SlideShare ist ein Scribd-Unternehmen logo

2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki

•
•
T
tszulc

Master's thesis written in 2001 about innovativeness.

1 von 112
Downloaden Sie, um offline zu lesen
2001 INNOWACYJNOŚĆ POLSKIEJ GOSPODARKI Innovativeness of Polish economy Praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. M. Moszkowicz i obroniona na Politechnice Wrocławskiej Autor: Tomasz Szulc Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone
„Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone 2
„Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone SPIS TREŚCI WSTĘP ................................................................................................................... 5 1. POJĘCIE I KLASYFIKACJA INNOWACJI .............................................................. 7 1.1. Pojęcie innowacji, innowacyjności i postępu ................................................... 7 1.2. Klasyfikacja innowacji ...................................................................................... 9 1.2.1. Pojęcie i klasyfikacja innowacji technicznych ........................................... 11 1.2.1.1. Podział innowacji technicznych z punktu widzenia sektora przemysłowego 13 1.2.1.2. Podział innowacji technicznych z punktu widzenia przedsiębiorstwa........... 15 1.3. Proces innowacyjny ......................................................................................... 15 1.3.1. Tradycyjne modele procesu innowacyjnego .............................................. 16 1.3.2. Model „związanego” łańcucha ................................................................... 18 1.4. Dyfuzja innowacji ............................................................................................ 21 1.4.1. Determinanty procesów dyfuzji ................................................................. 24 1.5. Innowacje a postęp techniczny ....................................................................... 24 1.6. Podsumowanie .................................................................................................. 26 2. INNOWACYJNOŚĆ POLSKICH PRZEDSIĘBIORSTW PRZEMYSŁOWYCH ............ 27 2.1. Przemysł i jego rola w gospodarce ................................................................. 27 2.2. Przedsiębiorstwo innowacyjne w gospodarce ............................................... 28 2.2.1. Zarządzanie innowacjami w organizacji .................................................... 30 2.2.2. Uwarunkowania działalności innowacyjnej przedsiębiorstw przemysłowych ............................................................................................ 32 2.2.3. Badanie działalności innowacyjnej przedsiębiorstwa. Metodologia Oslo . 36 2.3. Działalność innowacyjna polskich przedsiębiorstw przemysłowych .......... 38 2.3.1. Wskaźnik innowacyjności przemysłu ........................................................ 39 2.3.2. Intensywności innowacji w przemyśle ...................................................... 41 2.3.3. Efekty działalności innowacyjnej .............................................................. 44 2.3.4. Wielkość, przynależność sektorowa i forma własności przedsiębiorstw a ich innowacyjność. ...................................................................................... 46 2.4. Produkcja i handel zagraniczny w zakresie wysokiej techniki ................... 52 2.4.1. Pojęcie i klasyfikacja przemysłu i wyrobów wysokiej techniki ................ 52 2.4.2. Sektor przedsiębiorstw wysokiej techniki w Polsce .................................. 54 2.4.3. Handel zagraniczny wyrobami wysokiej techniki w Polsce ...................... 56 3
„Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone 2.5. Zaplecze badawczo - rozwojowe przemysłu .................................................. 58 2.6. Podsumowanie .................................................................................................. 61 3. WYNALAZCZOŚĆ I OCHRONA PATENTOWA W POLSCE .................................. 63 3.1. Wynalazczość jako źródło innowacji ............................................................. 63 3.1.1. Pojęcie wynalazku i wzoru użytkowego .................................................... 63 3.1.2. Wynalazczość a proces innowacyjny. Model poznawczy ......................... 64 3.2. Ogólna charakterystyka aktywności patentowej w Polsce. Statystyka patentów ............................................................................................................ 68 3.2.1. Uwagi dotyczące statystyki patentów ........................................................ 68 3.2.2. Ochrona własności przemysłowej w Polsce w okresie transformacji ....... 70 3.2.2.1. Zgłoszenia wynalazków polskich i zagranicznych ........................................ 70 3.2.2.2. Współczynnik wynalazczości ........................................................................ 75 3.2.3. Wynalazczość w Polsce w latach 1970 - 1999 .......................................... 77 3.3. Podsumowanie .................................................................................................. 80 4. TRANSFER TECHNOLOGII W POLSKIEJ GOSPODARCE .................................... 81 4.1. Pojęcie i nośniki transferu technologii ........................................................... 81 4.1.1. Bilans w dziedzinie techniki ...................................................................... 83 4.1.2. Obrót licencjami ......................................................................................... 85 4.2. Znaczenie bezpośrednich inwestycji zagranicznych dla poprawy innowacyjności polskiej gospodarki ............................................................... 87 4.2.1. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a transfer technologii ..................... 87 4.2.2. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce ........................................ 89 4.3. Krajowy system innowacji w Polsce............................................................... 90 4.3.1. Działalność ośrodków przedsiębiorczości, innowacji i technologii .......... 92 4.3.2. Agencja Techniki i Technologii ................................................................. 95 4.4. Polityka innowacyjna w Polsce ....................................................................... 97 4.5. Podsumowanie ................................................................................................ 100 ZAKOŃCZENIE ................................................................................................... 102 LITERATURA...................................................................................................... 105 SPIS TABEL......................................................................................................... 110 SPIS RYSUNKÓW ................................................................................................ 111 4
„Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone WSTĘP Od kilkunastu lat do problematyki innowacji przywiązuje się ogromną wagę. Innowacje uważane są aktualnie za główny czynnik wzrostu gospodarczego i rozwoju nowoczesnych społeczeństw. Przedsiębiorstwa, a także całe społeczeństwa powinny wykazywać stałą zdolność do wprowadzania innowacji, jeśli gospodarka ma zachować stabilny wzrost gospodarczy i konkurencyjność na arenie międzynarodowej. Również w Polsce daje się zaobserwować wyraźny wzrost zainteresowania tą problematyką. Należy przyjąć to bardzo pozytywnie, gdyż zwiększenie innowacyjności naszej gospodarki, przy postępującej globalizacji oraz perspektywie przyjęcia Polski do Unii Europejskiej, wydaje się być koniecznością. Jest to szczególnie istotne także z tego względu, że od kilku lat można spotkać opinie świadczące o zapaści innowacyjnej polskiej gospodarki. Jednak oceny wyrażane na ten temat przez różnych autorów nie są co do tego zgodne. Celem niniejszej pracy jest diagnoza innowacyjności polskiej gospodarki oraz analiza źródeł zahamowania procesów innowacyjnych w niej zachodzących. W pracy przyjęto następujące tezy (założenia wyjściowe):  zahamowania procesów innowacyjnych w polskiej gospodarce mają charakter systemowy,  poziom innowacyjności polskiej gospodarki jest w znacznej mierze efektem funkcjonowania poprzedniego systemu, a zachodząca transformacja nie stworzyła jeszcze odpowiednich warunków sprzyjających innowacjom. Problematyka innowacji jest bardzo złożona. Mnogość czynników wpływających na innowacyjność gospodarki nie pozwala na ich pełną analizę w tego rodzaju pracy. Rozważania zawężono w znacznej mierze do innowacji zachodzących w przemyśle. Podyktowane to zostało ograniczeniami dostępnego materiału empirycznego skoncentrowanego głównie na badaniach przemysłu oraz faktem, iż przemysł w innowacyjnej gospodarce odgrywa dominującą rolę. Praca ma charakter teoretyczno – empiryczny. Zawiera teoretyczne rozważania z zakresu innowacji i transferu technologii. Do diagnozy innowacyjności gospodarki wykorzystano polską i zagraniczną literaturę z zakresu innowacji, analizę badań empirycznych dotyczących innowacji w polskiej gospodarce oraz porównanie wyników tych badań z podobnymi przeprowadzonymi w innych krajach. Praca składa się z czterech rozdziałów. W rozdziale pierwszym przedstawiono i omówiono podstawowe pojęcia dotyczące innowacji. 5
„Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone Rozdział drugi poświęcono innowacyjności polskich przedsiębiorstw przemysłowych. Dokonano syntezy badań empirycznych przeprowadzonych przez GUS w ostatnich latach, zwrócono uwagę na uwarunkowania działalności innowacyjnej polskich przedsiębiorstw, na ich zaplecze badawczo – rozwojowe oraz na przemysł wysokiej techniki. Rozdział trzeci zawiera analizę wynalazczości w Polsce, omówiono rolę i miejsce wynalazków w procesie innowacyjnym oraz porównano stan krajowej myśli wynalazczej okresu transformacji z jej stanem w latach gospodarki centralnie planowanej. W rozdziale czwartym skupiono się na transferze technologii w polskiej gospodarce. Starano się określić na ile Polska korzysta z zagranicznej myśli technicznej, obcych technologii i czy jest to dla niej szansa na zmniejszenie luki technologicznej dzielącej ją od krajów wysoko rozwiniętych. Poza tym omówiono również transfer technologii pomiędzy sferą naukowo – badawczą a przedsiębiorstwami, zwracając uwagę na istniejącą infrastrukturę instytucjonalną i problemy w niej występujące. Zarysowano także rolę państwa i polityki innowacyjnej w sprzyjaniu transferowi technologii i stymulowaniu innowacyjności. Chciałbym w tym miejscu wyrazić podziękowanie profesorowi Mieczysławowi Moszkowiczowi, pod którego kierunkiem praca ta została zrealizowana, za poświęcony czas oraz cenne i konstruktywne uwagi. 6
„Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone 1. Pojęcie i klasyfikacja innowacji 1.1. Pojęcie innowacji, innowacyjności i postępu Wyraz „innowacja” pochodzi od późnołacińskiego słowa innovatio „odnowienie” od łacińskiego innovare „odnawiać”, a słownik wyrazów obcych wyjaśnia jako wprowadzenie czegoś nowego, rzecz nowo wprowadzoną, nowość, reformę [Kopaliński, 1989]. Podobnie „innowację” określa encyklopedia PWN i takie też znaczenie tego słowa powszechnie funkcjonuje. Jednak definicji innowacji w literaturze naukowej jest wiele, od ujęć bardzo szerokich do bardzo wąskich. Różnie też interpretowane jest pojęcie innowacji. Dlatego też warto zwrócić uwagę na kilka definicji. W literaturze polskiej spotkać można ogólną definicję zaproponowaną przez Z. Pietrasińskiego, wg którego innowacje są to zmiany celowo wprowadzone przez człowieka lub zaprojektowane przezeń układy cybernetyczne, które polegają na zastępowaniu dotychczasowych stanów rzeczy innymi, ocenianymi dodatnio w świetle określonych kryteriów i składającymi się w sumie na postęp [Byrski, 1986, s.12]. Pojęcie innowacji do światowej literatury ekonomicznej wprowadził J. Schumpeter, wg którego obejmowały one:  wprowadzenie do produkcji wyrobów nowych lub też doskonalenie produktów już istniejących,  wprowadzenie nowego lub udoskonalenie istniejącego procesu produkcyjnego,  zastosowanie nowego sposobu sprzedaży lub zakupów,  otwarcie nowego rynku, zastosowanie nowych surowców lub półfabrykatów,  wprowadzenie nowej organizacji produkcji. Innowacje wg Schumpetera są istotną zmianą funkcji produkcji, polegającą na odmiennym niż uprzednio kombinowaniu, tzn. łączeniu ze sobą czynników produkcji [Jasiński , 1987, s.11]. Jego zwolennik i znawca tej problematyki Peter Drucker określa innowacje jako szczególne narzędzie przedsiębiorców, za pomocą którego ze zmiany czynią okazję do podjęcia nowej działalności gospodarczej lub do świadczenia nowych usług. Jest ona wg niego raczej pojęciem ekonomicznym lub społecznym niż technicznym [Drucker, 1992, s.29]. Zwolennikiem wąskiego ujęcia innowacji jest Ch. Freeman, wg którego o innowacji możemy mówić dopiero po pierwszym handlowym wprowadzeniu (zastosowaniu) nowego produktu, procesu, systemu lub urządzenia. Podobnie Mansfield twierdząc, że innowacja jest 7
„Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone pierwszym zastosowaniem wynalazku [Jasiński, 1997, s.12]. Spora liczba ekonomistów nie zawężą jednak znaczenia pojęcia innowacji do pierwszych zastosowań. Na przykład J. Pajestka stwierdza, że „nie ma znaczenia, że produkty czy technologie (jako metody wytwarzania) znane są gdzie indziej; dla danego społeczeństwa, które ich wcześniej nie znało, są one bez wątpienia innowacjami [...] Dla analizy procesów rozwojowych bardziej słuszne jest takie rozumienie pojęcia „innowacje”, w którym innowacją jest nie tylko to, co jest absolutną nowością w skali światowej, ale to co jest nowością dla danego społeczeństwa” 1. Podobną argumentację można zastosować na niższym szczeblu, np. gałęzi przemysłowej [Poznański ,1979, s.41]. W pracy tej innowacje będą rozumiane szeroko pod względem przedmiotowym zgodnie z ujęciem Schumpetera i nie ograniczając ich do nowości w skali światowej, czyli mając na uwadze rozważania przytaczanego wyżej J. Pajestki. Warto też wspomnieć o dorobku i pracach G.S. Altshullera, który podchodzi do tej problematyki od strony pewnych procesów twórczych możliwych do nauczenia i systematycznego wprowadzania. Altshuller podkreśla związek innowacji z kreatywnością, która wg niego jest złożonym zjawiskiem i zbiorem umiejętności, odmiennym sposobem organizowania, syntezy i wyrażania wiedzy, postrzegania świata i tworzenia nowych idei, perspektyw i produktów. Wyrazy te przy tak przyjętej definicji kreatywności mogą być wg niego uznawane za synonimy, przy czym kreatywność jest używana do opisu pierwszego pojawienia się nowych pomysłów, natomiast terminy innowacja, innowacyjność są często używane do opisu przekształcenia aktu kreatywności w rzeczywistość, czyli zastosowania go w praktyce [TRIZ..., 1997, s.2]. Różnica pomiędzy innowacją a innowacyjnością polega jednak na tym, że innowacja jest rezultatem innowacyjności, bycia innowacyjnym. Innowacyjność jest pewnym procesem, którego wynikiem jest innowacja. Nieznany wcześniej wynalazek danego przedsiębiorstwa jest wynikiem jego innowacyjności. Jeśli zostanie wdrożony w praktyce stanie się innowacją. Innowacyjność jest więc zdolnością zastosowania aktu kreatywności, nowych idei, wynalazków, czego wynikiem jest innowacja [Some Thoughts..., 1999]. Przy badaniu innowacyjności GUS posługuje się definicją zaproponowaną przez podręcznik Oslo Manual, w którym przez innowacyjność rozumie się zdolność przedsiębiorstw do tworzenia i wdrażania innowacji oraz faktyczną umiejętność 1 podano za J. Pajestka, Determinanty postępu. Czynniki i współzależności rozwoju społeczno - gospodarczego, Warszawa 1975, s. 179 – 180. 8
„Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone wprowadzania nowych i zmodernizowanych wyrobów, nowych lub zmienionych procesów technologicznych lub organizacyjno – technicznych [Niedbalska, 1999]. Próbując zastosować to pojęcie w odniesieniu do gospodarki, można przyjąć sformułowanie, że innowacyjność gospodarki to zdolność podmiotów gospodarczych do ustawicznego poszukiwania i wykorzystania w praktyce nowych wyników badań naukowych, prac badawczo - rozwojowych, nowych koncepcji, pomysłów i wynalazków [Założenia..., 1994, s.15]. Niektórzy z autorów wyraźnie rozróżniają innowacyjność gospodarki od 2 innowacyjności nauki . Ta druga wyraża się innowacjami uzyskanymi poprzez badania naukowe. Pomiędzy obiema innowacyjnościami nie ma ścisłego związku. Innowacyjna nauka może nie wywoływać innowacyjności gospodarki, jeśli nie przejawia ona właściwej chłonności na innowacje. Może też być odwrotnie. Wówczas gospodarka czerpie innowacje z własnej struktury lub z zagranicy. Z reguły jednak innowacyjna nauka w kraju motywuje w istotnym stopniu innowacyjność gospodarki. Rola nauki w procesie innowacyjnym będzie omówiona w dalszej części pracy. Skłonność gospodarki do innowacji, do wprowadzania nowych technologii, jest jednym z głównych atrybutów międzynarodowej konkurencyjności gospodarki. Innowacje są często uważane za przejawy postępu i rozwoju, za jeden z elementów mechanizmu postępu technicznego i cywilizacyjnego. Z postępem wiązał innowacje w swej definicji Pietrasiński. W ujęciu Oskara Langego postęp oznacza przechodzenie od form coraz bardziej złożonych i zróżnicowanych do stanów coraz doskonalszych, natomiast rozwój oznacza przede wszystkim zmiany w danej całości (np. w systemie gospodarczym). Zmiany przebiegające w określonym kierunku stanowią proces rozwoju [Marciniak, 1998, s.6]. Problem innowacji w tworzeniu postępu technicznego będzie poruszony w dalszej części pracy. 1.2. Klasyfikacja innowacji Mnogość znaczeń nadawanych w różnych kontekstach terminowi innowacja prowadzi do licznych klasyfikacji. Podziały takie pozwalają lepiej zrozumieć i sprecyzować to pojęcie. Najbardziej ogólny podział innowacji wyróżnia: innowacje antropocentryczne – dotyczące różnych przejawów życia jednostek ludzkich, innowacje społeczne – dotyczące organizacji stosunków międzyludzkich, innowacje biotyczne – innowacje w zakresie przyrody, innowacje techniczne – dotyczące zmian w technice i technologii [Marciniak, 1998, s.9]. Ten ostatni rodzaj innowacji będzie głównym przedmiotem niniejszej 9
„Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone pracy, gdyż w kontekście innowacyjności gospodarki, jest on w dużym stopniu możliwy do zmierzenia, analizy i oceny. W pozostałych przypadkach trudno o dokładne dane i mierniki, chociaż analiza pozostałych rodzajów innowacji byłaby ciekawa, gdyż nie pozostają one bez wpływu na gospodarkę, a często są także istotnie i nierozdzielnie związane z innowacjami technicznymi.3 Wystarczy wspomnieć, że największą innowacją społeczną ostatniej dekady w Polsce było przejście do systemu gospodarki rynkowej. Wpływ tej innowacji na wszystkie sfery naszego życia jest do dziś wyraźnie odczuwalny. Wspominany już G.S. Altshuller analizując przeszło 2 miliony patentów stwierdził, że innowacje można sklasyfikować na pięciu oddzielnych poziomach: od poziomu pierwszego - najprostszego, jak rozwiązanie problemu, do najbardziej złożonego – odkrycia. [TRIZ..., 1997, s.11]. Tabela 1. Pięć poziomów innowacji Częstość Wielkość Poziom Opis występowania zmiany Użycie środków (materiałów, metod itp.) odpowiednio do specyfiki sytuacji. Rozwiązania znajduje się indywidualnie lub Niewielka bądź 1 30 % grupowo w ramach posiadanej wiedzy lub żadna informacji w danej specjalizacji lub też w ramach organizacji Dodatkowe wymagania zwiększają poziom trudności w porównaniu do poziomu 1. Rozwiązania otrzymuje się na podstawie 2 45% Nieznaczna wiedzy posiadanej już przez przedsiębiorstwo, istniejącej technologii lub od specjalistów w danej dziedzinie. Zasadnicze zmiany w sposobie działania. Przedmiot 3 Wyjaśnienie nieścisłości Zastosowanie 20% istotnie wiedzy z innych dziedzin technologii. zmieniony Radykalne zmiany. Odmienne podejście, wykorzystanie innych istniejących systemów Przedmiot lub elementów. Zmiany w naukowych 4 4% całkowicie podstawach systemu. Zastosowanie jednej zmieniony funkcji na wiele sposobów. Wykorzystanie posiadanej wiedzy w ramach nauki. Odkrycie lub przełom. Całkowicie nowa Zmiana całego 5 funkcja. Rewolucja, nie ewolucja. Nauka lub Ułamek procenta systemu technologia nieznana poprzednio. technicznego Ż r ó d ł o: TRIZ..., 1997, s.11 Można też spotkać wiele podobnych, ale „skromniejszych” podziałów innowacji, które mają na względzie rozróżnienie ich skali. I tak mówi się o innowacjach większych i mniejszych czy radykalnych i usprawniających. Pojawia się tutaj problem oceny skali innowacji i sposobów jej pomiaru. Na tym polu pojawiają się też różnice zdań między 2 Zob. Ney, 2000, s. 71. 10
„Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone poszczególnymi autorami mającymi różne wyobrażenia o zjawisku innowacji. 4 Niektórzy z autorów wprowadzają też rozróżnienie między innowacjami będącymi tylko pierwszym zastosowaniem wynalazku (innowacje sensu stricto), a innowacjami będącymi nowością nie opartą na wynalazku (innowacje sensu largo). Ponieważ jednak większość z tych podziałów odnosi się do innowacji technicznych, to szczegółowa ich klasyfikacja przedstawiona jest w następnym podrozdziale. 1.2.1. Pojęcie i klasyfikacja innowacji technicznych Na wstępie warto zaznaczyć, że w starszej, rodzimej literaturze przedmiotu spotyka się pojęcie innowacji technicznych, natomiast w nowszej technologicznych. Wynika to przede wszystkim z faktu, że w literaturze zachodniej funkcjonuje termin technological innovation i wiele prac wykorzystujących dorobek publikowany w języku angielskim posługuje się pojęciem innowacji technologicznych5. W pracy tej przyjęto jednak ogólne określenie tych innowacji jako technicznych, natomiast bardziej zasadne wydaje się ewentualne zastosowanie określenia innowacji technologicznych do jednego z ich rodzajów, a mianowicie do innowacji procesowych. Przez innowację techniczną rozumie się między innymi: efektywne zastosowanie wynalazku, zastosowanie wyników badań, wprowadzenie wynalazku do produkcji, nowe rozwiązanie techniczne zastosowane po raz pierwszy, takie zmiany techniczne, w wyniku których powstają wyroby o nowych lub udoskonalonych właściwościach użytkowych, komercyjne zastosowanie nowego lub ulepszonego procesu produkcyjnego bądź sprzętu [Byrski, 1986, s.14]. Podstawową klasyfikacją innowacji technicznych jest podział na innowacje produktowe (w wyrobach) i procesowe (w metodach, technologiach wytwarzania). Innowacje produktowe są to wszelkie zmiany polegające na udoskonaleniu wyrobu już wytwarzanego przez przedsiębiorstwo, bądź na rozszerzeniu struktury asortymentowej o nowy produkt. Produkt nowy pod względem technologicznym jest to produkt, którego cechy technologiczne lub przeznaczenie różnią się znacząco od uprzednio wytwarzanych. Innowacje tego typu mogą wiązać się z całkowicie nowymi technologiami, opierać się na połączeniu istniejących technologii w nowych zastosowaniach lub też na wykorzystaniu nowej wiedzy. Innowacja produktowa została wdrożona jeśli została wprowadzona na rynek. Stosowany tu 3 Szerzej o innowacjach społecznych: Kwiatkowski, 1990, 146 –166. 4 Szerzej o tym problemie: Poznański, 1979, s.48. 5 W języku angielskim technology oznacza z reguły technikę, natomiast technique - technologię wykonania, a więc w ogólnie przyjętym w Polsce zakresie - technologię. 11
„Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone termin produkt należy rozumieć w ujęciu marketingowym, obejmującym zarówno towary jak i usługi. Innowacje procesowe (technologiczne) to zmiany w stosowanych przez organizację metodach wytwarzania, a także w sposobach docierania z produktem do odbiorców. Metody te mogą polegać na dokonywaniu zmian w urządzeniach lub w organizacji produkcji, mogą też stanowić połączenie tych dwóch rodzajów zmian lub być wynikiem wykorzystania nowej wiedzy. Mogą mieć one na celu produkcje lub dostarczenie nowych lub udoskonalonych produktów, które nie mogłyby być wytworzone czy też dostarczone przy pomocy metod konwencjonalnych. Celem tych metod może być także zwiększenie efektywności produkcji lub dostarczenie istniejących produktów. Z punktu widzenia gospodarki jako całości większość innowacji odnosi się do produktu, ponieważ zmiana polegająca na wprowadzeniu nowych czy udoskonalonych metod wytwarzania zwykle wymaga wcześniejszej innowacji w wyrobach u producentów urządzeń itp. W strukturze innowacji technicznych w krajach wysoko rozwiniętych dominują liczebnie innowacje produktowe nad procesowymi. Przedsiębiorcy mogą preferować te innowacje ze względu na ich znaczenia dla opanowania rynku i utrzymania się na nim. Nie chodzi też tylko o utrzymanie pozycji, ale i rozwój przedsiębiorstwa, poprzez dążenie do uzyskania przewagi strategicznej. Ch. Freeman ujął to kategorycznie „nie wprowadzać innowacji, to znaczy umierać”6. Jednakże innowacje w krajach wysoko rozwiniętych mają często charakter udoskonaleń lub wręcz pozornych nowości, jak na przykład sprzedaż starego produktu w nowym opakowaniu [Jasiński, 1997, s.15]. Badania polskiego przemysłu dowodzą, że w minionych dekadach dominowały innowacje procesowe. Niektórzy z autorów7 tłumaczą to tym, że w warunkach scentralizowanego systemu kierowania gospodarką przedsiębiorstwa były zainteresowane rozwiązaniami technicznymi, które przyczyniały się do wykonania ich planów produkcyjnych, czyli przede wszystkim innowacjami w procesach wytwórczych. Jak widać także innowacje techniczne mogą być rozumiane bardzo szeroko: od drobnych ulepszeń, modyfikacji, aż do powstania nowych produktów czy zastosowania nowych procesów. Jednakże nie jest oczywiste jak należy rozumieć ulepszenie, modernizację czy nowy wyrób. Istotne jest bowiem znaczenie kto te zmiany ocenia. Nowość z punktu widzenia producenta nie musi oznaczać nowości z punktu widzenia konsumenta. Inną też 6 Podano za Ch. Freeman, The Economics of Industrial Innovation, London 1982, s.169 12
„Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone wymowę i zakres będzie miało pojęcie innowacji widzianej z płaszczyzny przemysłu (gałęzi, branży), inną z poszczególnych przedsiębiorstw. Wobec powyższego można uszczegółowić jeszcze ten podział w aspekcie tych dwóch punktów widzenia – przemysłu i przedsiębiorstwa. 1.2.1.1. Podział innowacji technicznych z punktu widzenia sektora przemysłowego Mając na uwadze wcześniejsze definicje i klasyfikacje, można tu wyróżnić za Popławskim cztery typy rozwiązań innowacyjnych: 1) Innowacje techniczne w wyrobie (produktowe), które powodują powstawanie nowych przemysłów (zmieniające strukturę przemysłu). 2) Innowacje techniczne w wyrobie, nie powodujące powstawania nowych przemysłów, zatem nie zmieniające struktury przemysłu. 3) Innowacje techniczne w procesach produkcyjnych (innowacje technologiczne), mogące wystąpić we wszystkich istniejących gałęziach. 4) Innowacje techniczne w procesach produkcyjnych, występujące w niektórych przemysłach (zwłaszcza w gałęziach tradycyjnych). Innowacje pierwszego typu tworzą nowe przemysły i nowe rynki. Przykładami takich innowacji mogą być samochód, samolot, komputer, a więc wynalazki. Do drugiego typu należą rozwiązania innowacyjne dokonywane w istniejących przemysłach, jako odpowiedź na pojawiające się potrzeby społeczne, albo w wyniku nasycenia rynku rozwiązaniami dotychczasowymi. Można powiązać ten typ innowacji z cyklem życiowym wyrobów8 i wówczas odpowiednia tu będzie faza schyłku powodująca konieczność podjęcia działań do wydłużenia cyklu drogą nowych rozwiązań. Działalność innowacyjna nie powoduje w takim przypadku wyłaniania się nowych gałęzi przemysłu. Trzeci typ to innowacje procesowe, które mogą powstawać na skutek konieczności wzrostu produktywności czynników produkcji i/lub na skutek konieczności obniżki kosztów produkcji na jednostkę produkcji. Ostatnią kategorią są rozwiązania innowacyjne dokonywane w przemysłach tradycyjnych, takich jak np. niektóre branże chemii (petrochemia, chemia organiczna). Branże te nie mogą dokonać radykalnej zmiany w wyrobie, dlatego też nowe rozwiązania mogą się w nich wyrazić ulepszeniem wytwarzanych wyrobów poprzez usprawnienie procesów ich wytwarzania. 7 Zob. Jasiński, 1992, s.11 8 Cykl życiowy wyrobu obejmuje następujące fazy: wprowadzenie, wzrost, dojrzałość, schyłek. 13
„Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone Najbardziej dynamicznym typem innowacji są te, które zawierają się w pierwszej grupie, najsilniej restrukturyzujące cały przemysł. Skłonność do tego typu innowacji, podobnie jak i pozostałych, zależy między innymi od stanu gospodarki. W zależności od stanu w jakim jest gospodarka mogą dominować poszczególne typy działań innowacyjnych [Popławski, 1995, s.63]. W tabeli 2 przedstawione są możliwe warianty skłonności do innowacji w zależności od stanu gospodarki. Tabela 2. Skłonność do innowacji w zależności od stanu gospodarki Stan gospodarki Typ innowacji kryzys ożywienie koniunktura załamanie Innowacje produktowe o charakterze podstawowym (nowe x xxxx xx x przemysły) Innowacje produktowe w xxx xxx x x przemysłach istniejących Innowacje procesowe xxx x xx xx Innowacje procesowe w gałęziach x xx xxx xx tradycyjnych x – najniższa skłonność do innowacji, xxxx – najwyższa skłonność do innowacji Ź r ó d ł o: Popławski, 1995, s.65. Na przykład podstawowe innowacje produktowe mogą teoretycznie pojawić się w fazie kryzysu gospodarczego, ale należy raczej sądzić, że skłonność do tego typu innowacji wystąpi silniej w okresie ożywienia gospodarczego, tworzącego innowacjom sprzyjający klimat. Skłonność ta powinna być również silna w fazie koniunktury, chociaż skoro pojawiły się one w poprzedniej fazie, to prawdopodobnie ich potrzeba będzie mniej silna. Innowacje procesowe w istniejących już przemysłach mogą wystąpić z większym natężenie w fazie stagnacji, choćby dlatego, że może pojawić się konieczność zmodernizowania procesów pod kątem redukcji kosztów wytwarzania. W okresie koniunktury innowacje procesowe stają się ważne ze względu na wysokość kosztów produkcji i konieczność np. substytucji pracy żywej pracą uprzedmiotowioną [Popławski, 1995, s.63-64]. 14
„Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone 1.2.1.2. Podział innowacji technicznych z punktu widzenia przedsiębiorstwa Biorąc pod uwagę podział innowacji na produktowe i procesowe, na szczeblu przedsiębiorstwa można dokonać dalszych podziałów, w szczególności odnoszących się do innowacji w wyrobie. Innowacją produktową jest najprościej mówiąc nowy wyrób. Jednak należy ustalić dla kogo i w jakim stopniu jest on nowy, biorąc pod uwagę producenta i konsumenta. Z punktu widzenia producenta innowacją będzie przede wszystkim zastosowane po raz pierwszy rozwiązanie techniczne. Natomiast z punktu widzenia konsumenta innowacją produktową będzie wyrób, który zawiera w sobie istotne cechy podnoszące całkowitą użyteczność danego wyrobu. Może zatem się zdarzyć, że jakieś nowe rozwiązanie uznane przez producenta za innowacyjne nie znajdzie potwierdzenia tego w opinii konsumenta, lub odwrotnie. Te dwa aspekty, w jakich dostrzegana i oceniana może być innowacja dają podstawę do dokonania podziału innowacji produktowych na cztery typy:  innowacje częściowe polegające na modernizacji, bez zmiany konstrukcji zasadniczej, ani nie zmieniające zestawu cech użytkowych wyrobu,  innowacje częściowe, zawierające w sobie nowe cechy konstrukcyjne,  innowacje częściowe, zawierające w sobie nowe cechy użytkowe,  innowacje o charakterze podstawowym, zatem radykalne. Producent będzie dostrzegał przede wszystkim te cechy wyrobu, które zawierają elementy nowości z technicznego punktu widzenia, natomiast konsument będzie zwracał uwagę na aspekty związane z wartością użytkową wyrobu. Opinie producenta i konsumenta mogą być zatem w odniesieniu do niektórych kategorii innowacji sprzeczne, zaś do innych zgodne [Popławski, 1995, s.66]. 1.3. Proces innowacyjny Mówiąc o procesie innowacyjnym należy zdać sobie sprawę z niezwykłej złożoności problemu, która utrudnia wyłonienie wzajemnych zależności i powiązań pomiędzy elementami procesu, procesem a jego czynnikami, procesem a skutkami procesu itp. Zakres wiedzy o procesie innowacyjnym jest też ograniczony jego interdyscyplinarnym charakterem. Wiąże się z nim bowiem zagadnienia nie tylko z dziedziny samej techniki i technologii, ale także z innych dziedzin, jak socjologia, ekonomia, zarządzanie, a nawet psychologia. Niemniej jednak warto przyjrzeć się różnym modelom procesów innowacyjnych, zdając sobie jednak sprawę, że do chwili obecnej istnieją spory co do źródeł i mechanizmów tworzenia i wdrażania innowacji. Nie ma nawet jasności co do ich genezy, a więc czy 15
„Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone innowacje są rezultatem zapotrzebowania na nie (teorie popytowe), czy też innowacja sama kreuje popyt i tworzy rynek (teorie podażowe) [Moszkowicz, 1995, s.5]. Spośród wielu określeń procesu innowacyjnego na potrzeby tej pracy przyjęto, że proces innowacyjny to zespół czynności w obszarze inwencji, oceny technicznej wykonalności, projektowania, ekonomicznej oceny, produkcji i dystrybucji, które prowadzą do stworzenia rynku nowego rozwiązania i spowodowania, by nowe rozwiązanie (wyrób, proces) zaspokoiło określone potrzeby. Takie ujęcie procesu innowacyjnego zawiera aktywność rozciągającą się od etapu pomysłu do etapu wykorzystania innowacji przez społeczeństwo. Ponadto można tu rozumieć ten proces w wąskim zakresie: od pojawienia się pomysłu do jego pierwszego zastosowania, i szerokim: włączając w to proces dyfuzji innowacji [Popławski,1997, s.23]. 1.3.1. Tradycyjne modele procesu innowacyjnego W próbie określenia mechanizmu procesu innowacyjnego warto nawiązać do wielkich teoretyków, wręcz klasyków w tej dziedzinie, a mianowicie do J.A. Schumpetera i J. Schmooklera. Obaj w swoich pracach uważali, iż zmiany w technice są istotnym składnikiem rozwoju gospodarczego. Schumpeter koncentrował się na przedsiębiorcy, który jest wg niego tą postacią w społeczeństwie, która w ramach ogólnie dostępnej wiedzy dokonuje pewnego wynalazku, przekształca go w materialną postać i wprowadza go do produkcji, a następnie na rynek. Aby to osiągnąć musi on pokonać wiele barier w postaci instytucji, zwyczajów, wzorców zachowań itp. I nie tylko przedsiębiorca i dokonane przez niego rozwiązanie innowacyjne są w niezgodzie z równowagą, ale co więcej ta nierównowaga w postaci wtargnięcia innowacji do istniejącego systemu ekonomicznego jest podstawowym elementem rozwoju gospodarczego. Schumpeter nazywa to „wichrem kreatywnej destrukcji”. Przełomowe innowacje powodują wyłonienie się zupełnie nowych rozwiązań i stwarzają nowe okoliczności wzrostu gospodarczego. Stwarzanie i wdrażanie nowej zupełnie techniki jest zatem istotniejsze w całym procesie rozwoju niż dostosowywanie się tylko do istniejących potrzeb. Na podstawie jego osiągnięć można sformułować hipotezę, że tylko impuls techniczny jest źródłem innowacji. Z kolei Schmookler prowadząc swoje badania w latach sześćdziesiątych zauważył, że istnieje duża korelacja między działalnością innowacyjną (mierzoną liczbą patentów) a działalnością inwestycyjną, przy czym działalność inwestycyjna wpływa silniej na innowacje niż odwrotnie. Sformułował więc spostrzeżenie, że aktywność inwestycyjna może być lepiej wyjaśniona przez zjawiska zewnętrzne (przede wszystkim popyt) wobec przedsiębiorcy niż przez wewnętrzną działalność innowacyjną. Te dwa stanowiska są charakterystyczne dla wcześniejszych badań nad procesem innowacyjnym 16
„Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone łączącego wpływ dwóch okoliczności: presji potrzeb z jednej strony i technicznego impulsu z drugiej [Popławski, 1995 s.54-55]. Model kładący nacisk na przyczynową rolę osiągnięć naukowo – technicznych (odkryć i wynalazków) określa się jako model innowacji „pchanej” przez naukę (technology – push). Schemat tego modelu jest liniowy i przedstawia go poniższy rysunek. badania badania stosowane i wdrożenie marketing podstawowe inżynieryjne Rysunek 1. Model innowacji „pchanej” przez naukę Ż r ó d ł o: Jasiński, 1997, s. 23. Zgodnie z tym modelem pierwszą fazą procesu stanowią badania podstawowe, które koncentrują na poznawaniu bardzo ogólnych, podstawowych zależności i prawidłowości zachodzących w sferze badanych zjawisk. Mają na celu osiągnięcie postępu wiedzy w określonej dziedzinie przez odkrycie nowych prawd, twierdzeń, uogólnień, praw nauki. Z kolei badania stosowane polegają na wykorzystaniu rezultatów badań podstawowych w celu ułatwienia realizacji jakiegoś zadania praktycznego w zakresie techniki i technologii lub organizacji. Wyniki badań stosowanych sprawdza się w laboratoriach lub np. przedsiębiorstwach w postaci prototypów maszyn i urządzeń, wymagają one oceny efektywności proponowanych usprawnień. Następną fazą jest wdrożenie, czyli pierwsze zastosowanie nowego rozwiązania. Po tej fazie następuje upowszechnienie innowacji, dyfuzja, działania rynkowe określone tu szeroko jako marketing [Marciniak, 1998, s.29]. Jak już wspomniano od połowy lat sześćdziesiątych, głównie pod wpływem rosnących analiz empirycznych, zaczęła być akcentowana rola jaką w procesie innowacyjnym odgrywają odczuwane potrzeby społeczne [Jasiński, 1997, s.22]. Zostało to ujęte w formie liniowego modelu innowacji „ciągnionej” przez rynek (market - pull), który schematycznie przedstawia rysunek 2. potrzeba prace wdrożenie sprzedaż rynkowa rozwojowe Rysunek 2. Model innowacji „ciągnionej” przez rynek Ż r ó d ł o: Jasiński, 1997, s. 23. Zgodnie z tym modelem, innowacje techniczne powstają jako rezultat dostrzeżonych i zazwyczaj przejrzyście wyartykułowanych potrzeb społecznych. 17
„Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone 1.3.2. Model „związanego” łańcucha Pod koniec lat siedemdziesiątych oba liniowe modele innowacji były coraz powszechniej traktowane jako skrajne i niezbyt już typowe przykłady procesu sprzęgania się nauki, techniki i rynku. W 1973 r. Erik Haeffner, pracownik Sztokholmskiego Instytutu Technik Innowacyjnych, sformułował opisowy model (rysunek 3), w którym badania naukowe i przemysłowa działalność rozwojowa stanowią w zasadzie autonomiczne, prawie niezależne od siebie procesy. Twierdzi on, że badania naukowe wywierają na działalność innowacyjną tylko pośredni wpływ poprzez zakumulowaną wiedzę, która w postaci różnych informacji dociera do uczestników procesu innowacyjnego. Model ten różni się znacząco od modelu liniowego. Jego zaleta polega między innymi na tym, że rozróżnia istniejącą (zakumulowaną) już wiedzę od dopiero uruchomionych badań. Nawet badania nie nastawione bezpośrednio na praktyczne zastosowanie prowadzą do akumulacji wiedzy, której wykorzystanie może nastąpić w odległej przyszłości. Dzięki istnieniu tej wiedzy nowe badania nie zawsze są konieczne [Kwiatkowski, 1990, s.76]. Problemy i kwestie Prace B+R nastawione na Wiedza badawcze wypływające z osiągnięcia akademickie Rezultaty zakumulowana motywacji naukowej badań Informacja naukowa Poziom rozwoju i Zyski oczekiwane Nowe produkty, Rozwój sytuacja z innowacji. Działalność przemysłu. innowacyjna metody i procesy. ekonomiczna Motywacja Wzrost Inwestycje przemysłu osobista gospodarczy Rysunek 3. Proces innowacyjny obejmujący badania naukowe i przemysłową działalność rozwojową Ż r ó d ł o: Wiszniewski, 1999, s.12 W przedstawionym modelu procesu innowacyjnego decydującą rolę odgrywają trzy grupy czynników:  poziom rozwoju i sytuacja ekonomiczna gospodarki (przemysłu),  jakość i ilość zakumulowanej wiedzy,  jakość kształcenia i ilość informacji zasilającej działalność innowacyjną. 18
„Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone Można dodać, że czynniki te decydują w każdym kraju o zakresie i możliwościach polityki innowacyjnej. Należy też pamiętać, że czynniki te dotyczą przede wszystkim ludzi i są realizowane przez ludzi, konkretne społeczności i jednostki. Każdy proces organizacyjny, gospodarczy, innowacyjny jest realizowany w określonych warunkach kulturowych, historycznych, geograficznych. Zależy więc od jakości i liczebności kadr, a tym samym poziomu edukacji i informacji [Wiszniewski, 1999, s12] . Dobrym narzędziem opisu wzajemnych relacji pomiędzy badaniami, wynalazkami, innowacjami wydaje się być model „związanego łańcucha” (rysunek 4), zaproponowany przez Kline’a i Rosenberga, a z drobnymi zmianami wykorzystywany do badań nad innowacjami przez OECD. Badania R R R 3 3 3 Zakumulowana wiedza D K 4 K 4 K 4 I S 1 2 1 2 1 2 Potencjalny Wynalazczość Szczegółowe Projektowanie Dystrybucja rynek lub/i projektowanie i robocze i i rynek analityczne próby produkcja projektowanie f f f f F Używane symbole i oznaczenia. _____ centralny łańcuch innowacji f Sprzężenie zwrotne F Szczególnie ważne sprzężenie K-R Połączenie między wiedzą a badaniami. Jeśli problem zostaje rozwiązany w węźle K, to połączenie 3 nie jest uaktywniane. Związek 4 jest dyskusyjny – stąd linia przerywana. D Bezpośredni związek między badaniami a wynalazczością i projektowaniem. I Udział sektora przedsiębiorstw poprzez produkcję narzędzi, maszyn i tworzenie technologii. S Finansowe wsparcie badań dotyczących danego rozwiązania przez firmy, mające na celu otrzymywanie przez firmy informacji bezpośrednio oraz monitorowanie interesujących je prac. Uzyskane informacje można zastosować w każdej z faz wzdłuż „łańcucha”. Rysunek 4. Interaktywny model procesu innowacyjnego. Model „związanego łańcucha” Ź r ó d ł o: The measurement..., 1994, s. 13. 19
„Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone W modelu tym innowacja jest przedstawiana jako proces ciągłej i powtarzanej interakcji i sprzężeń zwrotnych pomiędzy nauką, technologią i procesem innowacyjnym. Niebieskimi strzałkami oznaczono na rysunku, to co autorzy nazywają centralnym łańcuchem innowacyjnym. Impulsem innowacji są w nim istniejące lub potencjalne potrzeby, które prowadzą do wynalazków, projektowania i prób, a następnie do produkcji i dystrybucji. Sprzężenia zwrotne powodują, że proces innowacyjny może rozpocząć się w każdym z pięciu bloków przedstawiających różne rodzaje działalności. Oznacza to możliwość przesunięcia w czasie poszczególnych rodzajów działalności. Na przykład rozpoczęcie prób i produkcji prototypowej musiało być kiedyś i gdzieś poprzedzone jakimś wynalazkiem, a ten był odpowiedzią na jakąś potrzebę. Ta produkcja nie musi jednak prowadzić wprost do roboczego projektu i produkcji. Może ona na przykład przynieść zmiany w samej koncepcji produktu, co z kolei może doprowadzić do konieczności ponownego określenia potrzeb rynkowych. Należy podkreślić, że decydującym blokiem są aktualne lub potencjalne potrzeby rynkowe. Wpływają one na dynamikę procesu innowacyjnego i decydują o opłacalności związanego z nim postępu technicznego. Poszczególne bloki centralnego łańcucha innowacyjnego związane są z zakumulowaną wiedzą i badaniami. Zajmuje ona szczególną rolę w tym modelu. Kline i Rosenberg twierdzą, że „zakumulowana wiedza ma zasadnicze znaczenie dla współczesnej innowacji, stanowi ona niezbędny i często kluczowy element innowacji technicznej” 9. Zwykle nie stanowi ona jednak wstępnego kroku, ale jest raczej wykorzystywana w miarę potrzeb we wszystkich blokach centralnego łańcucha innowacyjnego. Jeśli owa wiedza zawodzi, to dopiero wówczas, gdy braknie jej we wszystkich znanych źródłach, ucieka się do bardziej kosztownego i bardziej czasochłonnego procesu badań ukierunkowanych na rozwiązanie specyficznego zagadnienia rozwojowego. Nauka nie określa więc dynamiki procesu innowacyjnego, ani nie jest pierwszym ogniwem tego procesu. Musi natomiast dysponować potencjałem adekwatnym do potrzeb rozwoju, zdolnym do podejmowania nowych problemów badawczych lub przynajmniej do pomocy w ocenie rozwiązań dostępnych za granicą i w ich adoptowaniu do lokalnych potrzeb [Kwiatkowski, 1990, s.78-79]. Peter Drucker podkreślał fakt, że konkretna innowacja prawie nigdy nie polega na wykorzystaniu jakiegoś jednego zjawiska ani jednego elementu wiedzy. Prawie zawsze opiera się na jednoczesnym wykorzystaniu wielu różnych rodzajów wiedzy. Stąd też, dla procesu 9 Podano za: S. J. Kline, N. Rosenberg An overwiev of Innovation, 1986, s.291. 20
„Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone innowacyjnego, może wynikać dużo większe i bezpośrednie znaczenie zakumulowanej już wiedzy niż dopiero rozpoczętych ściśle ukierunkowanych badań. Model związanego łańcucha nie pomniejsza roli badań, ale pozbawia niesłusznie przypisywanej im odpowiedzialności na przebieg procesów innowacyjnych. Badania nie są jedynym, czy choćby najczęstszym źródłem nowych technologii. Postęp techniczny czerpie inspiracje również, a może przede wszystkim, z rozpoznania rynku czy chęci ulepszenia produkcji. Często też wiedza skodyfikowana - zawarta w podręcznikach, czasopismach, bibliotekach - jest ważniejszym źródłem innowacji technicznych, niż wiedza powstająca w instytutach naukowych [Kozłowski, 1999]. Badania naukowe mają swoją własną dynamikę i własne cele. Powinny być rozwijane nie tylko w powiązaniu z potrzebami praktyki gospodarczej i społecznej. Badanie te wzbogacają bowiem zakumulowaną wiedzę. Nowe koncepcje, idee i możliwości rodzą się głównie w sferze nauki. Podobnie jak zwolennicy koncepcji liniowego modelu innowacji można więc powiedzieć, że w tym przypadku nauka decyduje o dynamice procesów innowacyjnych. Należy jednak wciąż pamiętać, że takie przełomowe odkrycia, będące zasługą nauki zdarzają się niezwykle rzadko. W klasyfikacji Altshullera częstość innowacji piątego poziomu (przełomów) stanowi zaledwie ułamek procenta, a czwartego (radykalnych zmian) zaledwie 4 procent. Nie można więc tworzyć na ich podstawie określonych programów rozwojowych. Ponadto, aby stać się początkiem procesu innowacyjnego, nowe odkrycie musi przejść jakąś, chociażby wstępną weryfikację rynkową, gdyż to rynek jest decydującym ogniwem procesu innowacyjnego [Kwiatkowski, 1990, s.77-80]. Część nowości, a dotyczy to zwłaszcza innowacji o charakterze strategicznym dla rozwoju gospodarki, może być inspirowana przez państwo na podstawie długofalowej strategii rozwoju nauki i techniki [Jasiński, 1997, s.33]. 1.4. Dyfuzja innowacji Dyfuzja, czyli rozpowszechnianie innowacji jest procesem jej kopiowania, naśladownictwa. Po wprowadzeniu nowego wyrobu czy nowej technologii wytwarzania w danym przedsiębiorstwie, kolejni producenci podejmują się produkcji tego wyrobu czy też adaptacji tej technologii. W najnowszej literaturze światowej na temat postępu technicznego uważa się, że istotę dyfuzji stanowi rozprzestrzenianie się informacji. Zajmuje ona ważne miejsce wśród podstawowych elementów dyfuzji, do których można zaliczyć:  innowację, która ulega dyfuzji,  populację potencjalnych naśladowców i procesy podejmowania przez nich decyzji, 21
„Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone  przepływy informacji o nowym wyrobie między jego producentem a naśladowcami. Przy takim podejściu, proces dyfuzji można przedstawić następująco: po wprowadzeniu innowacji następuje rozpowszechnianie się informacji o niej na rynku. Dużą rolę odgrywają tutaj kontakty osobiste i ruch (przepływ) ludzi. Rozpoczyna się proces uczenia, w którym biorą udział:  producent, który wprowadził innowację,  potencjalni nabywcy – chodzi tu o zaznajomienie się z nowym wyrobem i sposobem jego użytkowania w celu ewentualnego zakupu,  przyszli naśladowcy – chodzi o zapoznanie się ze sposobem wytwarzania w celu podjęcia i opanowania nowej produkcji. Rezultatem procesu uczenia się jest m.in. przyswojenie, zaadoptowanie idei nowego wyroby czy technologii. Następują zatem decyzje dotyczące zakupu gotowego produktu lub licencji na jego wytwarzanie. Rozpoczyna się więc proces rozpowszechniania użycia nowego wyrobu. Prawie jednocześnie zaczyna się jego cykl życiowy, a właściwie wiązka cykli, ponieważ z takim samym lub niemalże identycznym wyrobem wchodzą zaraz potem na rynek naśladowcy. Pomijamy tu przypadek odrzucenia innowacji przez rynek, gdyż nie nastąpi wówczas jej dyfuzja [Jasiński, 1997, s.31,32]. Proces upowszechniania innowacji można rozpatrywać w kilku płaszczyznach: wewnątrz przedsiębiorstwa, wewnątrz branży (przemysłu), w gospodarce oraz w świecie [Krajewski, 1985, s.45]. Dyfuzja innowacji trwa dopóki wszyscy potencjalni naśladowcy jej nie podejmą. Można ją wyrazić w wielkościach absolutnych bądź względnych. Jako wielkości absolutne mogą wystąpić na przykład: liczba wyrobów stanowiących innowację, rozmiary produkcji opartej na danej innowacji (w ujęciu wartościowym), liczba przedsiębiorstw, które wprowadziły innowację itp. Wśród mierników względnych można wyróżnić tempo i stopień upowszechnienia innowacji. Tempo dyfuzji można mierzyć relacją liczby przedsiębiorstw adaptujących innowację w danym roku, do liczby przedsiębiorstw, które wprowadziły tę innowację do poprzedniego roku włącznie [Byrski, 1986, s.125]. Stopień upowszechnienia innowacji mierzy się przeważnie procentem jej naśladowców, a kształt standardowej krzywej dyfuzji przebiega wówczas dość często w sposób zbliżony do krzywej logistycznej przedstawionej na rysunku. 22
„Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone Liczba naśladowców (%) czas Rysunek 5. Krzywa logistyczna Ź r ó d ł o: Jasiński, 1997, s.32. Zgodność procesu dyfuzji z kształtem tej krzywej nie ma charakteru uniwersalnego. Wiele badań empirycznych wykazało, że przebieg dyfuzji innowacji może przyjmować kształt wykładniczy czy liniowy10. Warto tu jeszcze wspomnieć, że wśród klasyków przedmiotu upowszechnienie innowacji, jej kopiowanie nie było uznawane za innowację lecz za imitację. Obecnie brak jest jednolitego stanowiska na ten temat, jednak mając na uwadze wcześniejsze rozważania na temat definicji innowacji, nie ma powodu do zamykania procesu innowacyjnego pierwszym wdrożeniem. Dla każdej kolejnej jednostki wdrażającej jest to osobny proces innowacyjny. Można jednak i należy rozgraniczyć właściwe, oryginalne innowacje od innowacji nieoryginalnych (naśladownictwo, imitacja). Natomiast to właśnie dyfuzja innowacji podkreśla jej ekonomiczne znaczenie i rolę w rozwoju gospodarki i w postępie technicznym. W Polsce literatura na temat dyfuzji innowacji – zarówno teoretyczna jak i empiryczna jest niezwykle uboga. Brak wyników analiz empirycznych nie pozwala na dokonanie przekonującej oceny stopnia przebiegu dyfuzji w polskiej gospodarce. Z jednorazowych badań przeprowadzonych w końcu lat siedemdziesiątych wynikało, że spośród 49 analizowanych wówczas innowacji tylko 7 było wdrożonych również poza przedsiębiorstwem, miejscem ich pochodzenia. Wąski zakres procesów dyfuzji wydaje się być jedną z przyczyn niskiego poziomu innowacyjności polskiej gospodarki [Jasiński, 1997, s.33]. 10 Zob. omówienie badań nad procesem dyfuzji innowacji: Poznański, 1979 s.114-121. 23
„Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone 1.4.1. Determinanty procesów dyfuzji Na proces dyfuzji innowacji wywiera wpływ wiele różnorodnych czynników: technicznych, ekonomicznych, socjologicznych, prawnych, politycznych i kulturowych itp. Rozpoznanie poszczególnych czynników i określenie ich siły oddziaływania jest niezwykle trudne i wciąż niewystarczająco wyjaśnione. Dlatego ograniczono się tu do wymienienia czynników mogących mieć wpływ na szybkość dyfuzji. Można wymienić czynniki zewnętrzne, które są niezależne od charakteru samej innowacji i wewnętrzne – wynikające z właściwości upowszechnianej innowacji. Do czynników zewnętrznych należy w szczególności zaliczyć:  stan aktywności gospodarki,  stopień zużycia maszyn i urządzeń,  zakres patentowania wynalazków,  rozkład różnych postaw wobec innowacji,  polityka innowacyjna państwa,  sposób organizacji przemysłu i związany z tym charakter konkurencji. Wśród czynników wewnętrznych wymienić należy przede wszystkim takie determinanty jak:  ekonomiczna opłacalność inwestycji wprowadzającej innowację,  skala minimalnych nakładów, jakie trzeba ponieść dla zrealizowania innowacji  techniczna złożoność przedsięwzięcia [Poznański, 1979, s.130]. Dyfuzja innowacji technicznych przyczynia się do postępu technicznego. Zależność między innowacjami a postępem technicznym wymaga jednak bliższego przedstawienia. 1.5. Innowacje a postęp techniczny Innowacje są powszechnie uważane za przejaw postępu technicznego, przez który rozumie się proces tworzenia i rozpowszechniania zmian technicznych przynoszących określone korzyści. Istotne jest określenie tych korzyści, a więc wyróżnienie kryteriów oceny zmian technicznych. Obecnie stosuje się przede wszystkim (oprócz kryterium nowości technicznej): kryterium efektywności ekonomicznej, kryterium społeczne oraz kryterium ekologiczne [Marciniak, 1998, s.12]. Zmiana oceniana dodatnio ze względu na wszystkie powyższe kryteria może być określana mianem postępu technicznego. Mając to na względzie należy stwierdzić, że nie wszystkie innowacje można zaliczyć do postępu. Niektóre z nich mogą stanowić regres techniczny, powodować straty gospodarcze i nie przynosić żadnych korzyści 24
„Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone przedsiębiorstwu wdrażającemu ani jego otoczeniu. Na przykład analiza 9351 innowacji wdrożonych w 55 polskich przedsiębiorstwach w latach 1973 - 1978 pokazała, że około 30% innowacji można było określić mianem regresu, ponieważ reprezentowały poziom techniczny niższy od stosowanych wówczas w kraju rozwiązań. Takich innowacji nie można uznać, za przejawy postępu technicznego [Jasiński, 1997, s.13]. Dlatego można nie zgodzić się z przytaczanym w pierwszym podrozdziale określeniem innowacji Z. Pietrasińskiego. Należy jeszcze dodać, że poprzedni system gospodarczy skłaniał do wdrażania innowacji regresywnych. Badania M. Moszkowicza przeprowadzone w latach 1986 – 1990 wykazały, że analizowane polskie przedsiębiorstwa podejmowały działania strategiczne zupełnie nie mieszczące się w kategorii gospodarki rynkowej. Próba opisu zachowań strategicznych tych przedsiębiorstw za pomocą znanego modelu Ansoffa (macierzy produkt/rynek) nie udała się. Polskie przedsiębiorstwa ani nie podejmowały działań w zakresie kształtowania rynku, ani nie rozwijały produkcji, co wcale nie przeszkadzało im legitymować się znakomitymi wynikami finansowymi. Natomiast analizowane przedsiębiorstwa podejmowały działania strategiczne, które dały się sprowadzić do pięciu strategii, których istotą były działania regresywne, tzn. pogarszające parametry obsługi rynku i/lub charakterystyki produktu (strategie 1, 2, 3, 4, 7 – rysunek 6). PRZEZNACZENIE WYROBU Rosnąca liczba zmian cech użytkowych produktu zmiany zmiany regresywne postępowe regresywne Rosnąca liczba zmian cech produktu zmiany ze względu na proces produkcji 1. Strategia 2. Strategia 3. Strategia produkcji ograniczenia produkcji wymuszonej adaptacji zastępczej LINIA PRODUKCYJNA 4. Strategia obniżenia 5. Strategia penetracji 6. Strategia rozwoju jakości rynku rynku postępowe zmiany 7. Strategia obniżenia 8. Strategia rozwoju 9. Strategia standardu produkcji dywersyfikacji Rysunek 6. Zmodyfikowany model strategii produkt/rynek (według Ansoffa) Ź r ó d ł o: Moszkowicz, 2000, str. 162. Przeprowadzone badania empiryczne wykazały, że udział wymienionych strategii regresywnych wyniósł w 1989 r. 18,8 %, natomiast w 1990 r 36,6 %. Wzrost ten był przede wszystkim wynikiem obniżenia udziału strategii rozwoju produkcji oraz strategii dywersyfikacji – typowych strategii innowacyjnych dla gospodarki rynkowej. 25
„Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone Można więc przyjąć, że poprzedni system gospodarczy nie sprzyjał wdrażaniu innowacji postępowych, gdyż stwarzał przedsiębiorstwom warunki do wprowadzania strategii regresywnych, a przy tym do utrzymania dobrej kondycji finansowej. Możliwe to było ze względu na brak presji konkurencyjnej i możliwość przerzucenia kosztów działalności na klienta i budżet [Moszkowicz, 2000, s. 161 – 163]. Innowacje tego okresu nie musiały być więc postępowe, a zapóźnienie techniczne Polski względem krajów rozwiniętych, wskazuje, że znaczna ich część nie przyczyniała się do postępu technicznego. Dodać należy, że istnieje wiele innowacji nie objętych bezpośrednio wymogiem efektywności ekonomicznej. Należą tu między innymi innowacje związane z ochroną środowiska naturalnego, poprawą bezpieczeństwa pracy i zmniejszeniem jej uciążliwości oraz innowacje przyczyniające się do osiągnięcia stanu obronności kraju uznanego za niezbędny. Chociaż i w tego typu innowacjach powinno mieć się na uwadze zasadę oszczędności nakładów potrzebnych do osiągnięcia określonych celów [Krajewski, 1985, s.20]. Niemniej jednak postęp techniczny uwarunkowany jest między innymi innowacjami i z nich wynika, ale tylko wówczas gdy będą one korzystnie oceniane w świetle przedstawionych kryteriów. 1.6. Podsumowanie Problematyka innowacji jest bardzo złożona. Innowacje dotyczą nie tylko sfery technicznej, ale także społecznej. W niniejszej pracy szczególna uwaga będzie poświęcona innowacjom technicznym – nowym produktom i procesom. Powstają one w wyniku procesu innowacyjnego, którego różne modele przedstawiono w niniejszym rozdziale. Rozważania dotyczące procesu innowacyjnego pokazują, że odchodzi się obecnie od prostego liniowego modelu, na rzecz jego złożonych relacji z nauką, techniką i rynkiem. Rynek i mechanizm konkurencji uważany jest obecnie za najważniejszy czynnik stymulujący powstawanie innowacji. Zdolność podmiotów gospodarczych do wdrażania innowacji, do ustawicznego poszukiwania i wykorzystania w praktyce nowych wyników badań naukowych, prac badawczo - rozwojowych, nowych koncepcji, pomysłów i wynalazków, decyduje o innowacyjności gospodarki. Omówione pojęcia dotyczące problematyki innowacji, pozwalają na analizę innowacyjności polskiej gospodarki w dalszej części pracy. 26
„Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone 2. Innowacyjność polskich przedsiębiorstw przemysłowych 2.1. Przemysł i jego rola w gospodarce Problem innowacyjności przedsiębiorstw przemysłowych stanowi ważną przesłankę rozwoju gospodarczego naszego kraju. Przemysł jest jedną z podstawowych dziedzin gospodarki narodowej zajmujących się działalnością materialną. Samo pojęcie przemysł było różnorodnie definiowane w przeszłości. Obecnie określa się przez przemysł dziedzinę produkcji materialnej, zajmującą się wydobywaniem stworzonych przez przyrodę przedmiotów pracy, bezpośrednim wytwarzaniem środków produkcji i środków spożycia oraz świadczeniem usług produkcyjnych, w której rezultaty produkcyjne powstają w jednostkach wytwórczych, trwale zlokalizowanych w określonych miejscach, w wyniku stale powtarzających się procesów produkcyjnych, prowadzonych na wielką skalę, w oparciu o daleko posunięty podział pracy, szerokie zastosowanie maszyn i urządzeń technicznych oraz kooperację środków pracy i ludzi [Podstawy..., 1997, s.42]. Przemysł jest dziedziną gospodarki, która odgrywa podstawową rolę w dynamice życia gospodarczego kraju. O roli tej świadczą przesłanki, które zawarto w tabeli 3. Tabela 3. Przesłanki świadczące o dominującej roli przemysłu w gospodarce narodowej Przesłanki Czynniki uzasadniające przesłanki  bardzo rozwinięty i szczegółowy podział pracy, sprzyjający osiąganiu wysokiej wydajności  możliwości szybkiego osiągnięcia wysokiego poziomu techniki i prawidłowej organizacji pracy W przemyśle najsprawniej  racjonalizacja pracy i wdrażanie postępu technicznego ma szerszy przebiega proces zasięg i odbywa się szybciej niż w innych dziedzinach rozszerzonej reprodukcji  cykl produkcyjny jest niezależny od sił przyrody lecz jedynie od własnej działalności i inicjatywy  stosowane metody działania umożliwiają nie tylko utrzymanie stanu posiadania, lecz także samofinansowanie Przemysł przyczynia się do realizacji rozszerzonej  produkuje środki produkcji zarówno dla siebie, jak i dla innych reprodukcji w innych dziedzin gospodarki narodowej dziedzinach gospodarki  realizuje postęp techniczny w konstrukcji urządzeń na potrzeby narodowej, stanowiąc innych dziedzin i inicjuje w nich postępowe metody działania podstawę techniczną tego  determinuje poziom rozwoju technicznego w innych dziedzinach rozwoju Działalność przemysłu powoduje powstanie  współpraca z pozostałymi dziedzinami gospodarki narodowej na ścisłych więzi (współpracy) potrzeby działalności przemysłowej z innymi dziedzinami gospodarki narodowej 27
„Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone c.d. Tabeli 3  wytwarza nowe surowce syntetyczne, tym samym wzbogaca zasoby Działalność przemysłu surowcowe stwarza podstawy szybkiego  przyczynia się do zmiany struktury eksportowanych towarów z rozwoju ekonomicznego materiałochłonnych na pracochłonne, tym samym zwiększa kraju, który w dużym efektywność działania stopniu rzutuje również na  zwiększa wydajność produkcji w innych dziedzinach, na przykład w poziom jego obronności i rolnictwie przez produkcję nawozów sztucznych niezależności gospodarczej  stosuje we własnej działalności nowe technologie produkcji i dąży do optymalnego wykorzystania przerabianych surowców Działalność przemysłu  właściwe (racjonalne) rozmieszczenie przemysłu wpływa również na zmianę  podnoszenie poziomu fachowego i kulturalnego społeczeństwa struktury społeczeństwa Ż r o d ł o: Opracowanie własne na podstawie: Podstawy..., 1997, s.51 Z powyższych przesłanek wynika ważna rola przemysłu w kreowaniu innowacyjności gospodarki. I chociaż na świecie widać wyraźny wzrost roli sektora usług, to dla krajów, które w znacznej mierze handlują dobrami przemysłowym, innowacyjność przemysłu jej niezmiernie ważna. Znaczenie tej innowacyjności potęguje fakt, że innowacje techniczne, których przede wszystkim należałoby się spodziewać w przemyśle, powiązane są z pozostałymi rodzajami innowacji, które oddziałują na życie społeczne, edukację i mogą przyczyniać się do szeroko rozumianego postępu. 2.2. Przedsiębiorstwo innowacyjne w gospodarce W literaturze przedmiotu przez przedsiębiorstwo innowacyjne określa się takie, które [Jasiński, 1992, s.35]:  prowadzi w relatywnie szerokim zakresie prace badawczo - rozwojowe (lub dokonuje zakupów projektów nowych produktów czy technologii),  przeznacza na tę działalność stosunkowo wysokie nakłady finansowe,  systematycznie wdraża nowe rozwiązania naukowo - techniczne,  reprezentuje duży udział nowości (wyrobów i technologii) w wolumenie produkcji i usług,  stale wprowadza innowacje na rynek. Przedsiębiorstwem innowacyjnym można określić także takie, które prowadzi działalność innowacyjną, czyli podejmuje szereg działań o charakterze naukowym (badawczym), technicznym, organizacyjnym, finansowym i handlowym (komercyjnym), których celem jest opracowanie i wdrożenie nowych lub istotnie ulepszonych produktów i procesów. Niektóre z tych działań są innowacyjne same w sobie, inne zaś mogą nie zawierać elementu nowości, lecz są niezbędne do opracowania i wdrożenie innowacji. Działalność innowacyjna może być prowadzona wewnątrz firmy lub może polegać na nabyciu dóbr, usług, w tym usług konsultingowych, bądź wiedzy ze źródeł zewnętrznych - bywa to określane jako 28
„Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone nabycie technologii zewnętrznej w postaci materialnej bądź niematerialnej [Raport..., 2000, s.96]. Warunkiem powodzenia programu przebudowy w Polsce jest odrodzenie motywacji prorozwojowych gospodarki. Transformacja spowodowała w Polsce wzrost przedsiębiorczości, a innowacja jest jej szczególnym narzędziem, jak podkreślał P. Drucker. Przedsiębiorstwa powinny więc wykorzystywać innowacje w swej strategii działania, co powinno przyczyniać się do rozwoju gospodarki. Obecnie wiele mówi się o gospodarce opartej na wiedzy, zarządzaniu wiedzą, kapitale intelektualnym. W poprzednim rozdziale zwrócono uwagę na rolę wiedzy w procesie innowacyjnym, i to zarówno w całej gospodarce jak i pojedynczym przedsiębiorstwie. Wiedza stała się zasobem dla przedsiębiorstwa, obejmującym oprócz wiedzy technicznej, wszelką wiedzę dotyczącą rynku, nabywców, partnerów, instytucji, pracowników itd. Jest to zasób nieuchwytny o szczególnych charakterystykach. Głównymi źródłami ograniczeń jego kumulacji są kultura organizacyjna oraz poziom wykształcenia i kwalifikacji, zarówno wewnątrz firm, jak i w ich otoczeniu [Koźmiński, 2000]. Z rosnącej roli wiedzy jako zasobu firmy wynika potrzeba intelektualizacji przedsiębiorstwa. Mówi się o tzw. przedsiębiorczości intelektualnej, gdyż to intelektualiści są jej posiadaczem. W nowoczesnym przedsiębiorstwie tworzącym innowacje mają miejsce dwa współwystępujące i wzajemnie przenikające się zjawiska: przedsiębiorstwo wykorzystuje i tworzy nową technikę, a w procesie wprowadzania zmian wykorzystuje ludzi coraz lepiej wykształconych i ciągle doskonalących swoje kwalifikacje i pogłębiających swoją wiedzę [Kwiatkowski, 2000]. Przedsiębiorstwa, które chcą być innowacyjne powinny bazować na wiedzy, wykorzystywać ludzi zdolnych i wykształconych, tak aby nie tylko móc zrealizować proces innowacyjny, ale też wykorzystać tę wiedzę jak najlepiej w swojej działalności rynkowej. W krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej poszukuje się sposobów intensyfikacji procesów innowacyjnych w przemyśle. Poszukiwania te wyrażają się przede wszystkim zwiększaniem efektywności i skuteczności wprowadzania wyników badań naukowych do praktyki przemysłowej (nowych technologii, produktów, struktur organizacyjnych itp.). Innowacyjność powinna być cechą każdego przedsiębiorstwa. Na rynku światowym liczą się te podmioty, które mają znaczny udział w sprzedaży nowoczesnych wyrobów [Podstawy..., 1997, s.131]. 29
„Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone 2.2.1. Zarządzanie innowacjami w organizacji Polskie przedsiębiorstwa przemysłowe stoją przed nie rozstrzygniętym problemem: jak w maksymalnym stopniu wykorzystać wiedzę pracowników i przekształcać ją w innowacje prowadzące do rozwoju i optymalnego zaspokojenia potrzeb rynkowych, podobnie jak czynią to firmy funkcjonujące w krajach wysoko rozwiniętych. Jest to problem szeroko rozumianego zarządzania innowacjami11 [Baruk, 2000]. Zarządzanie to można określić jako systemowo uporządkowany mechanizm tworzenia, rozwijania i promowania twórczego działania oraz wdrażania tych pomysłów, które w efekcie zapewniają firmie stałą działalność rozwojową przy szybkim i elastycznym reagowaniu na zmiany rynkowe [Penc, 1999, s.177]. Peter F. Drucker pisze, że "w czasach burzliwych trzeba tak zarządzać przedsiębiorstwem, by mogło wytrzymać nagłe ciosy i wykorzystać nagłe, nieoczekiwane szanse. Co oznacza, że w czasach burzliwych musi się zaczynać od dyskusji nad nowymi odmiennymi wymaganiami w sferze podstawowych problemów przetrwania i sukcesu w istniejącym biznesie. (...) W czasach burzliwych menedżerowie nie mogą zakładać, że dzień jutrzejszy będzie przedłużeniem dzisiejszego. Przeciwnie muszą zarządzać z myślą o zmianach jako szansie i zagrożeniu" [Drucker, 1995, s.15 i 47]. To właśnie przede wszystkim w różnego rodzaju zmianach Drucker upatrywał okazję do przedsiębiorczości i innowacji12. Problem zarządzania innowacjami w polskich przedsiębiorstwach stanowi dotychczas otwarty problem badawczy. Z badań ankietowych przeprowadzonych w polskich przedsiębiorstwach przemysłowych w latach osiemdziesiątych, początku lat dziewięćdziesiątych i w roku 1997 wynika, że poziom zorganizowania działalności innowacyjnej oscylował wokół niskiego i średniego. Ponadto wyniki badań z 1997 roku wskazywały, że mimo zmiany warunków funkcjonowania firm, nie było wyraźnej różnicy w poziomie organizacji działalności innowacyjnej przedsiębiorstw w porównaniu do lat poprzednich. W tych samych badaniach zidentyfikowano styl zarządzania działalnością innowacyjną. Odpowiadał on teoretycznie wyodrębnionemu autokratycznemu- motywacyjnemu stylowi zarządzania, którego podstawowymi cechami są:  narzucanie podwładnym punktu widzenia kierownika,  wymaganie podporządkowania się poleceniom służbowym, 11 W literaturze przedmiotu spotyka się także określenia: zarządzanie innowacyjne, zarządzanie działalnością innowacyjną. 12 Drucker wymienia 7 okazji do innowacji (a właściwie przedsiębiorczości) - nieoczekiwane zdarzenie, niezgodność między rzeczywistością a wyobrażeniami o niej, innowacja wynikająca z potrzeb procesu, zmiany w strukturze przemysłu, demografia (zmiany w populacji), zmiany w sposobach postrzegania, nowa wiedza w dziedzinie nauk ścisłych. 30
„Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone  sporadyczne odwoływanie się do opinii pracowników,  niewielka możliwość wpływania załogi na cele i metody działania całego przedsiębiorstwa,  koncentracja decyzji na najwyższym szczeblu zarządzania,  niski stopień indywidualizacji zdolności twórczych pracowników,  niski stopień utożsamiania celów osobistych pracowników inżynieryjno - technicznych z celami rozwoju techniki,  wysoki stopień formalizacji procesów innowacyjnych [Baruk, 2000]. Powyższy styl zarządzania stanowi przeszkodę w zarządzaniu innowacjami i nie sprzyja prowadzeniu działalności innowacyjnej przedsiębiorstw. A niewątpliwie to głównie na kadrze menedżerskiej spoczywa obowiązek skutecznego zarządzania działalnością innowacyjną. Innowacjom sprzyjają odpowiednie struktury organizacyjne: elastyczne o płaskiej hierarchii i krótkiej drodze przypływu informacji między kierownictwem a pracownikami. Proste formy organizacji pozwalają na delegowanie zadań i kompetencji, co oznacza decentralizację zarządzania i ułatwia tworzenie oraz przyswajanie innowacji [Podstawy..., 1997, s. 133]. Znaczenie zarządzania innowacjami, kierowania zmianami i posiadania wykwalifikowanych kadr menedżerskich w tej dziedzinie podkreśla fakt, że zasadniczym obszarem, w którym dokonują się innowacje są same przedsiębiorstwa. Innowacje nie mogą pomijać sfery organizacji przedsiębiorstwa. Programy zmian w sferze organizacji są niezbędne choćby z tego względu, że wyrafinowana technika informacyjna w połączeniu z narastającą globalizacją gospodarki oznacza więcej pomysłów, więcej nowych wyrobów i więcej nowych wyzwań, przed którymi stają menedżerowie. Muszą oni rozwinąć swoje umiejętności kierowania zmianami, w przeciwnym razie nie poradzą sobie z lawinowym wzrostem informacji przy coraz mniejszej ilości czasu na podejmowanie decyzji. Innowacje w organizacji mogą mieć charakter dostosowawczy lub planowy. Dostosowawcze są wtedy, gdy stanowią reakcję na nowe zjawiska, jakie pojawiły się w przedsiębiorstwie lub jego otoczeniu, są prostą i bezpośrednią odpowiedzią na zdarzenia, które już mają miejsce. Często są wówczas wprowadzane pośpiesznie i fragmentarycznie, co zwiększa niebezpieczeństwo pojawienia się zmian wadliwie pomyślanych i źle realizowanych. Takich niebezpieczeństw jest mniej, gdy zmiany w organizacji przeprowadza się w sposób planowy, według starannie przygotowanego scenariusza. Na ogół zmiany planowe dotyczą większych kompleksów spraw, zmian w całym przedsiębiorstwie lub istotnych jego częściach. Takie - oparte na starannie opracowanym planie - zarządzanie zmianami w organizacji jest najbardziej 31
„Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone efektywne i najmniej kosztowne. Wiele dużych renomowanych firm prowadzi systematyczne szkolenia pracowników zmierzające do tego, by nauczyć ich rozpoznawania sytuacji, które będą wymagać zmian w organizacji, planowania tych zmian i kierowania nimi [Grudzewski, 2000]. Profesor A. K. Koźmiński pisząc o odrabianiu zaległości naszych przedsiębiorstw pisze, że "menedżerowie muszą podjąć przywódczą rolę w warunkach szczególnie radykalnych i szybkich zmian otoczenia. Są oni tymi osobami, które powinny być zdolne do przełożenia zmian w otoczeniu makroekonomicznym na odpowiadające mikroekonomiczne zachowania firm. To bowiem jest warunkiem postępu procesów transformacji całokształtu życia gospodarczego" [Koźmiński, 1998, s.156]. W Polsce włożono duży wysiłek w reorientacje przedsiębiorstw w kierunku gospodarki rynkowej, w tym skierowany również na kształcenie kadr. Jednakże nasze przedsiębiorstwa wciąż istotnie różnią się od przedsiębiorstw zachodniej gospodarki rynkowej. Dotyczy to również metod i procedur zarządzania. Różnice te tkwią swymi korzeniami w dawnym systemie gospodarczym Polski [Moszkowicz, 2000]. Konieczne jest zatem wykształcenie prawie całej nowej kadry menedżerskiej, gdyż obecna kadra kierownicza (wywodząca się w większości z przedsiębiorstw państwowych) stanowi barierę dla rozwoju zasobów społecznych przedsiębiorstw w zakresie zarządzania [Moszkowicz, 1997]. Stan taki nie wpływa z pewnością na poprawę innowacyjności naszych przedsiębiorstw, a co za tym idzie na wzrost ich konkurencyjności. 2.2.2. Uwarunkowania działalności innowacyjnej przedsiębiorstw przemysłowych Innowacja jest narzędziem przedsiębiorczości, ale jest to narzędzie bardzo wymagające, które jest ryzykowne i kosztowne. Ukształtowanie w przedsiębiorstwie właściwego systemu motywacji innowacyjnej powinno stwarzać przymus ekonomiczny do wprowadzania innowacji. Jednak to nie wystarczy. Do tego aby przedsiębiorstwa mogły wprowadzać innowacje, konieczne jest przede wszystkim posiadanie przez nie środków finansowych, a także rzeczowych. W sferze uwarunkowań ekonomicznych chodzi zatem o to, jak postulują niektórzy ekonomiści, aby stworzyć wzorem gospodarek zachodnich odpowiedni system finansowy państwa obejmujący m. in. zasady przyznawania kredytów bankowych i ewentualnych dotacji na działalność innowacyjną, reguły opodatkowania efektów wprowadzanych innowacji, sposoby naliczania odpisów amortyzacyjnych od nowej techniki, a także gromadzenie środków na wynagrodzenia wynalazców i racjonalizatorów oraz pracowników biorących udział we wdrożeniu nowych rozwiązań technicznych. 32
„Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone Wreszcie po to, by przedsiębiorstwa potrafiły wprowadzać innowacje potrzebne są zarówno odpowiednie kwalifikacje załóg, a zwłaszcza kadry kierowniczej i inżynieryjno - technicznej, jak i właściwy system wartości tej kadry, który ukształtowałby jej postawy wobec procesu innowacyjnego. Na ten istotny warunek działalności innowacyjnej zwrócono uwagę w punkcie poprzednim. Uwarunkowania działalności innowacyjnej przedsiębiorstw przemysłowych można podzielić na wewnętrzne, tkwiące wewnątrz przedsiębiorstw, oraz zewnętrzne. Do uwarunkowań wewnętrznych możemy zaliczyć potencjał innowacyjny określony przez następujące elementy:  potencjał finansowy (własne środki oraz środki oferowane przez instytucje finansowe i pozafinansowe),  potencjał ludzki (liczba zatrudnionych, ich struktura, a także kwalifikacje i umiejętności),  potencjał rzeczowy (struktura aparatu produkcyjnego, jego elastyczność, wiek, poziom mechanizacji),  wiedza techniczna i informacje rynkowe [Poznańska, 1998, s. 41]. Wśród warunków zewnętrznych można rozróżnić uwarunkowania funkcjonalne i systemowe [Jasiński, 1997, s.38]. Funkcjonalne uwarunkowania aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw związane są ze stanem otoczenia, w którym ono działa. Wiele dziedzin otoczenia ma wpływ na przedsiębiorstwo i wymusza w nim zmiany. Dziedziny te przedstawione są na poniższym rysunku. WŁADZE POLITYCZNE WARUNKI EKONOMICZNE SUROWCE I ENERGIA  regulacje prawne  regulacja ekonomiczna  dostęp do źródeł, nowe zasoby i  działania rządu  sytuacja gospodarcza źródła  budżet państwa  polityka społeczne  substytucja  system podatkowy  zjawiska ekonomiczne (inflacja,  nowe zastosowania  orzecznictwo stopa wzrostu, stopa i struktura  ruchy cen i kosztów  traktaty handlowe inwestycji, handel zagraniczny)  członkostwo w organizacjach międzynarodowych RYNEK AKTYWA SPOŁECZNE  natężenie konkurencji  poziom edukacji  odbiorcy produktów  postawy ORGANIZACJA  użytkownicy produktów i usług  kwalifikacje zawodowe (PRZESIĘBIORSTWO)  sprzedaż  umiejętności pracy  pozycja na rynku  rynek pracy (podaż siły roboczej)  ceny, tendencje TECHNIKA KAPITAŁ KULTURA  odkrycia, wynalazki  źródła akumulacji  system wartości  innowacje, wiedza  kapitał bankowy  ogólny poziom wykształcenia  nowe technologie  gospodarka funduszami  wzorce zachowań  inżynieria materiałowa  inwestycje własne i centralne  etyka zawodowa  papiery wartościowe  kultura organizacyjna Rysunek 7. Dziedziny otoczenia oddziałujące na organizację i wymuszające zmiany Ź r ó d ł o: Gościński, 1989, s.78. 33
„Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone Głównym elementem otoczenia, w którym działa przedsiębiorstwo jest rynek zbytu zarówno przedmiotów konsumpcji jak i dóbr inwestycyjnych. Dobry rynek tj. zrównoważony i konkurencyjny, tworzy przymus wprowadzania innowacji w przedsiębiorstwach. Pod tym względem rynek jest silnym stymulatorem procesów innowacyjnych. Dla innowacyjności i rozwoju gospodarki oraz dla działalności innowacyjnej przedsiębiorstw ogromne znaczenie ma poziom edukacji w kraju. Warunkiem postaw proinnowacyjnych polskiego społeczeństwa jest szybki wzrost wykształcenia, powszechność kształcenia. Sposób i proces kształcenia powinien kreować postawy innowacyjne, czyli kształtować osobowości zdolne tworzyć nowe technologie, nowe systemy organizacyjne, ale i zdolne podejmować ryzyko wprowadzania ich w życie. Tymczasem w społeczeństwie polskim mniej niż 10 % obywateli ma wyższe wykształcenie, co świadczy o niskim stopniu edukacji. Należy jednak odnotować, że coraz więcej ludzi podejmuje studia wyższe 13. Należy się spodziewać, że sytuacja w tej dziedzinie będzie się poprawiać [Dietrich, 1997]. Istotnym uwarunkowaniem działalności innowacyjnej jest stan krajowej nauki i prowadzona polityka naukowa. W Polsce, podobnie jak w innych krajach byłego bloku socjalistycznego, politykę naukową charakteryzuje nastawienie na podaż, dominująca rola badań podstawowych oraz brak koordynacji polityki naukowej z innymi politykami [Kozłowski, 1999]. Natomiast dla wdrażania innowacji w przedsiębiorstwach największe znaczenie mają prace rozwojowe. Opierając się na doświadczeniach krajów rozwiniętych, można stwierdzić, że model nauki w Polsce nie stwarza warunków sprzyjających działalności innowacyjnej krajowych przedsiębiorstw. Od kilku lat Polska przechodzi transformację ustrojową. Polskie przedsiębiorstwa stanęły w obliczu ogromnych zmian. Można przyjąć, że zmiany w otoczeniu polskich przedsiębiorstw mają wymiar nie tylko ustrojowy, lecz także cywilizacyjny. Wyzwania, przed którymi stoją polskie przedsiębiorstwa powinny więc wywierać silną presję na reorientację ich dotychczasowych kierunków działania, szczególnie wobec zapóźnienia technicznego, technologicznego i organizacyjnego naszej gospodarki. Jednakże wydaje się, że rodzime przedsiębiorstwa nie dostrzegają, bądź lekceważą realne zagrożenia płynące z otoczenia. Można wskazać dwie przyczyny tego zjawiska. Pierwsza - podstawowa przyczyna, jest echem dawnego systemu gospodarczego, który umożliwiał przerzucenie kosztów niedostosowania lub spóźnionych reakcji adaptacyjnych do otoczenia na to otoczenie. Takie możliwości 13 Na początku roku akademickiego 1998/99 na 10 tys. ludności przypadało w Polsce 328 studentów, tj. ok. 2,5 razy więcej niż na początku okresu transformacji. Polska wyprzedza pod tym względem pozostałe kraje 34
„Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone istnieją również obecnie. Przedsiębiorstwa mogą nadal pasożytować na budżecie, klientach, pracownikach, konkurentach i partnerach. Druga przyczyna wynika najczęściej ze zwykłej niewiedzy oraz nieznajomości elementarnych mechanizmów kryjących się za zmianami otoczenia, zarówno bliższego jak i dalszego. Zjawisku temu towarzyszy zazwyczaj powierzchowna analiza strategiczna przedsiębiorstwa i otoczenia, która nie daje możliwości sensownej konfrontacji sytuacji przedsiębiorstwa z szansami oraz zagrożeniami otoczenia [Moszkowicz, 2000, s.176]. Skłonność innowacyjna przedsiębiorstwa zależy także od ogólnych rozwiązań systemowych gospodarki. Działalność innowacyjna powinna być oparta na długookresowym rachunku ekonomicznym, nie może jednak podlegać jakimś specjalnym, odrębnym regułom, lecz musi być wkomponowana w system funkcjonowania całej gospodarki. Wprawdzie stymulowanie innowacji może być wsparte różnymi specyficznymi instrumentami, niemniej musi stanowić zintegrowany element rozwiązań systemowych skierowanych na zmiany strukturalne i podnoszenie efektywności gospodarowania w przedsiębiorstwach [Jasiński, 1997, s.38]. Tymczasem zapóźnienie gospodarcze Polski, ciągłe jeszcze niedostatki w zaopatrzeniu rynku, a także zmiany restrukturyzacyjne gospodarki tworzą swoistą "rentę transformacyjną", która pozwalać zaistnieć w biznesie dzięki prostym zasobom przedsiębiorczości, nie wymagającym tyle wysiłku co innowacje. Sytuacja taka jest rezultatem kilu zjawisk:  W Polsce mamy do czynienia - zapewne z częściowo słusznym - wspomaganiem sektora publicznego. Podkreślić jednak należy, że istnienie parasola ochronnego państwa osłabia, a może nawet likwiduje typową dla rynku presję ekonomiczną, kierującą wysiłki przedsiębiorstw na rozwiązywanie swych problemów drogą samodzielnego pokonywania oporów "materii ekonomicznej". Daje to przedsiębiorstwom możliwość korzystania z "łatwiejszych" zasobów przedsiębiorczości, nie wymagających innowacyjnych zmian w sferze realnej, bądź też wprowadzania zmian pozorowanych lub wypaczonych. Ponadto nadmierne wspieranie przez państwo przedsiębiorstw sektora publicznego nie tylko utrwala dotychczasową strukturę ekonomiczną gospodarki, ale i pozbawia środków na sfinansowanie rozwoju nauki, techniki i związanych z nią innowacyjnych przemysłów wysokiej techniki.  Sytuację komplikuje fakt, że w kilku branżach w Polsce oddziaływanie rynku jest zakłócone (ochrona zdrowia, telekomunikacja, energetyka). Ma to poważne konsekwencje postsocjalistyczne i znalazła się w przedziale wartości tego wskaźnika charakterystycznych dla krajów 35
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki
2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki

