1. Modern Türklük
Araştırmaları Dergisi
Cilt 3, Sayı 1 (Mart 2006)
Mak. #18, ss. 174-178
Telif Hakkı©Ankara Üniversitesi
Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi
Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü
Tanıtmalar
Abdurishid YAKUP: The Turfan Dialect of Uyghur. Turkologica 63, Harrassowitz
Verlag . Wiesbaden 2005. XV+488 ss. 4 s/b harita. ISBN 3-447-05233-3.
Eser, yazarın 1999 - 2000 yılları arasında kendi kişisel gayretleri, 2001 - 2003 yıllarında
ise Alexander von Humboldt Vakfı’nın sağladığı bursla yaptığı alan araştırmalarının
sonucu olarak elimizde. Yakup Modern Türk dilinin Uygur-Karluk kolu
temsilcilerinden Uygur Türkçesinin Turfan ağzını ses, biçim ve söz varlığı açısından
derlediği malzeme temelinde incelemiştir.
A. Yakup eserin “Takdim” kısmında (1-24) çalışmanın amacı, çerçevesi, alan
araştırması ve verilerin derlendiği kaynak kişilerin tanımlaması yanında, Uygur
ağızlarının tasnifi ile bunların dil özellikleri üzerinde ana hatları ile durmuş, Turfan ve
Komul ağzının birleşen ve ayrılan yönlerine kısaca değinmiştir (14-17). Yazar
Takdim’de Turfan ağzı araştırmaları tarihine ve bugünkü durumuna da işaret etmiştir
(17-22). Yakup, derlemelerin yazıya geçirilmesinde kullanılan sistem ile eski ve yeni
dil ve diyalektlerin, kişi ve yer adlarının yazıya geçirilmesindeki uzlaşmalara, dil
bilgisi, dil, yer adları ve eser ve dergi adları kısaltmalarına da bu kısımda yer vermiştir.
Yazarın aynı bir değerler için farklı uzlaşmalarından kaynaklanan karışıklık ile Türkçe
kişi ve yer adlarında İngiliz alfabesini neden tercih ettiği anlaşılır değildir.
Yakup incelemesini zengin bir derleme malzemesi üzerine kurmuştur; bu özelliği
Turfan ağzı üzerine bugüne kadar yapılmış en ayrıntılı gramer çalışmasını da
beraberinde getirmiştir. Araştırmacı, derlemelerini ayrıntılı bir ses ve biçim bilgisi
incelemesine tabi tutmuştur. İnceleme kısmında Turfan ağzının söz varlığı ise kavram
gruplarına göre sınıflandırılıp değerlendirilmiştir.
A. Yakup Turfan ağzının ses özelliklerini geniş olarak yer yer tarihsel Türk dilini
de dikkate alarak incelemiştir. Bu bölümde Turfan ağzı fonem düzeni, ses uyumları,
fonolojik süreçler, Sandhi gibi ana başlıklar altında açılan alt başlıklarla detaylı olarak

2. 176 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 3 . Sayı: 1 . Mart 2006
ele alınmıştır.
Eserde ses bilgisi bölümü (s. 27-92) ile ilgili bazı noktalara işaret etmek gerekirse:
11. sayfadan başlayıp bu bölüm de de verilen örneklerle zaman zaman karşımıza
çıkan söz başı y- ~ h- ~ ø değiştirimi konusu Türk dilinin belki de en problematik
konularından birini daha da belirgin hâle getirmektedir. Araştırmacının Merkezî
Uygur ağız gruplarındaki bu değiştirimlerin durumuna dair örnekleri Proto Tü. söz
başı *y’li ve *h’li sözcükler yanında *y-> ø ~ h- gelişmesinin de örneklerini
vermektedir: PTü. hö:l > höl ~ yöl , PTü. *yü:z > yüz ~ hüz ~ üz. s. 17’de Klaproth’un söz
listesindeki “ayak” için kaydedildiği belirtilen ayaq yanındaki put sözcüğünün Farsça
kökenli olduğu iddiası doğru olmasa gerektir. s. 29’da aslî ünlü uzunluklarına dair
örnek ve değerlendirmenin yapıldığı yerde süüt olarak gösterilen Türkmence biçim de
doğru değildir. s. 31’de /a/ ünlüsünün sıkça uzadığına dair verilen örneklerden [A:wuj]
örneğinin çıkarılması uygun olur; sözcük kökende uzun /a/ ünlülü olup Farsça āb-
rūy’dur. Araştırmacının Eski Türkçede kök hece dışındaki hecelerde de kapalı /e/
sesini kabul ettiği s.32’de verdiği alte “six”, yette “seven” sayı adlarından anlaşılıyor.
