ѝ речам на Ана да го праша чичко Огнен дали ќе може да му помогне
на татко ми да најде постојана работа.
„Ќе видам што можам да направам, мое девојче”, рече чичко Огнен. „Но, во денешно време
воопшто не е лесно да се најде работа. Секој бара нешто за возврат и никој не сака некому да му
должи нешто. Ама бидејќи тоа си ти, Јасе, ќе направам сѐ што можам.”
Чичко Огнен успеа да му најде работа на татко ми во обезбедувањето на една добра компанија.
Тато престана да пие и работите почнаа да се подобруваат кај мене дома.
Но, нешто не беше во ред кај Ана дома.
Откако почнавме да одиме во шесто одделение, Ана почна да ме одбегнува. Престана да ме вика
да учиме кај неа дома. И секогаш кога ќе дојдеше кај мене дома, беше некако отсутна. Можеби
сум ја повредила на некој начин? Можеби таа едноставно не сакаше повеќе да се дружи со мене?
На крајот, собрав храброст за да ја прашам што се случува.
„Ќе ти кажам, Јасе. Но, те молам не кажувај никому. Се работи за моите родители. Некој ѝ кажал
на мајка ми дека татко има љубовна афера. Мајка ми збесна! Татко ми негира, ама јас не му
верувам. Понекогаш не си доаѓ дома, а кога ќе се прибере, обично е пијан. Знам дека и татко ти
а
пиеше, ама барем никогаш ја немаше удрено мајка ти.”
Бев вџашена. Не знаев што да кажам за да ја утешам мојата драга Ана.
Лето. Средина на август. Дали навистина беше толку жешко или само до мене е? Речиси сите што
ги знаев заминаа од градот. Нашата улица беше празна. И јас се чувствував празно. Посакував да
беше тука Ана! Посакував телефонот да не ни беше исклучен!
Потоа еден ден за време на ручекот брат ми кажа дека претходната вечер забележал светло кај
Ана дома. Скокнав од масата и истрчав од куќата – едвај чекав да ја гушнам другарка ми.
Заѕвонев на ѕвончето. Ѕвончето беше гласно, ѕвонев повторно и повторно.
На крајот, чичко Огнен ми отвори врата и ме покани внатре. Дневната соба беше празна.
„Чичко Огнен! Требаше да ми кажеш дека сите спијат!”
„Другите сѐ уште не се вратени, Јасе. Сѐ уште се во селото со баба ѝ на Ана.”
„Ох, извини, те разбудив. Подобро да си одам тогаш.”
„Не, не. Многу сум среќен што дојде. Треба да зборувам со тебе за нешто. Те молам, седни.”
Седев и чекав додека тој си ставаше ракија за себе. Ќе ја проголташе наеднаш и веднаш си
налеваше уште една чашка.
„Слушај, Јасе. Ти веќе не си дете. Сега си веќе возрасна. Ти си предвреме созреана. И ако си
паметна како што мислам дека си, од тебе можам да направам кралица.”
Анализа на состојбата: сексуална злоупотреба на деца 13

16. Не разбирав што сака да каже со тоа.
„Знаеш, ми беше големо задоволството што можев да му помогнам на татко ти, Јасе. Една од
придобивките на имањето пари и моќ е да можеш да им помагаш на луѓ ето. Можам да ѝ најдам
работа и на мајка ти. Но сѐ зависи од тебе...”
„Зошто од мене?”, прашав.
„Ама ајде, те молам! Не прави ми се глупава! Не си ти толку наивна како што верува ќерка ми.”
Не знам зошто ова е подвлечено
Почувствував чуден страв до коски.
„Те молам, чичко Огнен! Само пушти ме да си одам. Навистина, навистина сега сакам да си одам
дома. Ти ветувам дека нема да ти се налутам за ова… Нема да кажам никому што се случило.“
Сѐ уште не знам зошто помислив дека треба да ги кажам последните зборови. Тоа беше голема
грешка.