Empfohlen

BRE-CASE Seminarium 70 - Costs of Delayed Privatization in Poland
BRE-CASE Seminarium 70 - Costs of Delayed Privatization in Poland BRE-CASE Seminarium 70 - Costs of Delayed Privatization in Poland
BRE-CASE Seminarium 70 - Costs of Delayed Privatization in PolandCASE Center for Social and Economic Research
 
Fundusze europejskie 2014 - 2020
Fundusze europejskie 2014 - 2020Fundusze europejskie 2014 - 2020
Fundusze europejskie 2014 - 2020Alma Consulting Group Polska Sp. z o.o.
 
CASE Network Studies and Analyses 250 -
CASE Network Studies and Analyses 250 - CASE Network Studies and Analyses 250 -
CASE Network Studies and Analyses 250 - CASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE Seminarium 71 - Polish Banking Sector After Poland's Accession to...
BRE-CASE Seminarium 71 - Polish Banking Sector After Poland's Accession to... BRE-CASE Seminarium 71 - Polish Banking Sector After Poland's Accession to...
BRE-CASE Seminarium 71 - Polish Banking Sector After Poland's Accession to...CASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE Seminarium 77 - Changes in the Monetary Policy System on the Road...
BRE-CASE Seminarium 77 - Changes in the Monetary Policy System on the Road... BRE-CASE Seminarium 77 - Changes in the Monetary Policy System on the Road...
BRE-CASE Seminarium 77 - Changes in the Monetary Policy System on the Road...CASE Center for Social and Economic Research
 
Turystyka biznesowa w Katowicach w 2015 r.. Business tourism in Katowice in 2015
Turystyka biznesowa w Katowicach w 2015 r.. Business tourism in Katowice in 2015Turystyka biznesowa w Katowicach w 2015 r.. Business tourism in Katowice in 2015
Turystyka biznesowa w Katowicach w 2015 r.. Business tourism in Katowice in 2015Krzysztof Cieslikowski
 
BRE-CASE Seminarium 79 - Is the Polish Banking Sector Innovative?
BRE-CASE Seminarium 79 - Is the Polish Banking Sector Innovative? BRE-CASE Seminarium 79 - Is the Polish Banking Sector Innovative?
BRE-CASE Seminarium 79 - Is the Polish Banking Sector Innovative?CASE Center for Social and Economic Research
 
Venture Capital jako forma finansowania
Venture Capital jako forma finansowaniaVenture Capital jako forma finansowania
Venture Capital jako forma finansowaniaPawel Chudzinski
 

Empfohlen

BRE-CASE Seminarium 70 - Costs of Delayed Privatization in Poland
BRE-CASE Seminarium 70 - Costs of Delayed Privatization in Poland BRE-CASE Seminarium 70 - Costs of Delayed Privatization in Poland
BRE-CASE Seminarium 70 - Costs of Delayed Privatization in PolandCASE Center for Social and Economic Research
 
Fundusze europejskie 2014 - 2020
Fundusze europejskie 2014 - 2020Fundusze europejskie 2014 - 2020
Fundusze europejskie 2014 - 2020Alma Consulting Group Polska Sp. z o.o.
 
CASE Network Studies and Analyses 250 -
CASE Network Studies and Analyses 250 - CASE Network Studies and Analyses 250 -
CASE Network Studies and Analyses 250 - CASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE Seminarium 71 - Polish Banking Sector After Poland's Accession to...
BRE-CASE Seminarium 71 - Polish Banking Sector After Poland's Accession to... BRE-CASE Seminarium 71 - Polish Banking Sector After Poland's Accession to...
BRE-CASE Seminarium 71 - Polish Banking Sector After Poland's Accession to...CASE Center for Social and Economic Research
 
BRE-CASE Seminarium 77 - Changes in the Monetary Policy System on the Road...
BRE-CASE Seminarium 77 - Changes in the Monetary Policy System on the Road... BRE-CASE Seminarium 77 - Changes in the Monetary Policy System on the Road...
BRE-CASE Seminarium 77 - Changes in the Monetary Policy System on the Road...CASE Center for Social and Economic Research
 
Turystyka biznesowa w Katowicach w 2015 r.. Business tourism in Katowice in 2015
Turystyka biznesowa w Katowicach w 2015 r.. Business tourism in Katowice in 2015Turystyka biznesowa w Katowicach w 2015 r.. Business tourism in Katowice in 2015
Turystyka biznesowa w Katowicach w 2015 r.. Business tourism in Katowice in 2015Krzysztof Cieslikowski
 
BRE-CASE Seminarium 79 - Is the Polish Banking Sector Innovative?
BRE-CASE Seminarium 79 - Is the Polish Banking Sector Innovative? BRE-CASE Seminarium 79 - Is the Polish Banking Sector Innovative?
BRE-CASE Seminarium 79 - Is the Polish Banking Sector Innovative?CASE Center for Social and Economic Research
 
Venture Capital jako forma finansowania
Venture Capital jako forma finansowaniaVenture Capital jako forma finansowania
Venture Capital jako forma finansowaniaPawel Chudzinski
 
Analiza problemów biznesowych - ebook
Analiza problemów biznesowych - ebookAnaliza problemów biznesowych - ebook
Analiza problemów biznesowych - ebookepartnerzy.com
 
CASE Network Report 60
CASE Network Report 60CASE Network Report 60
CASE Network Report 60CASE Center for Social and Economic Research
 
Innowacyjna bankowość internetowa
Innowacyjna bankowość internetowaInnowacyjna bankowość internetowa
Innowacyjna bankowość internetowaEmil Ślązak
 
Slask 2.0
Slask 2.0Slask 2.0
Slask 2.0Grupa PTWP S.A.
 
Nik p-15-018-prywatyzacja
Nik p-15-018-prywatyzacjaNik p-15-018-prywatyzacja
Nik p-15-018-prywatyzacjaGrupa PTWP S.A.
 
Zarzadzanie innowacjami w przemysle spotkan
Zarzadzanie innowacjami w przemysle spotkanZarzadzanie innowacjami w przemysle spotkan
Zarzadzanie innowacjami w przemysle spotkanCracow University of Economic
 
BRE-CASE Seminarium 80 - Integration of European Financial Markets - The C...
BRE-CASE Seminarium 80 - Integration of European Financial Markets - The C... BRE-CASE Seminarium 80 - Integration of European Financial Markets - The C...
BRE-CASE Seminarium 80 - Integration of European Financial Markets - The C...CASE Center for Social and Economic Research
 
Wof strategia1
Wof strategia1Wof strategia1
Wof strategia1Waldemar Duczmal
 
Przemysl spotkan w Krakowie oraz Malopolsce w 2012
Przemysl spotkan w Krakowie oraz Malopolsce w 2012Przemysl spotkan w Krakowie oraz Malopolsce w 2012
Przemysl spotkan w Krakowie oraz Malopolsce w 2012Cracow University of Economic
 
Współpraca nauki i biznesu
Współpraca nauki i biznesuWspółpraca nauki i biznesu
Współpraca nauki i biznesuStowarzyszenie Wspierania Przedsiębiorczości Loża Biznesu
 
Controlling w realizacji usług publicznych gminy
Controlling w realizacji usług publicznych gminyControlling w realizacji usług publicznych gminy
Controlling w realizacji usług publicznych gminyepartnerzy.com
 
BRE-CASE Seminarium 84 - Communal Obligations in Poland
BRE-CASE Seminarium 84 - Communal Obligations in PolandBRE-CASE Seminarium 84 - Communal Obligations in Poland
BRE-CASE Seminarium 84 - Communal Obligations in PolandCASE Center for Social and Economic Research
 
Administracyjnoprawna sytuacja jednostki w świetle zasady pomocniczości - ebook
Administracyjnoprawna sytuacja jednostki w świetle zasady pomocniczości - ebookAdministracyjnoprawna sytuacja jednostki w świetle zasady pomocniczości - ebook
Administracyjnoprawna sytuacja jednostki w świetle zasady pomocniczości - ebookepartnerzy.com
 
BRE-CASE Seminarium 81 - Absropcja funduszy srukturalnych
BRE-CASE Seminarium 81 - Absropcja funduszy srukturalnych BRE-CASE Seminarium 81 - Absropcja funduszy srukturalnych
BRE-CASE Seminarium 81 - Absropcja funduszy srukturalnychCASE Center for Social and Economic Research
 
Dyplom całość Politechnika Warszawska1
Dyplom całość Politechnika Warszawska1Dyplom całość Politechnika Warszawska1
Dyplom całość Politechnika Warszawska1Maciej Wolski
 
Praca
PracaPraca
PracaRafał Małanij
 
Architektura korporacyjna. Aspekty teoretyczne i wybrane zastosowania praktyc...
Architektura korporacyjna. Aspekty teoretyczne i wybrane zastosowania praktyc...Architektura korporacyjna. Aspekty teoretyczne i wybrane zastosowania praktyc...
Architektura korporacyjna. Aspekty teoretyczne i wybrane zastosowania praktyc...Andrzej Sobczak
 
Marketing terytorialny. Miasto i region na rynku - ebook
Marketing terytorialny. Miasto i region na rynku - ebookMarketing terytorialny. Miasto i region na rynku - ebook
Marketing terytorialny. Miasto i region na rynku - ebooke-booksweb.pl
 
Kadry i rozwój
Kadry i rozwójKadry i rozwój
Kadry i rozwójStowarzyszenie Wspierania Przedsiębiorczości Loża Biznesu
 
Jak uczyc-sie-do-egzaminow
Jak uczyc-sie-do-egzaminowJak uczyc-sie-do-egzaminow
Jak uczyc-sie-do-egzaminowmazur16111
 
Klasa I od 1 września 2014
Klasa I od 1 września 2014Klasa I od 1 września 2014
Klasa I od 1 września 2014Alicja Wujec Kaczmarek
 
Umysl Lidera Fragment
Umysl Lidera FragmentUmysl Lidera Fragment
Umysl Lidera FragmentDarmowyEbook
 

Weitere ähnliche Inhalte

Was ist angesagt?

Analiza problemów biznesowych - ebook
Analiza problemów biznesowych - ebookAnaliza problemów biznesowych - ebook
Analiza problemów biznesowych - ebookepartnerzy.com
 
Innowacyjna bankowość internetowa
Innowacyjna bankowość internetowaInnowacyjna bankowość internetowa
Innowacyjna bankowość internetowaEmil Ślązak
 
Nik p-15-018-prywatyzacja
Nik p-15-018-prywatyzacjaNik p-15-018-prywatyzacja
Nik p-15-018-prywatyzacjaGrupa PTWP S.A.
 
Controlling w realizacji usług publicznych gminy
Controlling w realizacji usług publicznych gminyControlling w realizacji usług publicznych gminy
Controlling w realizacji usług publicznych gminyepartnerzy.com
 
Administracyjnoprawna sytuacja jednostki w świetle zasady pomocniczości - ebook
Administracyjnoprawna sytuacja jednostki w świetle zasady pomocniczości - ebookAdministracyjnoprawna sytuacja jednostki w świetle zasady pomocniczości - ebook
Administracyjnoprawna sytuacja jednostki w świetle zasady pomocniczości - ebookepartnerzy.com
 
Dyplom całość Politechnika Warszawska1
Dyplom całość Politechnika Warszawska1Dyplom całość Politechnika Warszawska1
Dyplom całość Politechnika Warszawska1Maciej Wolski
 
Architektura korporacyjna. Aspekty teoretyczne i wybrane zastosowania praktyc...
Architektura korporacyjna. Aspekty teoretyczne i wybrane zastosowania praktyc...Architektura korporacyjna. Aspekty teoretyczne i wybrane zastosowania praktyc...
Architektura korporacyjna. Aspekty teoretyczne i wybrane zastosowania praktyc...Andrzej Sobczak
 
Marketing terytorialny. Miasto i region na rynku - ebook
Marketing terytorialny. Miasto i region na rynku - ebookMarketing terytorialny. Miasto i region na rynku - ebook
Marketing terytorialny. Miasto i region na rynku - ebooke-booksweb.pl
 

Was ist angesagt? (19)

Analiza problemów biznesowych - ebook
Analiza problemów biznesowych - ebookAnaliza problemów biznesowych - ebook
Analiza problemów biznesowych - ebook
 
CASE Network Report 60
CASE Network Report 60CASE Network Report 60
CASE Network Report 60
 
Innowacyjna bankowość internetowa
Innowacyjna bankowość internetowaInnowacyjna bankowość internetowa
Innowacyjna bankowość internetowa
 
Slask 2.0
Slask 2.0Slask 2.0
Slask 2.0
 
Nik p-15-018-prywatyzacja
Nik p-15-018-prywatyzacjaNik p-15-018-prywatyzacja
Nik p-15-018-prywatyzacja
 
Zarzadzanie innowacjami w przemysle spotkan
Zarzadzanie innowacjami w przemysle spotkanZarzadzanie innowacjami w przemysle spotkan
Zarzadzanie innowacjami w przemysle spotkan
 
BRE-CASE Seminarium 80 - Integration of European Financial Markets - The C...
BRE-CASE Seminarium 80 - Integration of European Financial Markets - The C... BRE-CASE Seminarium 80 - Integration of European Financial Markets - The C...
BRE-CASE Seminarium 80 - Integration of European Financial Markets - The C...
 
Wof strategia1
Wof strategia1Wof strategia1
Wof strategia1
 
Przemysl spotkan w Krakowie oraz Malopolsce w 2012
Przemysl spotkan w Krakowie oraz Malopolsce w 2012Przemysl spotkan w Krakowie oraz Malopolsce w 2012
Przemysl spotkan w Krakowie oraz Malopolsce w 2012
 
Współpraca nauki i biznesu
Współpraca nauki i biznesuWspółpraca nauki i biznesu
Współpraca nauki i biznesu
 
Controlling w realizacji usług publicznych gminy
Controlling w realizacji usług publicznych gminyControlling w realizacji usług publicznych gminy
Controlling w realizacji usług publicznych gminy
 
BRE-CASE Seminarium 84 - Communal Obligations in Poland
BRE-CASE Seminarium 84 - Communal Obligations in PolandBRE-CASE Seminarium 84 - Communal Obligations in Poland
BRE-CASE Seminarium 84 - Communal Obligations in Poland
 
Administracyjnoprawna sytuacja jednostki w świetle zasady pomocniczości - ebook
Administracyjnoprawna sytuacja jednostki w świetle zasady pomocniczości - ebookAdministracyjnoprawna sytuacja jednostki w świetle zasady pomocniczości - ebook
Administracyjnoprawna sytuacja jednostki w świetle zasady pomocniczości - ebook
 
BRE-CASE Seminarium 81 - Absropcja funduszy srukturalnych
BRE-CASE Seminarium 81 - Absropcja funduszy srukturalnych BRE-CASE Seminarium 81 - Absropcja funduszy srukturalnych
BRE-CASE Seminarium 81 - Absropcja funduszy srukturalnych
 
Dyplom całość Politechnika Warszawska1
Dyplom całość Politechnika Warszawska1Dyplom całość Politechnika Warszawska1
Dyplom całość Politechnika Warszawska1
 
Praca
PracaPraca
Praca
 
Architektura korporacyjna. Aspekty teoretyczne i wybrane zastosowania praktyc...
Architektura korporacyjna. Aspekty teoretyczne i wybrane zastosowania praktyc...Architektura korporacyjna. Aspekty teoretyczne i wybrane zastosowania praktyc...
Architektura korporacyjna. Aspekty teoretyczne i wybrane zastosowania praktyc...
 
Marketing terytorialny. Miasto i region na rynku - ebook
Marketing terytorialny. Miasto i region na rynku - ebookMarketing terytorialny. Miasto i region na rynku - ebook
Marketing terytorialny. Miasto i region na rynku - ebook
 
Kadry i rozwój
Kadry i rozwójKadry i rozwój
Kadry i rozwój
 

Andere mochten auch

Jak uczyc-sie-do-egzaminow
Jak uczyc-sie-do-egzaminowJak uczyc-sie-do-egzaminow
Jak uczyc-sie-do-egzaminowmazur16111
 
Umysl Lidera Fragment
Umysl Lidera FragmentUmysl Lidera Fragment
Umysl Lidera FragmentDarmowyEbook
 
Polski Internet 2008/2009 - raport Gemius.pl
Polski Internet 2008/2009 - raport Gemius.plPolski Internet 2008/2009 - raport Gemius.pl
Polski Internet 2008/2009 - raport Gemius.plRafal
 
Ponadnarodowość w systemie politycznym unii europejskiej - ebook
Ponadnarodowość w systemie politycznym unii europejskiej - ebookPonadnarodowość w systemie politycznym unii europejskiej - ebook
Ponadnarodowość w systemie politycznym unii europejskiej - ebooke-booksweb.pl
 
Звернення до Президента України
Звернення до Президента УкраїниЗвернення до Президента України
Звернення до Президента Україниpresscvua
 
AI A GOSPODARKA - mpus.pl Marcin Puś
AI A GOSPODARKA - mpus.pl Marcin PuśAI A GOSPODARKA - mpus.pl Marcin Puś
AI A GOSPODARKA - mpus.pl Marcin PuśMarcin Puś
 
Problemy eksploatacyjne kolektorów próżniowych heat pipe
Problemy eksploatacyjne kolektorów próżniowych heat pipeProblemy eksploatacyjne kolektorów próżniowych heat pipe
Problemy eksploatacyjne kolektorów próżniowych heat pipeHewalex Sp. z o.o. Sp.K.
 
Malocluzia de clasa a ii a
Malocluzia de clasa a ii aMalocluzia de clasa a ii a
Malocluzia de clasa a ii aDeeaDumi
 
Raport Interaktywnie.com Email Marketing 2015
Raport Interaktywnie.com Email Marketing 2015Raport Interaktywnie.com Email Marketing 2015
Raport Interaktywnie.com Email Marketing 2015Anna Piekart
 
Gender wage gap in Poland
Gender wage gap in PolandGender wage gap in Poland
Gender wage gap in PolandGRAPE
 
Twierdzenie odwrotne do Twierdzenia Pitagorasa
Twierdzenie odwrotne do Twierdzenia PitagorasaTwierdzenie odwrotne do Twierdzenia Pitagorasa
Twierdzenie odwrotne do Twierdzenia PitagorasaPiotr Szlagor
 
Real World Camera Raw i Photoshop CS3/CS3 PL. Efektywna obróbka cyfrowych zdjęć
Real World Camera Raw i Photoshop CS3/CS3 PL. Efektywna obróbka cyfrowych zdjęćReal World Camera Raw i Photoshop CS3/CS3 PL. Efektywna obróbka cyfrowych zdjęć
Real World Camera Raw i Photoshop CS3/CS3 PL. Efektywna obróbka cyfrowych zdjęćWydawnictwo Helion
 
Znieczulenie do ciecia cesarskiego
Znieczulenie do ciecia cesarskiegoZnieczulenie do ciecia cesarskiego
Znieczulenie do ciecia cesarskiegoPolanest
 
Wykonywanie wkładów koronowych i koronowokorzeniowych
Wykonywanie wkładów koronowych i koronowokorzeniowych Wykonywanie wkładów koronowych i koronowokorzeniowych
Wykonywanie wkładów koronowych i koronowokorzeniowych Dawid Bogocz
 
Izrael, Daniel Zając
Izrael, Daniel ZającIzrael, Daniel Zając
Izrael, Daniel Zającdaniel9933
 
Atrakcyjność interpersonalna dodac
Atrakcyjność interpersonalna dodacAtrakcyjność interpersonalna dodac
Atrakcyjność interpersonalna dodacmalbor25
 
Edukacja niepełnosprawnych
Edukacja niepełnosprawnychEdukacja niepełnosprawnych
Edukacja niepełnosprawnychGertruda Gałek
 

Andere mochten auch (20)

Jak uczyc-sie-do-egzaminow
Jak uczyc-sie-do-egzaminowJak uczyc-sie-do-egzaminow
Jak uczyc-sie-do-egzaminow
 
Klasa I od 1 września 2014
Klasa I od 1 września 2014Klasa I od 1 września 2014
Klasa I od 1 września 2014
 
Umysl Lidera Fragment
Umysl Lidera FragmentUmysl Lidera Fragment
Umysl Lidera Fragment
 
Polski Internet 2008/2009 - raport Gemius.pl
Polski Internet 2008/2009 - raport Gemius.plPolski Internet 2008/2009 - raport Gemius.pl
Polski Internet 2008/2009 - raport Gemius.pl
 
Ponadnarodowość w systemie politycznym unii europejskiej - ebook
Ponadnarodowość w systemie politycznym unii europejskiej - ebookPonadnarodowość w systemie politycznym unii europejskiej - ebook
Ponadnarodowość w systemie politycznym unii europejskiej - ebook
 
Звернення до Президента України
Звернення до Президента УкраїниЗвернення до Президента України
Звернення до Президента України
 
AI A GOSPODARKA - mpus.pl Marcin Puś
AI A GOSPODARKA - mpus.pl Marcin PuśAI A GOSPODARKA - mpus.pl Marcin Puś
AI A GOSPODARKA - mpus.pl Marcin Puś
 
Problemy eksploatacyjne kolektorów próżniowych heat pipe
Problemy eksploatacyjne kolektorów próżniowych heat pipeProblemy eksploatacyjne kolektorów próżniowych heat pipe
Problemy eksploatacyjne kolektorów próżniowych heat pipe
 
Malocluzia de clasa a ii a
Malocluzia de clasa a ii aMalocluzia de clasa a ii a
Malocluzia de clasa a ii a
 
Raport Interaktywnie.com Email Marketing 2015
Raport Interaktywnie.com Email Marketing 2015Raport Interaktywnie.com Email Marketing 2015
Raport Interaktywnie.com Email Marketing 2015
 
Gender wage gap in Poland
Gender wage gap in PolandGender wage gap in Poland
Gender wage gap in Poland
 
Twierdzenie odwrotne do Twierdzenia Pitagorasa
Twierdzenie odwrotne do Twierdzenia PitagorasaTwierdzenie odwrotne do Twierdzenia Pitagorasa
Twierdzenie odwrotne do Twierdzenia Pitagorasa
 
Real World Camera Raw i Photoshop CS3/CS3 PL. Efektywna obróbka cyfrowych zdjęć
Real World Camera Raw i Photoshop CS3/CS3 PL. Efektywna obróbka cyfrowych zdjęćReal World Camera Raw i Photoshop CS3/CS3 PL. Efektywna obróbka cyfrowych zdjęć
Real World Camera Raw i Photoshop CS3/CS3 PL. Efektywna obróbka cyfrowych zdjęć
 
Znieczulenie do ciecia cesarskiego
Znieczulenie do ciecia cesarskiegoZnieczulenie do ciecia cesarskiego
Znieczulenie do ciecia cesarskiego
 
Islam a seks
Islam a seksIslam a seks
Islam a seks
 
Etyka biznesu & CSR w Polsce i Europie - Manage or Die Inspiration
Etyka biznesu & CSR w Polsce i Europie - Manage or Die InspirationEtyka biznesu & CSR w Polsce i Europie - Manage or Die Inspiration
Etyka biznesu & CSR w Polsce i Europie - Manage or Die Inspiration
 
Wykonywanie wkładów koronowych i koronowokorzeniowych
Wykonywanie wkładów koronowych i koronowokorzeniowych Wykonywanie wkładów koronowych i koronowokorzeniowych
Wykonywanie wkładów koronowych i koronowokorzeniowych
 
Izrael, Daniel Zając
Izrael, Daniel ZającIzrael, Daniel Zając
Izrael, Daniel Zając
 
Atrakcyjność interpersonalna dodac
Atrakcyjność interpersonalna dodacAtrakcyjność interpersonalna dodac
Atrakcyjność interpersonalna dodac
 
Edukacja niepełnosprawnych
Edukacja niepełnosprawnychEdukacja niepełnosprawnych
Edukacja niepełnosprawnych
 

Ähnlich wie 2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki

raport Global Entrepreneurship Monitor – Polska
raport Global Entrepreneurship Monitor – Polskaraport Global Entrepreneurship Monitor – Polska
raport Global Entrepreneurship Monitor – PolskaOpen Concept
 
Przedsiębiorczość szansą na sukces rządu, gospodarki, przedsiębiorstw, społec...
Przedsiębiorczość szansą na sukces rządu, gospodarki, przedsiębiorstw, społec...Przedsiębiorczość szansą na sukces rządu, gospodarki, przedsiębiorstw, społec...
Przedsiębiorczość szansą na sukces rządu, gospodarki, przedsiębiorstw, społec...Robert Loranc
 
Branzowy bilans kapitau ludzkieg o w sektorze finansowym raport
Branzowy bilans kapitau ludzkieg o w sektorze finansowym raportBranzowy bilans kapitau ludzkieg o w sektorze finansowym raport
Branzowy bilans kapitau ludzkieg o w sektorze finansowym raportArtur Trzebiński
 
Raport: Produkcja 4.0. Praktyki firm w Polsce
Raport: Produkcja 4.0. Praktyki firm w PolsceRaport: Produkcja 4.0. Praktyki firm w Polsce
Raport: Produkcja 4.0. Praktyki firm w PolsceGrupa PTWP S.A.
 