Eski Türkçede kök hecede bile kapalı /e/ sesinin varlığı tartışmalı iken, Yakup’un her
hangi bir delillendirmeye başvurmadan kök hece dışındaki hecelerde kapalı /e/
sesinin varlığını neye dayandırdığını belirtmesi beklenirdi. s. 33’teki bö:räk “kidney”
ve tö:rüx “round” örneklerinde açık ilk hecenin ö’lerinin uzaması şartlıdır. Bu
sözcüklerdeki değişme alanı sırasıyla daha eski bir -ögr- ve -ägr- dizisine giderler;
örnekler r’lerin önünde g’lerin zayıflayıp izini önündeki ünlüyü uzatarak
sürdürdüğünü gösterirken, bir yandan da /r/ fonemi bakımından pek zayıf olan
Uygur ağızlarında /r/’nin korunma şartını da belirliyor. s. 37’de ise iška “hunt”
sözcüğünün kökeni Farsça šikā değil, šikār’dır. Metnin çevirisinde doğru olarak 3. kişi
iyelik olarak değerlendirilen s. 63’teki /yär/ + {I} > [jer] ‘2POSS’ (17:267, 338) tahlilinde
2POSS gözden kaçan bir yanlış olmuştur. Aynı sayfadaki (s. 63) “the close-mid
unrounded vowels /o/ and /ö/” de böyledir. 2.3.1.1.3’deki (33) sayılı örnek grubunun
giden sıralamaya göre (34) olarak tashih edilmesi gerekir. Yakup’un s. 70’te tavgwar ~
tagar ‘silk fabric’ sözcüğünü neden Arapça kökenli tawar yaptığı da anlaşılamamıştır.
s. 78’de bakılması istenerek göndermesi yapılan 2.3.2.5. ve 2.3.2.6. numaralı kısımlar
eserde yer almamıştır. Söz başı Proto Tü. *h- meselesinin tartışıldığı anlaşılan bu
kısımların eserden son dakikada çıkarıldığı Turfan ağzında söz başı h-li tespit edilen
biçimler için birkaç yerde yapılan açıklamaların karışıklığından da anlaşılmaktadır
(bkz. yukarı).
Yakup Turfan ağzının ayrıntılı bir biçim bilgisi incelemesini de yapmıştır (93-
155). Bu bölümün ses bilgisi bölümüne göre daha dikkatli hazırlandığı söylenmelidir.
Bu bölüm isim biçim bilgisi ve fiil biçim bilgisi ana başlıkları altında toplanmış ve isim
biçim bilgisinde isim gramer kategorilerinden hâl ve iyelik üzerinde durulmuştur.