„Па тогаш”, рече одеднаш тој, „сметам дека сме подготвени да почнеме.”
Ме грабна. Ме фрли на креветот и со целото тело се нафрли врз мене. Не можам да дишам.
Чувствувам: ќе се онесвестам. Одеднаш почувствував болка. Силна неподнослива болка во
долниот дел од стомакот. Што ми се случува? Сакам да врескам, да си го изгребам лицето, да си
ја искубам косата и да си ги искорнам очите. Сакам ама не можам. Јас сум срозена… уништена.
Јас сум мртва.
„Ако си паметна, за ова ќе молчиш до гроб. И ако некогаш помислиш некому да му го кажеш ова,
само потсети се на следново: Никој нема да ти поверува. Биди сигурна во тоа!“
Три дена никому не кажав ништо и никој ништо не забележа. Четвртиот ден ги проголтав сите
апчиња на мајка ми што ги пронајдов во кутијата со лекови…
Ме најде брат ми.
Ги гледам капките од инфузијата која ми е ставена на рацете. Отсутно зјапам во луѓ ето со бели
мантили. Го вртам мојот празен поглед кон мајка ми и татко ми. Сѐ уште сум жива, така изгледа,
ама мене не ми се живее. Ова е единствената работа што ја знам во овој момент. И затоа не
велам ништо.
Следниот ден родителите ме однесоа на одделението за гинекологија. Резултатите од прегледот
беа јасни.
Следното попладне, медицинската сестра ме однесе во една просторија каде што седеа и ме
чекаа маж и жена, кои ги немав видено никогаш претходно. Ми кажаа дека се од полиција. Се
смрзнав од страв.
„Ние сме тука да ти помогнеме, Јасмина”, рекоа тие. „Доживеа нешто ужасно и ние навистина
сакаме да ти помогнеме. Но, нема да можеме да ти помогнеме доколку не ни кажеш зошто се
обиде да се убиеш.”
Не велам ништо. Не знам од кого сум преплашена – од туѓинциве или од себе?
„Знаеме дека ти е многу тешко, Јасминка. Но ќе ти биде многу потешко ако тоа го чуваш скриено
во себе.”
Навистина е тешко. Како една огромна плоча од мраз да ми се крши во градиве… мајка ми …
брат ми… Aна… тетка Мира… моите другари од улицата. Можеби никогаш веќе нема да можам
да ги погледнам во очи ако проговорам! Oх, колку сакам да плачам… да плачам засекогаш.
Им кажав дека не се чувствувам добро. Ги замолив да ме пуштат да се вратам во болничката
соба.
Следниот ден повторно ме вратија во таа просторија. Таму беше истата полицајка, но овој пат во
придружба на некој друг полицаец. Беа внимателни и трпеливи. Не знам како успеав за прв пат
да го изговорам името на чичко Огнен, но потоа морав да раскажам сѐ.
Најлошо беше кога требаше да се соочам очи во очи со чичко Огнен во судницата. Никогаш веќе
не сакам да имам такво ужасно искуство.
Чичко Огнен сега е во затвор. Мојата другарка Ана и тетка Мира одамна се иселија од нашата
улица.
Сега одам во 7 и 8 одделение во друго училиште. Ми беше срам во очи да ги погледнам моите
другари и наставници од старото училиште – се плашев дека нивните прашања ќе ми ја распарчат
душава.
Сега сум во средно училиште. Немам пријатели. Ниту, пак, сакам да се зближам со некого. Се
чувствувам исплашено – се плашам од луѓ ето… од животот.
А сепак имам само малку повеќе од петнаесет години
14

17. За да се спречи и да се реагира
на сексуалната злоупотреба на деца,
мора да се воспостават мултидисциплинарни
тимови кои работат заедно.