Projekt strategii rozwoju rynku kapitalowego
Projekt strategii rozwoju rynku kapitalowegoProjekt strategii rozwoju rynku kapitalowego
Projekt strategii rozwoju rynku kapitalowegoGrupa PTWP S.A.
 
Ochrona konkurencji w działalności platform handlu elektronicznego - ebook
Ochrona konkurencji w działalności platform handlu elektronicznego - ebookOchrona konkurencji w działalności platform handlu elektronicznego - ebook
Ochrona konkurencji w działalności platform handlu elektronicznego - ebooke-booksweb.pl
 
Sprawozdanie13i14 eweltomcz
Sprawozdanie13i14 eweltomczSprawozdanie13i14 eweltomcz
Sprawozdanie13i14 eweltomczEwelina Tomczyk
 
Systemy oceny i wyboru projektów w ramach 16 RPO
Systemy oceny i wyboru projektów w ramach 16 RPOSystemy oceny i wyboru projektów w ramach 16 RPO
Systemy oceny i wyboru projektów w ramach 16 RPOCentrum Adama Smitha
 
Sprawozdanie temat 13
Sprawozdanie temat 13Sprawozdanie temat 13
Sprawozdanie temat 13mariusz21
 

Ähnlich wie 2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki (20)

CASE Network Report 43
CASE Network Report 43CASE Network Report 43
CASE Network Report 43
 
CASE Network Report 70 -
CASE Network Report 70 - CASE Network Report 70 -
CASE Network Report 70 -
 
Strategia-DSRK-PL2030-RM
Strategia-DSRK-PL2030-RMStrategia-DSRK-PL2030-RM
Strategia-DSRK-PL2030-RM
 
BRE-CASE Seminarium 73 - Flexible Labor Market in Poland. How To Do It?
BRE-CASE Seminarium 73 - Flexible Labor Market in Poland. How To Do It? BRE-CASE Seminarium 73 - Flexible Labor Market in Poland. How To Do It?
BRE-CASE Seminarium 73 - Flexible Labor Market in Poland. How To Do It?
 
raport Global Entrepreneurship Monitor – Polska
raport Global Entrepreneurship Monitor – Polskaraport Global Entrepreneurship Monitor – Polska
raport Global Entrepreneurship Monitor – Polska
 
Przedsiębiorczość szansą na sukces rządu, gospodarki, przedsiębiorstw, społec...
Przedsiębiorczość szansą na sukces rządu, gospodarki, przedsiębiorstw, społec...Przedsiębiorczość szansą na sukces rządu, gospodarki, przedsiębiorstw, społec...
Przedsiębiorczość szansą na sukces rządu, gospodarki, przedsiębiorstw, społec...
 
BRE-CASE Seminarium 74 - Problem of Pension Funds' Foreign Investment
BRE-CASE Seminarium 74 - Problem of Pension Funds' Foreign Investment BRE-CASE Seminarium 74 - Problem of Pension Funds' Foreign Investment
BRE-CASE Seminarium 74 - Problem of Pension Funds' Foreign Investment
 
Branzowy bilans kapitau ludzkieg o w sektorze finansowym raport
Branzowy bilans kapitau ludzkieg o w sektorze finansowym raportBranzowy bilans kapitau ludzkieg o w sektorze finansowym raport
Branzowy bilans kapitau ludzkieg o w sektorze finansowym raport
 
Raport: Produkcja 4.0. Praktyki firm w Polsce
Raport: Produkcja 4.0. Praktyki firm w PolsceRaport: Produkcja 4.0. Praktyki firm w Polsce
Raport: Produkcja 4.0. Praktyki firm w Polsce
 
BRE-CASE Seminarium 76 - Competitiveness of the Banking Sector after Polan...
BRE-CASE Seminarium 76 - Competitiveness of the Banking Sector after Polan... BRE-CASE Seminarium 76 - Competitiveness of the Banking Sector after Polan...
BRE-CASE Seminarium 76 - Competitiveness of the Banking Sector after Polan...
 
BRE-CASE Seminarium 72 - Reform of Law-Making Process in Poland
BRE-CASE Seminarium 72 - Reform of Law-Making Process in Poland BRE-CASE Seminarium 72 - Reform of Law-Making Process in Poland
BRE-CASE Seminarium 72 - Reform of Law-Making Process in Poland
 
Projekt strategii rozwoju rynku kapitalowego
Projekt strategii rozwoju rynku kapitalowegoProjekt strategii rozwoju rynku kapitalowego
Projekt strategii rozwoju rynku kapitalowego
 
CASE Network Report 42
CASE Network Report 42 CASE Network Report 42
CASE Network Report 42
 
Ochrona konkurencji w działalności platform handlu elektronicznego - ebook
Ochrona konkurencji w działalności platform handlu elektronicznego - ebookOchrona konkurencji w działalności platform handlu elektronicznego - ebook
Ochrona konkurencji w działalności platform handlu elektronicznego - ebook
 
Społeczna odpowiedzialność biznesu. wymiar konstytucyjny i międzynarodowy
Społeczna odpowiedzialność biznesu. wymiar konstytucyjny i międzynarodowySpołeczna odpowiedzialność biznesu. wymiar konstytucyjny i międzynarodowy
Społeczna odpowiedzialność biznesu. wymiar konstytucyjny i międzynarodowy
 
Sprawozdanie13i14 eweltomcz
Sprawozdanie13i14 eweltomczSprawozdanie13i14 eweltomcz
Sprawozdanie13i14 eweltomcz
 
Forex 2-analiza-techniczna
Forex 2-analiza-technicznaForex 2-analiza-techniczna
Forex 2-analiza-techniczna
 
BRE-CASE Seminarium 83 - Reform Agenda for Poland
BRE-CASE Seminarium 83 - Reform Agenda for PolandBRE-CASE Seminarium 83 - Reform Agenda for Poland
BRE-CASE Seminarium 83 - Reform Agenda for Poland
 
Systemy oceny i wyboru projektów w ramach 16 RPO
Systemy oceny i wyboru projektów w ramach 16 RPOSystemy oceny i wyboru projektów w ramach 16 RPO
Systemy oceny i wyboru projektów w ramach 16 RPO
 
Sprawozdanie temat 13
Sprawozdanie temat 13Sprawozdanie temat 13
Sprawozdanie temat 13
 