Yakup “hâl” incelemesinde bütün hâllere yer vermemiş, yalnızca İlgi hâli (genitive) ve

3. Tanıtma 177
iyelikli hâl çekimi konusuyla ilgili olarak zamir n’sinin ağızdaki durumunu ayrıntılı
incelemiştir. Yakup fiil morfolojisinde ise, fiil gövdelerinin teşkili, ettirgen fiiller,
ihtimal/yeterlik işaretleyicisi, daha çok hareketin tarzını gösteren zarf fiil +
gramatikalleşmiş fiil tarzında kurulmuş birleşik fiilleri, bitimli fiilleri alt başlıklara
ayırarak incelemiştir. Bu bölümde çekimlenemeyen sözcük sınıfları ile türetme
morfolojisine ait birkaç biçime de özellikle işaret edilmiştir. Yazar bu bölümde , bitmiş
fiiller (finite forms) altında Turfan ağzında sıfat fiil olarak kullanımı dışında alışkanlık
bildiren bir geçmiş zaman işaretleyicisi olarak da iş gören –(I)dïγan biçimi ile hâlen
süren bir hareketi gösteren –(X)vattu işaretleyicisi üzerine odaklanırken, “modal
forms” başlığı altında emir (imperative), istek (optative) biçimleri ile geniş zaman
(aorist) biçimlerini ele almıştır. Yazar biçim bilgisi bölümünde -XptU ve -(I)ttu, –XptU
+ dedu ~ dejdu, däk, -Gıdäk, ikän, -(i)kändUQ gibi delile dayalık işaretleyicilerinin
(evidential markers) Turfan ağızlarındaki biçimlerini ve işlevlerini ayrıntılı olarak
örneklerle işlemiştir. Yakup çekimli biçimlerden gelişmiş idi, ikän, imiş ve dur
kopulaları ile soru zamiri nimä “ne” ve geçmiş zamanı gösteren bir bitmiş fiil olarak
kullanılan digän sıfat fiilinin Turfan ağzında kopula parçacıkları olarak da
kullanımlarını belirlemiştir. Eserin morfoloji bölümünün hem terminoloji hem de
tahlil yaklaşımı açılarından eserin çıktığı dizinin editörü de olan türkolog Lars
Johanson’un yaklaşımıyla uygunluğu dikkati çekmiştir. Bu iyi de olmuştur denebilir.
Zira yazar çeşitli yönleriyle tartışılabilirse de böyle bir plan dâhilinde biçimlerin
bugüne kadar pek de ele alınamayan veya araştırmalarda şurada-burada sıkışıp
gölgede kalan işlevlerine bu yolla işaret etmiş, dikkat çekmiştir.
İncelemenin dördüncü bölümü Turfan Ağzının söz varlığına ayrılmıştır (s. 157-
201). A. Yakup bu bölümde “bağcılık” gibi yöreye özgü sözlerle (160-163), akrabalık
(164-170) terminolojisine isabetle özel bir önem atfetmiştir. Yakup bu bölümde
sözcük alıntılamaları ve bunların türleri üzerinde de ayrıntılı olarak durmuştur.
Yakup’un alıntı ve alıntılama için seçtiği terimler de Johanson’un önerdiği kopya ve
kopyalama olmuştur. Yazarın Turfan ağzındaki Çince alıntılamaların ses
adaptasyonundan başlayıp anlamsal yeniden yapılandırma ve morfolojik yeniden
şekilllendirmeye kadar uzanan bir çizgide tahlilleri önemlidir. Yazar Çince
alıntılamaları isabetli olarak kronolojik olarak erken ve geç “kopya”lar olarak da ayırıp
değerlendirmiş, Çince alıntıların kaynakları ve aracıları üzerinde de durmuştur (172-
183). Mongolcadan, Arapça ve Farsçadan alıntılar ile diğer dillerden alıntılar da bu
bölümde yer almaktadır (183-191). Eserin bu bölümünün en dikkat çeken alt
bölümlerinden biri de yazarın Turfan ağzında yaşayan Eski Türkçe sözlerle ilgili
incelemesidir. Buddhist ve Maniheist çevre Türk araştırmalarında da çok değerli
eserler veren A. Yakup bu bilgisini bu diyalektolojik çalışmada göstermiştir.
Eserin beşinci bölümü metinler ile bunların İngilizce tercümesi oluşturmuştur. A.
Yakup araştırmacılara bu bölümle Turfan ağzından zengin bir malzemeyi sunarak

4. 178 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 3 . Sayı: 1 . Mart 2006
eserini bir kaynak eser konumuna getirmiştir. Eserin sonunda, ağız sözlüğü (439-476)
ile zengin bir kaynaklar (477-488) kısmı da yer almaktadır.
Doğu Türkistan Türklüğünün eski dili ve edebiyatı alanında yetkin eserler
verdiği kadar modern Doğu Türkistan Türklüğünün de dilinin araştırmasında özgün
ve katkılı eserler veren Turfan’ın çalışkan ve bilgin oğlu, meslektaşım Abdureşit
Yakup’u bu değerli eserinden dolayı kutluyor, böyle bir eserin ortaya konması ve
yayımlanması süreçlerinde desteğini verenlere de teşekkür ediyorum.
F. Sema Barutcu Özönder (Ankara)
(Alındığı tarih 20 Şubat 2006)
(E-Yayın tarihi 27 Mart 2006)