Анализа на состојбата: сексуална злоупотреба на деца 15

18. Глава еден
Вовед
I. ОСНОВНИ ИНФОРМАЦИИ зголемениот ризик за самоубиствени мисли
и однесување. Доживувањето на насилството
Постоењето на сурово и понижувачко казну- како дете го зголемува ризикот од понатамош-
вање, запоставување и напуштање, сексуална на виктимизација и зголемување на бројот
злоупотреба и други форми на насилство врз на искуства од насилството. Сексуалната зло-
децата може да се забележи наназад во исто- употреба на децата беше јасно утврдена како
ријата, и тоа датира уште од антички времиња.13 ризичен фактор за сексуална виктимизација како
Неодамнешното документирање на обемот и возрасно лице – и овој ризик се интензивира кога
влијанието на насилството врз децата покажува злоупотребата вклучува сексуален однос и други
дека станува збор за значаен и сериозен проб- форми на насилство.16
лем на глобално ниво. Насилството постои во
секоја земја од светот во најразлични фор- Во земјава, не постојат официјални проценки
ми, и честопати корените на насилството се на владата или други веродостојни податоци
наоѓаат длабоко во културните, економските и во врска со вкупниот број деца кои се жртви
социјалните практики.14 на сексуална злоупотреба или кои било други
форми на насилство: оттаму, ваквите злодела во
СЗО15 проценува дека најмалку 150 милиони голем степен остануваат да претставуваат скри-
девојчиња и 73 милиони момчиња, кои момен- ена појава. Во последно време се реализираа
тално се под 18-годишна возраст, биле изло- неколку истражувања на различни аспекти на
жени на присилен сексуален однос или друга СЗД, иницирани од професионалците што ра-
форма на сексуално насилство која вклучува ботата со децата жртви. Постојат и податоци
физички контакт. Во најголем број од случаите, собрани од страна на Народниот правобрани-
сексуалното насилство го вршат членови на тел17, и (НВО – Асоцијација за заштита на правата
семејството или други луѓ кои живеат или го
е на детето, 200418; НВО – Меѓаши; 2009, Статистичко
посетуваат домот на семејството на жртвата, истражување19 најчесто НВО за праксата на заш-
односно луѓ на кои децата вообичаено им
е тита на децата-жртви), како и клининичко-ква-
веруваат и луѓ кои честопати се грижат за де-
е литативни истражувања спроведени од страна
цата. Последиците од насилството врз децата на психијатрите кои третирале деца-жртви на
вклучуваат моментално влијание на личноста сексуална злоупотреба (Ралева М., Бошковска
од таквата злоупотреба, и штети кои може да М.,)20. Меѓутоа, неодамнешните податоци укажу-
имаат доживотни последици врз нивното здравје ваат дека речиси 70% од децата на возраст од
и живот. Сѐ поголем број докази укажуваат дека 2–14 биле изложени на најмалку една форма на
изложеноста на насилство или траума го менува психолошко или физичко казнување од страна
развојот на мозокот преку попречување на на нивните родители, негуватели или други чле-
нормалните неуро-развојни процеси. Физичката нови на домаќинството21.
и сексуалната виктимизација се поврзуваат со
16

19. Според Студијата за спречување на насилството зование, Министерството за правда и Минис-
врз децата на УНИЦЕФ, која беше објавена во терството за здравство. Во декември 2008, вла-
2005, над 40% од клучните владини институции дата го усвои Акциониот план. Тоа е првиот
кои се одговорни за откривање, пријавување и официјален владин документ во кој се наведени
упатување на случаите на сексуална злоупотреба приоритетните области за владина интервенција
и насилство – како што се полицијата, ЦСР и за справување со сексуалната злоупотреба и
училиштата – не располагаат со систем за офи- педофилијата.