2001 Innovativeness of Polish Economy PL / Innowacyjnosc polskiej gospodarki

  • 1. 2001 INNOWACYJNOŚĆ POLSKIEJ GOSPODARKI Innovativeness of Polish economy Praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. M. Moszkowicz i obroniona na Politechnice Wrocławskiej Autor: Tomasz Szulc Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone
  • 2. „Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone 2
  • 3. „Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone SPIS TREŚCI WSTĘP ................................................................................................................... 5 1. POJĘCIE I KLASYFIKACJA INNOWACJI .............................................................. 7 1.1. Pojęcie innowacji, innowacyjności i postępu ................................................... 7 1.2. Klasyfikacja innowacji ...................................................................................... 9 1.2.1. Pojęcie i klasyfikacja innowacji technicznych ........................................... 11 1.2.1.1. Podział innowacji technicznych z punktu widzenia sektora przemysłowego 13 1.2.1.2. Podział innowacji technicznych z punktu widzenia przedsiębiorstwa........... 15 1.3. Proces innowacyjny ......................................................................................... 15 1.3.1. Tradycyjne modele procesu innowacyjnego .............................................. 16 1.3.2. Model „związanego” łańcucha ................................................................... 18 1.4. Dyfuzja innowacji ............................................................................................ 21 1.4.1. Determinanty procesów dyfuzji ................................................................. 24 1.5. Innowacje a postęp techniczny ....................................................................... 24 1.6. Podsumowanie .................................................................................................. 26 2. INNOWACYJNOŚĆ POLSKICH PRZEDSIĘBIORSTW PRZEMYSŁOWYCH ............ 27 2.1. Przemysł i jego rola w gospodarce ................................................................. 27 2.2. Przedsiębiorstwo innowacyjne w gospodarce ............................................... 28 2.2.1. Zarządzanie innowacjami w organizacji .................................................... 30 2.2.2. Uwarunkowania działalności innowacyjnej przedsiębiorstw przemysłowych ............................................................................................ 32 2.2.3. Badanie działalności innowacyjnej przedsiębiorstwa. Metodologia Oslo . 36 2.3. Działalność innowacyjna polskich przedsiębiorstw przemysłowych .......... 38 2.3.1. Wskaźnik innowacyjności przemysłu ........................................................ 39 2.3.2. Intensywności innowacji w przemyśle ...................................................... 41 2.3.3. Efekty działalności innowacyjnej .............................................................. 44 2.3.4. Wielkość, przynależność sektorowa i forma własności przedsiębiorstw a ich innowacyjność. ...................................................................................... 46 2.4. Produkcja i handel zagraniczny w zakresie wysokiej techniki ................... 52 2.4.1. Pojęcie i klasyfikacja przemysłu i wyrobów wysokiej techniki ................ 52 2.4.2. Sektor przedsiębiorstw wysokiej techniki w Polsce .................................. 54 2.4.3. Handel zagraniczny wyrobami wysokiej techniki w Polsce ...................... 56 3
  • 4. „Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone 2.5. Zaplecze badawczo - rozwojowe przemysłu .................................................. 58 2.6. Podsumowanie .................................................................................................. 61 3. WYNALAZCZOŚĆ I OCHRONA PATENTOWA W POLSCE .................................. 63 3.1. Wynalazczość jako źródło innowacji ............................................................. 63 3.1.1. Pojęcie wynalazku i wzoru użytkowego .................................................... 63 3.1.2. Wynalazczość a proces innowacyjny. Model poznawczy ......................... 64 3.2. Ogólna charakterystyka aktywności patentowej w Polsce. Statystyka patentów ............................................................................................................ 68 3.2.1. Uwagi dotyczące statystyki patentów ........................................................ 68 3.2.2. Ochrona własności przemysłowej w Polsce w okresie transformacji ....... 70 3.2.2.1. Zgłoszenia wynalazków polskich i zagranicznych ........................................ 70 3.2.2.2. Współczynnik wynalazczości ........................................................................ 75 3.2.3. Wynalazczość w Polsce w latach 1970 - 1999 .......................................... 77 3.3. Podsumowanie .................................................................................................. 80 4. TRANSFER TECHNOLOGII W POLSKIEJ GOSPODARCE .................................... 81 4.1. Pojęcie i nośniki transferu technologii ........................................................... 81 4.1.1. Bilans w dziedzinie techniki ...................................................................... 83 4.1.2. Obrót licencjami ......................................................................................... 85 4.2. Znaczenie bezpośrednich inwestycji zagranicznych dla poprawy innowacyjności polskiej gospodarki ............................................................... 87 4.2.1. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a transfer technologii ..................... 87 4.2.2. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce ........................................ 89 4.3. Krajowy system innowacji w Polsce............................................................... 90 4.3.1. Działalność ośrodków przedsiębiorczości, innowacji i technologii .......... 92 4.3.2. Agencja Techniki i Technologii ................................................................. 95 4.4. Polityka innowacyjna w Polsce ....................................................................... 97 4.5. Podsumowanie ................................................................................................ 100 ZAKOŃCZENIE ................................................................................................... 102 LITERATURA...................................................................................................... 105 SPIS TABEL......................................................................................................... 110 SPIS RYSUNKÓW ................................................................................................ 111 4
  • 5. „Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone WSTĘP Od kilkunastu lat do problematyki innowacji przywiązuje się ogromną wagę. Innowacje uważane są aktualnie za główny czynnik wzrostu gospodarczego i rozwoju nowoczesnych społeczeństw. Przedsiębiorstwa, a także całe społeczeństwa powinny wykazywać stałą zdolność do wprowadzania innowacji, jeśli gospodarka ma zachować stabilny wzrost gospodarczy i konkurencyjność na arenie międzynarodowej. Również w Polsce daje się zaobserwować wyraźny wzrost zainteresowania tą problematyką. Należy przyjąć to bardzo pozytywnie, gdyż zwiększenie innowacyjności naszej gospodarki, przy postępującej globalizacji oraz perspektywie przyjęcia Polski do Unii Europejskiej, wydaje się być koniecznością. Jest to szczególnie istotne także z tego względu, że od kilku lat można spotkać opinie świadczące o zapaści innowacyjnej polskiej gospodarki. Jednak oceny wyrażane na ten temat przez różnych autorów nie są co do tego zgodne. Celem niniejszej pracy jest diagnoza innowacyjności polskiej gospodarki oraz analiza źródeł zahamowania procesów innowacyjnych w niej zachodzących. W pracy przyjęto następujące tezy (założenia wyjściowe):  zahamowania procesów innowacyjnych w polskiej gospodarce mają charakter systemowy,  poziom innowacyjności polskiej gospodarki jest w znacznej mierze efektem funkcjonowania poprzedniego systemu, a zachodząca transformacja nie stworzyła jeszcze odpowiednich warunków sprzyjających innowacjom. Problematyka innowacji jest bardzo złożona. Mnogość czynników wpływających na innowacyjność gospodarki nie pozwala na ich pełną analizę w tego rodzaju pracy. Rozważania zawężono w znacznej mierze do innowacji zachodzących w przemyśle. Podyktowane to zostało ograniczeniami dostępnego materiału empirycznego skoncentrowanego głównie na badaniach przemysłu oraz faktem, iż przemysł w innowacyjnej gospodarce odgrywa dominującą rolę. Praca ma charakter teoretyczno – empiryczny. Zawiera teoretyczne rozważania z zakresu innowacji i transferu technologii. Do diagnozy innowacyjności gospodarki wykorzystano polską i zagraniczną literaturę z zakresu innowacji, analizę badań empirycznych dotyczących innowacji w polskiej gospodarce oraz porównanie wyników tych badań z podobnymi przeprowadzonymi w innych krajach. Praca składa się z czterech rozdziałów. W rozdziale pierwszym przedstawiono i omówiono podstawowe pojęcia dotyczące innowacji. 5
  • 6. „Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone Rozdział drugi poświęcono innowacyjności polskich przedsiębiorstw przemysłowych. Dokonano syntezy badań empirycznych przeprowadzonych przez GUS w ostatnich latach, zwrócono uwagę na uwarunkowania działalności innowacyjnej polskich przedsiębiorstw, na ich zaplecze badawczo – rozwojowe oraz na przemysł wysokiej techniki. Rozdział trzeci zawiera analizę wynalazczości w Polsce, omówiono rolę i miejsce wynalazków w procesie innowacyjnym oraz porównano stan krajowej myśli wynalazczej okresu transformacji z jej stanem w latach gospodarki centralnie planowanej. W rozdziale czwartym skupiono się na transferze technologii w polskiej gospodarce. Starano się określić na ile Polska korzysta z zagranicznej myśli technicznej, obcych technologii i czy jest to dla niej szansa na zmniejszenie luki technologicznej dzielącej ją od krajów wysoko rozwiniętych. Poza tym omówiono również transfer technologii pomiędzy sferą naukowo – badawczą a przedsiębiorstwami, zwracając uwagę na istniejącą infrastrukturę instytucjonalną i problemy w niej występujące. Zarysowano także rolę państwa i polityki innowacyjnej w sprzyjaniu transferowi technologii i stymulowaniu innowacyjności. Chciałbym w tym miejscu wyrazić podziękowanie profesorowi Mieczysławowi Moszkowiczowi, pod którego kierunkiem praca ta została zrealizowana, za poświęcony czas oraz cenne i konstruktywne uwagi. 6
  • 7. „Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone 1. Pojęcie i klasyfikacja innowacji 1.1. Pojęcie innowacji, innowacyjności i postępu Wyraz „innowacja” pochodzi od późnołacińskiego słowa innovatio „odnowienie” od łacińskiego innovare „odnawiać”, a słownik wyrazów obcych wyjaśnia jako wprowadzenie czegoś nowego, rzecz nowo wprowadzoną, nowość, reformę [Kopaliński, 1989]. Podobnie „innowację” określa encyklopedia PWN i takie też znaczenie tego słowa powszechnie funkcjonuje. Jednak definicji innowacji w literaturze naukowej jest wiele, od ujęć bardzo szerokich do bardzo wąskich. Różnie też interpretowane jest pojęcie innowacji. Dlatego też warto zwrócić uwagę na kilka definicji. W literaturze polskiej spotkać można ogólną definicję zaproponowaną przez Z. Pietrasińskiego, wg którego innowacje są to zmiany celowo wprowadzone przez człowieka lub zaprojektowane przezeń układy cybernetyczne, które polegają na zastępowaniu dotychczasowych stanów rzeczy innymi, ocenianymi dodatnio w świetle określonych kryteriów i składającymi się w sumie na postęp [Byrski, 1986, s.12]. Pojęcie innowacji do światowej literatury ekonomicznej wprowadził J. Schumpeter, wg którego obejmowały one:  wprowadzenie do produkcji wyrobów nowych lub też doskonalenie produktów już istniejących,  wprowadzenie nowego lub udoskonalenie istniejącego procesu produkcyjnego,  zastosowanie nowego sposobu sprzedaży lub zakupów,  otwarcie nowego rynku, zastosowanie nowych surowców lub półfabrykatów,  wprowadzenie nowej organizacji produkcji. Innowacje wg Schumpetera są istotną zmianą funkcji produkcji, polegającą na odmiennym niż uprzednio kombinowaniu, tzn. łączeniu ze sobą czynników produkcji [Jasiński , 1987, s.11]. Jego zwolennik i znawca tej problematyki Peter Drucker określa innowacje jako szczególne narzędzie przedsiębiorców, za pomocą którego ze zmiany czynią okazję do podjęcia nowej działalności gospodarczej lub do świadczenia nowych usług. Jest ona wg niego raczej pojęciem ekonomicznym lub społecznym niż technicznym [Drucker, 1992, s.29]. Zwolennikiem wąskiego ujęcia innowacji jest Ch. Freeman, wg którego o innowacji możemy mówić dopiero po pierwszym handlowym wprowadzeniu (zastosowaniu) nowego produktu, procesu, systemu lub urządzenia. Podobnie Mansfield twierdząc, że innowacja jest 7
  • 8. „Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone pierwszym zastosowaniem wynalazku [Jasiński, 1997, s.12]. Spora liczba ekonomistów nie zawężą jednak znaczenia pojęcia innowacji do pierwszych zastosowań. Na przykład J. Pajestka stwierdza, że „nie ma znaczenia, że produkty czy technologie (jako metody wytwarzania) znane są gdzie indziej; dla danego społeczeństwa, które ich wcześniej nie znało, są one bez wątpienia innowacjami [...] Dla analizy procesów rozwojowych bardziej słuszne jest takie rozumienie pojęcia „innowacje”, w którym innowacją jest nie tylko to, co jest absolutną nowością w skali światowej, ale to co jest nowością dla danego społeczeństwa” 1. Podobną argumentację można zastosować na niższym szczeblu, np. gałęzi przemysłowej [Poznański ,1979, s.41]. W pracy tej innowacje będą rozumiane szeroko pod względem przedmiotowym zgodnie z ujęciem Schumpetera i nie ograniczając ich do nowości w skali światowej, czyli mając na uwadze rozważania przytaczanego wyżej J. Pajestki. Warto też wspomnieć o dorobku i pracach G.S. Altshullera, który podchodzi do tej problematyki od strony pewnych procesów twórczych możliwych do nauczenia i systematycznego wprowadzania. Altshuller podkreśla związek innowacji z kreatywnością, która wg niego jest złożonym zjawiskiem i zbiorem umiejętności, odmiennym sposobem organizowania, syntezy i wyrażania wiedzy, postrzegania świata i tworzenia nowych idei, perspektyw i produktów. Wyrazy te przy tak przyjętej definicji kreatywności mogą być wg niego uznawane za synonimy, przy czym kreatywność jest używana do opisu pierwszego pojawienia się nowych pomysłów, natomiast terminy innowacja, innowacyjność są często używane do opisu przekształcenia aktu kreatywności w rzeczywistość, czyli zastosowania go w praktyce [TRIZ..., 1997, s.2]. Różnica pomiędzy innowacją a innowacyjnością polega jednak na tym, że innowacja jest rezultatem innowacyjności, bycia innowacyjnym. Innowacyjność jest pewnym procesem, którego wynikiem jest innowacja. Nieznany wcześniej wynalazek danego przedsiębiorstwa jest wynikiem jego innowacyjności. Jeśli zostanie wdrożony w praktyce stanie się innowacją. Innowacyjność jest więc zdolnością zastosowania aktu kreatywności, nowych idei, wynalazków, czego wynikiem jest innowacja [Some Thoughts..., 1999]. Przy badaniu innowacyjności GUS posługuje się definicją zaproponowaną przez podręcznik Oslo Manual, w którym przez innowacyjność rozumie się zdolność przedsiębiorstw do tworzenia i wdrażania innowacji oraz faktyczną umiejętność 1 podano za J. Pajestka, Determinanty postępu. Czynniki i współzależności rozwoju społeczno - gospodarczego, Warszawa 1975, s. 179 – 180. 8
  • 9. „Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone wprowadzania nowych i zmodernizowanych wyrobów, nowych lub zmienionych procesów technologicznych lub organizacyjno – technicznych [Niedbalska, 1999]. Próbując zastosować to pojęcie w odniesieniu do gospodarki, można przyjąć sformułowanie, że innowacyjność gospodarki to zdolność podmiotów gospodarczych do ustawicznego poszukiwania i wykorzystania w praktyce nowych wyników badań naukowych, prac badawczo - rozwojowych, nowych koncepcji, pomysłów i wynalazków [Założenia..., 1994, s.15]. Niektórzy z autorów wyraźnie rozróżniają innowacyjność gospodarki od 2 innowacyjności nauki . Ta druga wyraża się innowacjami uzyskanymi poprzez badania naukowe. Pomiędzy obiema innowacyjnościami nie ma ścisłego związku. Innowacyjna nauka może nie wywoływać innowacyjności gospodarki, jeśli nie przejawia ona właściwej chłonności na innowacje. Może też być odwrotnie. Wówczas gospodarka czerpie innowacje z własnej struktury lub z zagranicy. Z reguły jednak innowacyjna nauka w kraju motywuje w istotnym stopniu innowacyjność gospodarki. Rola nauki w procesie innowacyjnym będzie omówiona w dalszej części pracy. Skłonność gospodarki do innowacji, do wprowadzania nowych technologii, jest jednym z głównych atrybutów międzynarodowej konkurencyjności gospodarki. Innowacje są często uważane za przejawy postępu i rozwoju, za jeden z elementów mechanizmu postępu technicznego i cywilizacyjnego. Z postępem wiązał innowacje w swej definicji Pietrasiński. W ujęciu Oskara Langego postęp oznacza przechodzenie od form coraz bardziej złożonych i zróżnicowanych do stanów coraz doskonalszych, natomiast rozwój oznacza przede wszystkim zmiany w danej całości (np. w systemie gospodarczym). Zmiany przebiegające w określonym kierunku stanowią proces rozwoju [Marciniak, 1998, s.6]. Problem innowacji w tworzeniu postępu technicznego będzie poruszony w dalszej części pracy. 1.2. Klasyfikacja innowacji Mnogość znaczeń nadawanych w różnych kontekstach terminowi innowacja prowadzi do licznych klasyfikacji. Podziały takie pozwalają lepiej zrozumieć i sprecyzować to pojęcie. Najbardziej ogólny podział innowacji wyróżnia: innowacje antropocentryczne – dotyczące różnych przejawów życia jednostek ludzkich, innowacje społeczne – dotyczące organizacji stosunków międzyludzkich, innowacje biotyczne – innowacje w zakresie przyrody, innowacje techniczne – dotyczące zmian w technice i technologii [Marciniak, 1998, s.9]. Ten ostatni rodzaj innowacji będzie głównym przedmiotem niniejszej 9
  • 10. „Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone pracy, gdyż w kontekście innowacyjności gospodarki, jest on w dużym stopniu możliwy do zmierzenia, analizy i oceny. W pozostałych przypadkach trudno o dokładne dane i mierniki, chociaż analiza pozostałych rodzajów innowacji byłaby ciekawa, gdyż nie pozostają one bez wpływu na gospodarkę, a często są także istotnie i nierozdzielnie związane z innowacjami technicznymi.3 Wystarczy wspomnieć, że największą innowacją społeczną ostatniej dekady w Polsce było przejście do systemu gospodarki rynkowej. Wpływ tej innowacji na wszystkie sfery naszego życia jest do dziś wyraźnie odczuwalny. Wspominany już G.S. Altshuller analizując przeszło 2 miliony patentów stwierdził, że innowacje można sklasyfikować na pięciu oddzielnych poziomach: od poziomu pierwszego - najprostszego, jak rozwiązanie problemu, do najbardziej złożonego – odkrycia. [TRIZ..., 1997, s.11]. Tabela 1. Pięć poziomów innowacji Częstość Wielkość Poziom Opis występowania zmiany Użycie środków (materiałów, metod itp.) odpowiednio do specyfiki sytuacji. Rozwiązania znajduje się indywidualnie lub Niewielka bądź 1 30 % grupowo w ramach posiadanej wiedzy lub żadna informacji w danej specjalizacji lub też w ramach organizacji Dodatkowe wymagania zwiększają poziom trudności w porównaniu do poziomu 1. Rozwiązania otrzymuje się na podstawie 2 45% Nieznaczna wiedzy posiadanej już przez przedsiębiorstwo, istniejącej technologii lub od specjalistów w danej dziedzinie. Zasadnicze zmiany w sposobie działania. Przedmiot 3 Wyjaśnienie nieścisłości Zastosowanie 20% istotnie wiedzy z innych dziedzin technologii. zmieniony Radykalne zmiany. Odmienne podejście, wykorzystanie innych istniejących systemów Przedmiot lub elementów. Zmiany w naukowych 4 4% całkowicie podstawach systemu. Zastosowanie jednej zmieniony funkcji na wiele sposobów. Wykorzystanie posiadanej wiedzy w ramach nauki. Odkrycie lub przełom. Całkowicie nowa Zmiana całego 5 funkcja. Rewolucja, nie ewolucja. Nauka lub Ułamek procenta systemu technologia nieznana poprzednio. technicznego Ż r ó d ł o: TRIZ..., 1997, s.11 Można też spotkać wiele podobnych, ale „skromniejszych” podziałów innowacji, które mają na względzie rozróżnienie ich skali. I tak mówi się o innowacjach większych i mniejszych czy radykalnych i usprawniających. Pojawia się tutaj problem oceny skali innowacji i sposobów jej pomiaru. Na tym polu pojawiają się też różnice zdań między 2 Zob. Ney, 2000, s. 71. 10
  • 11. „Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone poszczególnymi autorami mającymi różne wyobrażenia o zjawisku innowacji. 4 Niektórzy z autorów wprowadzają też rozróżnienie między innowacjami będącymi tylko pierwszym zastosowaniem wynalazku (innowacje sensu stricto), a innowacjami będącymi nowością nie opartą na wynalazku (innowacje sensu largo). Ponieważ jednak większość z tych podziałów odnosi się do innowacji technicznych, to szczegółowa ich klasyfikacja przedstawiona jest w następnym podrozdziale. 1.2.1. Pojęcie i klasyfikacja innowacji technicznych Na wstępie warto zaznaczyć, że w starszej, rodzimej literaturze przedmiotu spotyka się pojęcie innowacji technicznych, natomiast w nowszej technologicznych. Wynika to przede wszystkim z faktu, że w literaturze zachodniej funkcjonuje termin technological innovation i wiele prac wykorzystujących dorobek publikowany w języku angielskim posługuje się pojęciem innowacji technologicznych5. W pracy tej przyjęto jednak ogólne określenie tych innowacji jako technicznych, natomiast bardziej zasadne wydaje się ewentualne zastosowanie określenia innowacji technologicznych do jednego z ich rodzajów, a mianowicie do innowacji procesowych. Przez innowację techniczną rozumie się między innymi: efektywne zastosowanie wynalazku, zastosowanie wyników badań, wprowadzenie wynalazku do produkcji, nowe rozwiązanie techniczne zastosowane po raz pierwszy, takie zmiany techniczne, w wyniku których powstają wyroby o nowych lub udoskonalonych właściwościach użytkowych, komercyjne zastosowanie nowego lub ulepszonego procesu produkcyjnego bądź sprzętu [Byrski, 1986, s.14]. Podstawową klasyfikacją innowacji technicznych jest podział na innowacje produktowe (w wyrobach) i procesowe (w metodach, technologiach wytwarzania). Innowacje produktowe są to wszelkie zmiany polegające na udoskonaleniu wyrobu już wytwarzanego przez przedsiębiorstwo, bądź na rozszerzeniu struktury asortymentowej o nowy produkt. Produkt nowy pod względem technologicznym jest to produkt, którego cechy technologiczne lub przeznaczenie różnią się znacząco od uprzednio wytwarzanych. Innowacje tego typu mogą wiązać się z całkowicie nowymi technologiami, opierać się na połączeniu istniejących technologii w nowych zastosowaniach lub też na wykorzystaniu nowej wiedzy. Innowacja produktowa została wdrożona jeśli została wprowadzona na rynek. Stosowany tu 3 Szerzej o innowacjach społecznych: Kwiatkowski, 1990, 146 –166. 4 Szerzej o tym problemie: Poznański, 1979, s.48. 5 W języku angielskim technology oznacza z reguły technikę, natomiast technique - technologię wykonania, a więc w ogólnie przyjętym w Polsce zakresie - technologię. 11
  • 12. „Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone termin produkt należy rozumieć w ujęciu marketingowym, obejmującym zarówno towary jak i usługi. Innowacje procesowe (technologiczne) to zmiany w stosowanych przez organizację metodach wytwarzania, a także w sposobach docierania z produktem do odbiorców. Metody te mogą polegać na dokonywaniu zmian w urządzeniach lub w organizacji produkcji, mogą też stanowić połączenie tych dwóch rodzajów zmian lub być wynikiem wykorzystania nowej wiedzy. Mogą mieć one na celu produkcje lub dostarczenie nowych lub udoskonalonych produktów, które nie mogłyby być wytworzone czy też dostarczone przy pomocy metod konwencjonalnych. Celem tych metod może być także zwiększenie efektywności produkcji lub dostarczenie istniejących produktów. Z punktu widzenia gospodarki jako całości większość innowacji odnosi się do produktu, ponieważ zmiana polegająca na wprowadzeniu nowych czy udoskonalonych metod wytwarzania zwykle wymaga wcześniejszej innowacji w wyrobach u producentów urządzeń itp. W strukturze innowacji technicznych w krajach wysoko rozwiniętych dominują liczebnie innowacje produktowe nad procesowymi. Przedsiębiorcy mogą preferować te innowacje ze względu na ich znaczenia dla opanowania rynku i utrzymania się na nim. Nie chodzi też tylko o utrzymanie pozycji, ale i rozwój przedsiębiorstwa, poprzez dążenie do uzyskania przewagi strategicznej. Ch. Freeman ujął to kategorycznie „nie wprowadzać innowacji, to znaczy umierać”6. Jednakże innowacje w krajach wysoko rozwiniętych mają często charakter udoskonaleń lub wręcz pozornych nowości, jak na przykład sprzedaż starego produktu w nowym opakowaniu [Jasiński, 1997, s.15]. Badania polskiego przemysłu dowodzą, że w minionych dekadach dominowały innowacje procesowe. Niektórzy z autorów7 tłumaczą to tym, że w warunkach scentralizowanego systemu kierowania gospodarką przedsiębiorstwa były zainteresowane rozwiązaniami technicznymi, które przyczyniały się do wykonania ich planów produkcyjnych, czyli przede wszystkim innowacjami w procesach wytwórczych. Jak widać także innowacje techniczne mogą być rozumiane bardzo szeroko: od drobnych ulepszeń, modyfikacji, aż do powstania nowych produktów czy zastosowania nowych procesów. Jednakże nie jest oczywiste jak należy rozumieć ulepszenie, modernizację czy nowy wyrób. Istotne jest bowiem znaczenie kto te zmiany ocenia. Nowość z punktu widzenia producenta nie musi oznaczać nowości z punktu widzenia konsumenta. Inną też 6 Podano za Ch. Freeman, The Economics of Industrial Innovation, London 1982, s.169 12
  • 13. „Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone wymowę i zakres będzie miało pojęcie innowacji widzianej z płaszczyzny przemysłu (gałęzi, branży), inną z poszczególnych przedsiębiorstw. Wobec powyższego można uszczegółowić jeszcze ten podział w aspekcie tych dwóch punktów widzenia – przemysłu i przedsiębiorstwa. 1.2.1.1. Podział innowacji technicznych z punktu widzenia sektora przemysłowego Mając na uwadze wcześniejsze definicje i klasyfikacje, można tu wyróżnić za Popławskim cztery typy rozwiązań innowacyjnych: 1) Innowacje techniczne w wyrobie (produktowe), które powodują powstawanie nowych przemysłów (zmieniające strukturę przemysłu). 2) Innowacje techniczne w wyrobie, nie powodujące powstawania nowych przemysłów, zatem nie zmieniające struktury przemysłu. 3) Innowacje techniczne w procesach produkcyjnych (innowacje technologiczne), mogące wystąpić we wszystkich istniejących gałęziach. 4) Innowacje techniczne w procesach produkcyjnych, występujące w niektórych przemysłach (zwłaszcza w gałęziach tradycyjnych). Innowacje pierwszego typu tworzą nowe przemysły i nowe rynki. Przykładami takich innowacji mogą być samochód, samolot, komputer, a więc wynalazki. Do drugiego typu należą rozwiązania innowacyjne dokonywane w istniejących przemysłach, jako odpowiedź na pojawiające się potrzeby społeczne, albo w wyniku nasycenia rynku rozwiązaniami dotychczasowymi. Można powiązać ten typ innowacji z cyklem życiowym wyrobów8 i wówczas odpowiednia tu będzie faza schyłku powodująca konieczność podjęcia działań do wydłużenia cyklu drogą nowych rozwiązań. Działalność innowacyjna nie powoduje w takim przypadku wyłaniania się nowych gałęzi przemysłu. Trzeci typ to innowacje procesowe, które mogą powstawać na skutek konieczności wzrostu produktywności czynników produkcji i/lub na skutek konieczności obniżki kosztów produkcji na jednostkę produkcji. Ostatnią kategorią są rozwiązania innowacyjne dokonywane w przemysłach tradycyjnych, takich jak np. niektóre branże chemii (petrochemia, chemia organiczna). Branże te nie mogą dokonać radykalnej zmiany w wyrobie, dlatego też nowe rozwiązania mogą się w nich wyrazić ulepszeniem wytwarzanych wyrobów poprzez usprawnienie procesów ich wytwarzania. 7 Zob. Jasiński, 1992, s.11 8 Cykl życiowy wyrobu obejmuje następujące fazy: wprowadzenie, wzrost, dojrzałość, schyłek. 13