цијално евидентирање и упатување на слу-
чаите на сексуална злоупотреба на деца.22 Тоа Оваа студија претставува една од клучните
особено важи за образовните и здравствените активности кои се предвидени во Акциониот
институции. Оттаму, јасно е дека малиот број план, и ова е прво истражување кое е спроведено
случаи на сексуална злоупотреба кои доаѓ аат во земјата во врска со сексуалната злоупотреба на
до ЦСР или кои се појавуваат во медиумите го децата. Оваа студија беше дизајнирана со цел да се
претставуваат само еден мал процент од вис- обезбедат податоци за обемот и манифестациите
тинската бројка. Според постојната законска на сексуалната злоупотреба на децата во земјата,
рамка, не се пропишува конкретна обврска на за да се идентификуваат карактеристиките на
сите институции од системот за детска заштита, децата-жртви, како и профилот на сторителите.
според која тие треба да ги регистрираат и Исто така, се обезбедуваат и информации во
пријавуваат случаите. Не постојат стандарди и врска со постојните институционални услуги и
упатства за идентификување, евидентирање и недостаток на капацитети за заштита на децата
упатување на случаите, и оттаму давателите на од сексуална злоупотреба.
услуги не располагаат со основните алатки за
да одлучуваат за соодветно постапување во так-
вите случаи. Како резултат на тоа, децата кои се II. СТРУКТУРА НА СТУДИЈАТА
жртви на злоупотреба не добиваат адекватна и
соодветна грижа и заштита. Во првото поглавје се дава преглед на истра-
жувањето, и на општите и конкретните цели
Од 2008, значително е зголемен бројот на случаи на истражувањето. Второто поглавје содржи
на сексуална злоупотреба за кои се известува во преглед на методологијата, изворите на по-
медиумите. Општата перцепција е дека тоа не е датоци и анализата кои се вклучени во оваа
резултат на зголемениот број извршени кривични студија. Наодите од студијата се претставени во
дела, туку дека повеќе се должи на прекинување три поглавја: првото е посветено на типичните
на циклусот на срам, страв од стигматизација и карактеристики на децата кои се жртви на сек-
традиционални верувања дека тоа е лична ра- суална злоупотреба; второто е посветено на
бота која останува да биде задржана тајно во карактеристиките на сторителите и на нивните
рамките на семејството, и дека лица однадвор не злосторства; додека, пак, третото поглавје е
треба да се мешаат. посветено на институционалниот одговор на
сексуалната злоупотреба на децата. Заклучоците
Повеќето од медиумите сега редовно ги сле- и препораките од студијата се содржани во пос-
дат и известуваат за таквите случаи. Контину- ледното поглавје. За сите дополнителни ин-
ираното медиумско известување за случаите формации кои се наведени во Анексите, да-
на сексуална злоупотреба на деца придоне- дени се конкретни укажувања кои упатуваат на
се за препознавањето на оваа појава. Невла- релевантните места во текстот.
дините организации сѐ повеќе се вклучени во
подигнувањето на јавната свест, се креираат
програми и фондови за поддршка на жртви- III. ДЕФИНИЦИИ ШТО СЕ
те и нивните семејства, се бара построго каз-
нување на сторителите, и од Владата се бара да
УПОТРЕБУВААТ ВО СТУДИЈАТА
развие систематски и координиран пристап за
За целите на оваа студија, потребно е да се
справување со овој проблем.
дефинираат два главни концепти: дете и сек­
суална злоупотреба на дете.
Во јуни 2008, беше формирана меѓуминистер-
ска работна група за подготовка на Акционен
план за спречување и борба против сексуалната 1. Дефиниција за дете
злоупотреба на децата и педофилијата (Акцио-
нен план). Во работната група беа вклучени прет- Во студијата е усвоена дефиницијата за дете,
ставници од Министерството за труд и социјал- која е дадена во Конвенцијата за правата на
на политика (МТСП), Министерството за внат- детето: „Дете е секое човечко суштество под
решни работи (МВР), Министерството за обра- осумнаесетгодишна возраст“. Тоа е истата дефи-
Анализа на состојбата: сексуална злоупотреба на деца 17