  • 14. „Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone Najbardziej dynamicznym typem innowacji są te, które zawierają się w pierwszej grupie, najsilniej restrukturyzujące cały przemysł. Skłonność do tego typu innowacji, podobnie jak i pozostałych, zależy między innymi od stanu gospodarki. W zależności od stanu w jakim jest gospodarka mogą dominować poszczególne typy działań innowacyjnych [Popławski, 1995, s.63]. W tabeli 2 przedstawione są możliwe warianty skłonności do innowacji w zależności od stanu gospodarki. Tabela 2. Skłonność do innowacji w zależności od stanu gospodarki Stan gospodarki Typ innowacji kryzys ożywienie koniunktura załamanie Innowacje produktowe o charakterze podstawowym (nowe x xxxx xx x przemysły) Innowacje produktowe w xxx xxx x x przemysłach istniejących Innowacje procesowe xxx x xx xx Innowacje procesowe w gałęziach x xx xxx xx tradycyjnych x – najniższa skłonność do innowacji, xxxx – najwyższa skłonność do innowacji Ź r ó d ł o: Popławski, 1995, s.65. Na przykład podstawowe innowacje produktowe mogą teoretycznie pojawić się w fazie kryzysu gospodarczego, ale należy raczej sądzić, że skłonność do tego typu innowacji wystąpi silniej w okresie ożywienia gospodarczego, tworzącego innowacjom sprzyjający klimat. Skłonność ta powinna być również silna w fazie koniunktury, chociaż skoro pojawiły się one w poprzedniej fazie, to prawdopodobnie ich potrzeba będzie mniej silna. Innowacje procesowe w istniejących już przemysłach mogą wystąpić z większym natężenie w fazie stagnacji, choćby dlatego, że może pojawić się konieczność zmodernizowania procesów pod kątem redukcji kosztów wytwarzania. W okresie koniunktury innowacje procesowe stają się ważne ze względu na wysokość kosztów produkcji i konieczność np. substytucji pracy żywej pracą uprzedmiotowioną [Popławski, 1995, s.63-64]. 14
  • 15. „Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone 1.2.1.2. Podział innowacji technicznych z punktu widzenia przedsiębiorstwa Biorąc pod uwagę podział innowacji na produktowe i procesowe, na szczeblu przedsiębiorstwa można dokonać dalszych podziałów, w szczególności odnoszących się do innowacji w wyrobie. Innowacją produktową jest najprościej mówiąc nowy wyrób. Jednak należy ustalić dla kogo i w jakim stopniu jest on nowy, biorąc pod uwagę producenta i konsumenta. Z punktu widzenia producenta innowacją będzie przede wszystkim zastosowane po raz pierwszy rozwiązanie techniczne. Natomiast z punktu widzenia konsumenta innowacją produktową będzie wyrób, który zawiera w sobie istotne cechy podnoszące całkowitą użyteczność danego wyrobu. Może zatem się zdarzyć, że jakieś nowe rozwiązanie uznane przez producenta za innowacyjne nie znajdzie potwierdzenia tego w opinii konsumenta, lub odwrotnie. Te dwa aspekty, w jakich dostrzegana i oceniana może być innowacja dają podstawę do dokonania podziału innowacji produktowych na cztery typy:  innowacje częściowe polegające na modernizacji, bez zmiany konstrukcji zasadniczej, ani nie zmieniające zestawu cech użytkowych wyrobu,  innowacje częściowe, zawierające w sobie nowe cechy konstrukcyjne,  innowacje częściowe, zawierające w sobie nowe cechy użytkowe,  innowacje o charakterze podstawowym, zatem radykalne. Producent będzie dostrzegał przede wszystkim te cechy wyrobu, które zawierają elementy nowości z technicznego punktu widzenia, natomiast konsument będzie zwracał uwagę na aspekty związane z wartością użytkową wyrobu. Opinie producenta i konsumenta mogą być zatem w odniesieniu do niektórych kategorii innowacji sprzeczne, zaś do innych zgodne [Popławski, 1995, s.66]. 1.3. Proces innowacyjny Mówiąc o procesie innowacyjnym należy zdać sobie sprawę z niezwykłej złożoności problemu, która utrudnia wyłonienie wzajemnych zależności i powiązań pomiędzy elementami procesu, procesem a jego czynnikami, procesem a skutkami procesu itp. Zakres wiedzy o procesie innowacyjnym jest też ograniczony jego interdyscyplinarnym charakterem. Wiąże się z nim bowiem zagadnienia nie tylko z dziedziny samej techniki i technologii, ale także z innych dziedzin, jak socjologia, ekonomia, zarządzanie, a nawet psychologia. Niemniej jednak warto przyjrzeć się różnym modelom procesów innowacyjnych, zdając sobie jednak sprawę, że do chwili obecnej istnieją spory co do źródeł i mechanizmów tworzenia i wdrażania innowacji. Nie ma nawet jasności co do ich genezy, a więc czy 15
  • 16. „Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone innowacje są rezultatem zapotrzebowania na nie (teorie popytowe), czy też innowacja sama kreuje popyt i tworzy rynek (teorie podażowe) [Moszkowicz, 1995, s.5]. Spośród wielu określeń procesu innowacyjnego na potrzeby tej pracy przyjęto, że proces innowacyjny to zespół czynności w obszarze inwencji, oceny technicznej wykonalności, projektowania, ekonomicznej oceny, produkcji i dystrybucji, które prowadzą do stworzenia rynku nowego rozwiązania i spowodowania, by nowe rozwiązanie (wyrób, proces) zaspokoiło określone potrzeby. Takie ujęcie procesu innowacyjnego zawiera aktywność rozciągającą się od etapu pomysłu do etapu wykorzystania innowacji przez społeczeństwo. Ponadto można tu rozumieć ten proces w wąskim zakresie: od pojawienia się pomysłu do jego pierwszego zastosowania, i szerokim: włączając w to proces dyfuzji innowacji [Popławski,1997, s.23]. 1.3.1. Tradycyjne modele procesu innowacyjnego W próbie określenia mechanizmu procesu innowacyjnego warto nawiązać do wielkich teoretyków, wręcz klasyków w tej dziedzinie, a mianowicie do J.A. Schumpetera i J. Schmooklera. Obaj w swoich pracach uważali, iż zmiany w technice są istotnym składnikiem rozwoju gospodarczego. Schumpeter koncentrował się na przedsiębiorcy, który jest wg niego tą postacią w społeczeństwie, która w ramach ogólnie dostępnej wiedzy dokonuje pewnego wynalazku, przekształca go w materialną postać i wprowadza go do produkcji, a następnie na rynek. Aby to osiągnąć musi on pokonać wiele barier w postaci instytucji, zwyczajów, wzorców zachowań itp. I nie tylko przedsiębiorca i dokonane przez niego rozwiązanie innowacyjne są w niezgodzie z równowagą, ale co więcej ta nierównowaga w postaci wtargnięcia innowacji do istniejącego systemu ekonomicznego jest podstawowym elementem rozwoju gospodarczego. Schumpeter nazywa to „wichrem kreatywnej destrukcji”. Przełomowe innowacje powodują wyłonienie się zupełnie nowych rozwiązań i stwarzają nowe okoliczności wzrostu gospodarczego. Stwarzanie i wdrażanie nowej zupełnie techniki jest zatem istotniejsze w całym procesie rozwoju niż dostosowywanie się tylko do istniejących potrzeb. Na podstawie jego osiągnięć można sformułować hipotezę, że tylko impuls techniczny jest źródłem innowacji. Z kolei Schmookler prowadząc swoje badania w latach sześćdziesiątych zauważył, że istnieje duża korelacja między działalnością innowacyjną (mierzoną liczbą patentów) a działalnością inwestycyjną, przy czym działalność inwestycyjna wpływa silniej na innowacje niż odwrotnie. Sformułował więc spostrzeżenie, że aktywność inwestycyjna może być lepiej wyjaśniona przez zjawiska zewnętrzne (przede wszystkim popyt) wobec przedsiębiorcy niż przez wewnętrzną działalność innowacyjną. Te dwa stanowiska są charakterystyczne dla wcześniejszych badań nad procesem innowacyjnym 16
  • 17. „Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone łączącego wpływ dwóch okoliczności: presji potrzeb z jednej strony i technicznego impulsu z drugiej [Popławski, 1995 s.54-55]. Model kładący nacisk na przyczynową rolę osiągnięć naukowo – technicznych (odkryć i wynalazków) określa się jako model innowacji „pchanej” przez naukę (technology – push). Schemat tego modelu jest liniowy i przedstawia go poniższy rysunek. badania badania stosowane i wdrożenie marketing podstawowe inżynieryjne Rysunek 1. Model innowacji „pchanej” przez naukę Ż r ó d ł o: Jasiński, 1997, s. 23. Zgodnie z tym modelem pierwszą fazą procesu stanowią badania podstawowe, które koncentrują na poznawaniu bardzo ogólnych, podstawowych zależności i prawidłowości zachodzących w sferze badanych zjawisk. Mają na celu osiągnięcie postępu wiedzy w określonej dziedzinie przez odkrycie nowych prawd, twierdzeń, uogólnień, praw nauki. Z kolei badania stosowane polegają na wykorzystaniu rezultatów badań podstawowych w celu ułatwienia realizacji jakiegoś zadania praktycznego w zakresie techniki i technologii lub organizacji. Wyniki badań stosowanych sprawdza się w laboratoriach lub np. przedsiębiorstwach w postaci prototypów maszyn i urządzeń, wymagają one oceny efektywności proponowanych usprawnień. Następną fazą jest wdrożenie, czyli pierwsze zastosowanie nowego rozwiązania. Po tej fazie następuje upowszechnienie innowacji, dyfuzja, działania rynkowe określone tu szeroko jako marketing [Marciniak, 1998, s.29]. Jak już wspomniano od połowy lat sześćdziesiątych, głównie pod wpływem rosnących analiz empirycznych, zaczęła być akcentowana rola jaką w procesie innowacyjnym odgrywają odczuwane potrzeby społeczne [Jasiński, 1997, s.22]. Zostało to ujęte w formie liniowego modelu innowacji „ciągnionej” przez rynek (market - pull), który schematycznie przedstawia rysunek 2. potrzeba prace wdrożenie sprzedaż rynkowa rozwojowe Rysunek 2. Model innowacji „ciągnionej” przez rynek Ż r ó d ł o: Jasiński, 1997, s. 23. Zgodnie z tym modelem, innowacje techniczne powstają jako rezultat dostrzeżonych i zazwyczaj przejrzyście wyartykułowanych potrzeb społecznych. 17
  • 18. „Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone 1.3.2. Model „związanego” łańcucha Pod koniec lat siedemdziesiątych oba liniowe modele innowacji były coraz powszechniej traktowane jako skrajne i niezbyt już typowe przykłady procesu sprzęgania się nauki, techniki i rynku. W 1973 r. Erik Haeffner, pracownik Sztokholmskiego Instytutu Technik Innowacyjnych, sformułował opisowy model (rysunek 3), w którym badania naukowe i przemysłowa działalność rozwojowa stanowią w zasadzie autonomiczne, prawie niezależne od siebie procesy. Twierdzi on, że badania naukowe wywierają na działalność innowacyjną tylko pośredni wpływ poprzez zakumulowaną wiedzę, która w postaci różnych informacji dociera do uczestników procesu innowacyjnego. Model ten różni się znacząco od modelu liniowego. Jego zaleta polega między innymi na tym, że rozróżnia istniejącą (zakumulowaną) już wiedzę od dopiero uruchomionych badań. Nawet badania nie nastawione bezpośrednio na praktyczne zastosowanie prowadzą do akumulacji wiedzy, której wykorzystanie może nastąpić w odległej przyszłości. Dzięki istnieniu tej wiedzy nowe badania nie zawsze są konieczne [Kwiatkowski, 1990, s.76]. Problemy i kwestie Prace B+R nastawione na Wiedza badawcze wypływające z osiągnięcia akademickie Rezultaty zakumulowana motywacji naukowej badań Informacja naukowa Poziom rozwoju i Zyski oczekiwane Nowe produkty, Rozwój sytuacja z innowacji. Działalność przemysłu. innowacyjna metody i procesy. ekonomiczna Motywacja Wzrost Inwestycje przemysłu osobista gospodarczy Rysunek 3. Proces innowacyjny obejmujący badania naukowe i przemysłową działalność rozwojową Ż r ó d ł o: Wiszniewski, 1999, s.12 W przedstawionym modelu procesu innowacyjnego decydującą rolę odgrywają trzy grupy czynników:  poziom rozwoju i sytuacja ekonomiczna gospodarki (przemysłu),  jakość i ilość zakumulowanej wiedzy,  jakość kształcenia i ilość informacji zasilającej działalność innowacyjną. 18
  • 19. „Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone Można dodać, że czynniki te decydują w każdym kraju o zakresie i możliwościach polityki innowacyjnej. Należy też pamiętać, że czynniki te dotyczą przede wszystkim ludzi i są realizowane przez ludzi, konkretne społeczności i jednostki. Każdy proces organizacyjny, gospodarczy, innowacyjny jest realizowany w określonych warunkach kulturowych, historycznych, geograficznych. Zależy więc od jakości i liczebności kadr, a tym samym poziomu edukacji i informacji [Wiszniewski, 1999, s12] . Dobrym narzędziem opisu wzajemnych relacji pomiędzy badaniami, wynalazkami, innowacjami wydaje się być model „związanego łańcucha” (rysunek 4), zaproponowany przez Kline’a i Rosenberga, a z drobnymi zmianami wykorzystywany do badań nad innowacjami przez OECD. Badania R R R 3 3 3 Zakumulowana wiedza D K 4 K 4 K 4 I S 1 2 1 2 1 2 Potencjalny Wynalazczość Szczegółowe Projektowanie Dystrybucja rynek lub/i projektowanie i robocze i i rynek analityczne próby produkcja projektowanie f f f f F Używane symbole i oznaczenia. _____ centralny łańcuch innowacji f Sprzężenie zwrotne F Szczególnie ważne sprzężenie K-R Połączenie między wiedzą a badaniami. Jeśli problem zostaje rozwiązany w węźle K, to połączenie 3 nie jest uaktywniane. Związek 4 jest dyskusyjny – stąd linia przerywana. D Bezpośredni związek między badaniami a wynalazczością i projektowaniem. I Udział sektora przedsiębiorstw poprzez produkcję narzędzi, maszyn i tworzenie technologii. S Finansowe wsparcie badań dotyczących danego rozwiązania przez firmy, mające na celu otrzymywanie przez firmy informacji bezpośrednio oraz monitorowanie interesujących je prac. Uzyskane informacje można zastosować w każdej z faz wzdłuż „łańcucha”. Rysunek 4. Interaktywny model procesu innowacyjnego. Model „związanego łańcucha” Ź r ó d ł o: The measurement..., 1994, s. 13. 19
  • 20. „Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone W modelu tym innowacja jest przedstawiana jako proces ciągłej i powtarzanej interakcji i sprzężeń zwrotnych pomiędzy nauką, technologią i procesem innowacyjnym. Niebieskimi strzałkami oznaczono na rysunku, to co autorzy nazywają centralnym łańcuchem innowacyjnym. Impulsem innowacji są w nim istniejące lub potencjalne potrzeby, które prowadzą do wynalazków, projektowania i prób, a następnie do produkcji i dystrybucji. Sprzężenia zwrotne powodują, że proces innowacyjny może rozpocząć się w każdym z pięciu bloków przedstawiających różne rodzaje działalności. Oznacza to możliwość przesunięcia w czasie poszczególnych rodzajów działalności. Na przykład rozpoczęcie prób i produkcji prototypowej musiało być kiedyś i gdzieś poprzedzone jakimś wynalazkiem, a ten był odpowiedzią na jakąś potrzebę. Ta produkcja nie musi jednak prowadzić wprost do roboczego projektu i produkcji. Może ona na przykład przynieść zmiany w samej koncepcji produktu, co z kolei może doprowadzić do konieczności ponownego określenia potrzeb rynkowych. Należy podkreślić, że decydującym blokiem są aktualne lub potencjalne potrzeby rynkowe. Wpływają one na dynamikę procesu innowacyjnego i decydują o opłacalności związanego z nim postępu technicznego. Poszczególne bloki centralnego łańcucha innowacyjnego związane są z zakumulowaną wiedzą i badaniami. Zajmuje ona szczególną rolę w tym modelu. Kline i Rosenberg twierdzą, że „zakumulowana wiedza ma zasadnicze znaczenie dla współczesnej innowacji, stanowi ona niezbędny i często kluczowy element innowacji technicznej” 9. Zwykle nie stanowi ona jednak wstępnego kroku, ale jest raczej wykorzystywana w miarę potrzeb we wszystkich blokach centralnego łańcucha innowacyjnego. Jeśli owa wiedza zawodzi, to dopiero wówczas, gdy braknie jej we wszystkich znanych źródłach, ucieka się do bardziej kosztownego i bardziej czasochłonnego procesu badań ukierunkowanych na rozwiązanie specyficznego zagadnienia rozwojowego. Nauka nie określa więc dynamiki procesu innowacyjnego, ani nie jest pierwszym ogniwem tego procesu. Musi natomiast dysponować potencjałem adekwatnym do potrzeb rozwoju, zdolnym do podejmowania nowych problemów badawczych lub przynajmniej do pomocy w ocenie rozwiązań dostępnych za granicą i w ich adoptowaniu do lokalnych potrzeb [Kwiatkowski, 1990, s.78-79]. Peter Drucker podkreślał fakt, że konkretna innowacja prawie nigdy nie polega na wykorzystaniu jakiegoś jednego zjawiska ani jednego elementu wiedzy. Prawie zawsze opiera się na jednoczesnym wykorzystaniu wielu różnych rodzajów wiedzy. Stąd też, dla procesu 9 Podano za: S. J. Kline, N. Rosenberg An overwiev of Innovation, 1986, s.291. 20
  • 21. „Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone innowacyjnego, może wynikać dużo większe i bezpośrednie znaczenie zakumulowanej już wiedzy niż dopiero rozpoczętych ściśle ukierunkowanych badań. Model związanego łańcucha nie pomniejsza roli badań, ale pozbawia niesłusznie przypisywanej im odpowiedzialności na przebieg procesów innowacyjnych. Badania nie są jedynym, czy choćby najczęstszym źródłem nowych technologii. Postęp techniczny czerpie inspiracje również, a może przede wszystkim, z rozpoznania rynku czy chęci ulepszenia produkcji. Często też wiedza skodyfikowana - zawarta w podręcznikach, czasopismach, bibliotekach - jest ważniejszym źródłem innowacji technicznych, niż wiedza powstająca w instytutach naukowych [Kozłowski, 1999]. Badania naukowe mają swoją własną dynamikę i własne cele. Powinny być rozwijane nie tylko w powiązaniu z potrzebami praktyki gospodarczej i społecznej. Badanie te wzbogacają bowiem zakumulowaną wiedzę. Nowe koncepcje, idee i możliwości rodzą się głównie w sferze nauki. Podobnie jak zwolennicy koncepcji liniowego modelu innowacji można więc powiedzieć, że w tym przypadku nauka decyduje o dynamice procesów innowacyjnych. Należy jednak wciąż pamiętać, że takie przełomowe odkrycia, będące zasługą nauki zdarzają się niezwykle rzadko. W klasyfikacji Altshullera częstość innowacji piątego poziomu (przełomów) stanowi zaledwie ułamek procenta, a czwartego (radykalnych zmian) zaledwie 4 procent. Nie można więc tworzyć na ich podstawie określonych programów rozwojowych. Ponadto, aby stać się początkiem procesu innowacyjnego, nowe odkrycie musi przejść jakąś, chociażby wstępną weryfikację rynkową, gdyż to rynek jest decydującym ogniwem procesu innowacyjnego [Kwiatkowski, 1990, s.77-80]. Część nowości, a dotyczy to zwłaszcza innowacji o charakterze strategicznym dla rozwoju gospodarki, może być inspirowana przez państwo na podstawie długofalowej strategii rozwoju nauki i techniki [Jasiński, 1997, s.33]. 1.4. Dyfuzja innowacji Dyfuzja, czyli rozpowszechnianie innowacji jest procesem jej kopiowania, naśladownictwa. Po wprowadzeniu nowego wyrobu czy nowej technologii wytwarzania w danym przedsiębiorstwie, kolejni producenci podejmują się produkcji tego wyrobu czy też adaptacji tej technologii. W najnowszej literaturze światowej na temat postępu technicznego uważa się, że istotę dyfuzji stanowi rozprzestrzenianie się informacji. Zajmuje ona ważne miejsce wśród podstawowych elementów dyfuzji, do których można zaliczyć:  innowację, która ulega dyfuzji,  populację potencjalnych naśladowców i procesy podejmowania przez nich decyzji, 21
  • 22. „Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone  przepływy informacji o nowym wyrobie między jego producentem a naśladowcami. Przy takim podejściu, proces dyfuzji można przedstawić następująco: po wprowadzeniu innowacji następuje rozpowszechnianie się informacji o niej na rynku. Dużą rolę odgrywają tutaj kontakty osobiste i ruch (przepływ) ludzi. Rozpoczyna się proces uczenia, w którym biorą udział:  producent, który wprowadził innowację,  potencjalni nabywcy – chodzi tu o zaznajomienie się z nowym wyrobem i sposobem jego użytkowania w celu ewentualnego zakupu,  przyszli naśladowcy – chodzi o zapoznanie się ze sposobem wytwarzania w celu podjęcia i opanowania nowej produkcji. Rezultatem procesu uczenia się jest m.in. przyswojenie, zaadoptowanie idei nowego wyroby czy technologii. Następują zatem decyzje dotyczące zakupu gotowego produktu lub licencji na jego wytwarzanie. Rozpoczyna się więc proces rozpowszechniania użycia nowego wyrobu. Prawie jednocześnie zaczyna się jego cykl życiowy, a właściwie wiązka cykli, ponieważ z takim samym lub niemalże identycznym wyrobem wchodzą zaraz potem na rynek naśladowcy. Pomijamy tu przypadek odrzucenia innowacji przez rynek, gdyż nie nastąpi wówczas jej dyfuzja [Jasiński, 1997, s.31,32]. Proces upowszechniania innowacji można rozpatrywać w kilku płaszczyznach: wewnątrz przedsiębiorstwa, wewnątrz branży (przemysłu), w gospodarce oraz w świecie [Krajewski, 1985, s.45]. Dyfuzja innowacji trwa dopóki wszyscy potencjalni naśladowcy jej nie podejmą. Można ją wyrazić w wielkościach absolutnych bądź względnych. Jako wielkości absolutne mogą wystąpić na przykład: liczba wyrobów stanowiących innowację, rozmiary produkcji opartej na danej innowacji (w ujęciu wartościowym), liczba przedsiębiorstw, które wprowadziły innowację itp. Wśród mierników względnych można wyróżnić tempo i stopień upowszechnienia innowacji. Tempo dyfuzji można mierzyć relacją liczby przedsiębiorstw adaptujących innowację w danym roku, do liczby przedsiębiorstw, które wprowadziły tę innowację do poprzedniego roku włącznie [Byrski, 1986, s.125]. Stopień upowszechnienia innowacji mierzy się przeważnie procentem jej naśladowców, a kształt standardowej krzywej dyfuzji przebiega wówczas dość często w sposób zbliżony do krzywej logistycznej przedstawionej na rysunku. 22
  • 23. „Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone Liczba naśladowców (%) czas Rysunek 5. Krzywa logistyczna Ź r ó d ł o: Jasiński, 1997, s.32. Zgodność procesu dyfuzji z kształtem tej krzywej nie ma charakteru uniwersalnego. Wiele badań empirycznych wykazało, że przebieg dyfuzji innowacji może przyjmować kształt wykładniczy czy liniowy10. Warto tu jeszcze wspomnieć, że wśród klasyków przedmiotu upowszechnienie innowacji, jej kopiowanie nie było uznawane za innowację lecz za imitację. Obecnie brak jest jednolitego stanowiska na ten temat, jednak mając na uwadze wcześniejsze rozważania na temat definicji innowacji, nie ma powodu do zamykania procesu innowacyjnego pierwszym wdrożeniem. Dla każdej kolejnej jednostki wdrażającej jest to osobny proces innowacyjny. Można jednak i należy rozgraniczyć właściwe, oryginalne innowacje od innowacji nieoryginalnych (naśladownictwo, imitacja). Natomiast to właśnie dyfuzja innowacji podkreśla jej ekonomiczne znaczenie i rolę w rozwoju gospodarki i w postępie technicznym. W Polsce literatura na temat dyfuzji innowacji – zarówno teoretyczna jak i empiryczna jest niezwykle uboga. Brak wyników analiz empirycznych nie pozwala na dokonanie przekonującej oceny stopnia przebiegu dyfuzji w polskiej gospodarce. Z jednorazowych badań przeprowadzonych w końcu lat siedemdziesiątych wynikało, że spośród 49 analizowanych wówczas innowacji tylko 7 było wdrożonych również poza przedsiębiorstwem, miejscem ich pochodzenia. Wąski zakres procesów dyfuzji wydaje się być jedną z przyczyn niskiego poziomu innowacyjności polskiej gospodarki [Jasiński, 1997, s.33]. 10 Zob. omówienie badań nad procesem dyfuzji innowacji: Poznański, 1979 s.114-121. 23
  • 24. „Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone 1.4.1. Determinanty procesów dyfuzji Na proces dyfuzji innowacji wywiera wpływ wiele różnorodnych czynników: technicznych, ekonomicznych, socjologicznych, prawnych, politycznych i kulturowych itp. Rozpoznanie poszczególnych czynników i określenie ich siły oddziaływania jest niezwykle trudne i wciąż niewystarczająco wyjaśnione. Dlatego ograniczono się tu do wymienienia czynników mogących mieć wpływ na szybkość dyfuzji. Można wymienić czynniki zewnętrzne, które są niezależne od charakteru samej innowacji i wewnętrzne – wynikające z właściwości upowszechnianej innowacji. Do czynników zewnętrznych należy w szczególności zaliczyć:  stan aktywności gospodarki,  stopień zużycia maszyn i urządzeń,  zakres patentowania wynalazków,  rozkład różnych postaw wobec innowacji,  polityka innowacyjna państwa,  sposób organizacji przemysłu i związany z tym charakter konkurencji. Wśród czynników wewnętrznych wymienić należy przede wszystkim takie determinanty jak:  ekonomiczna opłacalność inwestycji wprowadzającej innowację,  skala minimalnych nakładów, jakie trzeba ponieść dla zrealizowania innowacji  techniczna złożoność przedsięwzięcia [Poznański, 1979, s.130]. Dyfuzja innowacji technicznych przyczynia się do postępu technicznego. Zależność między innowacjami a postępem technicznym wymaga jednak bliższego przedstawienia. 1.5. Innowacje a postęp techniczny Innowacje są powszechnie uważane za przejaw postępu technicznego, przez który rozumie się proces tworzenia i rozpowszechniania zmian technicznych przynoszących określone korzyści. Istotne jest określenie tych korzyści, a więc wyróżnienie kryteriów oceny zmian technicznych. Obecnie stosuje się przede wszystkim (oprócz kryterium nowości technicznej): kryterium efektywności ekonomicznej, kryterium społeczne oraz kryterium ekologiczne [Marciniak, 1998, s.12]. Zmiana oceniana dodatnio ze względu na wszystkie powyższe kryteria może być określana mianem postępu technicznego. Mając to na względzie należy stwierdzić, że nie wszystkie innowacje można zaliczyć do postępu. Niektóre z nich mogą stanowić regres techniczny, powodować straty gospodarcze i nie przynosić żadnych korzyści 24
  • 25. „Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone przedsiębiorstwu wdrażającemu ani jego otoczeniu. Na przykład analiza 9351 innowacji wdrożonych w 55 polskich przedsiębiorstwach w latach 1973 - 1978 pokazała, że około 30% innowacji można było określić mianem regresu, ponieważ reprezentowały poziom techniczny niższy od stosowanych wówczas w kraju rozwiązań. Takich innowacji nie można uznać, za przejawy postępu technicznego [Jasiński, 1997, s.13]. Dlatego można nie zgodzić się z przytaczanym w pierwszym podrozdziale określeniem innowacji Z. Pietrasińskiego. Należy jeszcze dodać, że poprzedni system gospodarczy skłaniał do wdrażania innowacji regresywnych. Badania M. Moszkowicza przeprowadzone w latach 1986 – 1990 wykazały, że analizowane polskie przedsiębiorstwa podejmowały działania strategiczne zupełnie nie mieszczące się w kategorii gospodarki rynkowej. Próba opisu zachowań strategicznych tych przedsiębiorstw za pomocą znanego modelu Ansoffa (macierzy produkt/rynek) nie udała się. Polskie przedsiębiorstwa ani nie podejmowały działań w zakresie kształtowania rynku, ani nie rozwijały produkcji, co wcale nie przeszkadzało im legitymować się znakomitymi wynikami finansowymi. Natomiast analizowane przedsiębiorstwa podejmowały działania strategiczne, które dały się sprowadzić do pięciu strategii, których istotą były działania regresywne, tzn. pogarszające parametry obsługi rynku i/lub charakterystyki produktu (strategie 1, 2, 3, 4, 7 – rysunek 6). PRZEZNACZENIE WYROBU Rosnąca liczba zmian cech użytkowych produktu zmiany zmiany regresywne postępowe regresywne Rosnąca liczba zmian cech produktu zmiany ze względu na proces produkcji 1. Strategia 2. Strategia 3. Strategia produkcji ograniczenia produkcji wymuszonej adaptacji zastępczej LINIA PRODUKCYJNA 4. Strategia obniżenia 5. Strategia penetracji 6. Strategia rozwoju jakości rynku rynku postępowe zmiany 7. Strategia obniżenia 8. Strategia rozwoju 9. Strategia standardu produkcji dywersyfikacji Rysunek 6. Zmodyfikowany model strategii produkt/rynek (według Ansoffa) Ź r ó d ł o: Moszkowicz, 2000, str. 162. Przeprowadzone badania empiryczne wykazały, że udział wymienionych strategii regresywnych wyniósł w 1989 r. 18,8 %, natomiast w 1990 r 36,6 %. Wzrost ten był przede wszystkim wynikiem obniżenia udziału strategii rozwoju produkcji oraz strategii dywersyfikacji – typowych strategii innowacyjnych dla gospodarki rynkowej. 25
  • 26. „Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone Można więc przyjąć, że poprzedni system gospodarczy nie sprzyjał wdrażaniu innowacji postępowych, gdyż stwarzał przedsiębiorstwom warunki do wprowadzania strategii regresywnych, a przy tym do utrzymania dobrej kondycji finansowej. Możliwe to było ze względu na brak presji konkurencyjnej i możliwość przerzucenia kosztów działalności na klienta i budżet [Moszkowicz, 2000, s. 161 – 163]. Innowacje tego okresu nie musiały być więc postępowe, a zapóźnienie techniczne Polski względem krajów rozwiniętych, wskazuje, że znaczna ich część nie przyczyniała się do postępu technicznego. Dodać należy, że istnieje wiele innowacji nie objętych bezpośrednio wymogiem efektywności ekonomicznej. Należą tu między innymi innowacje związane z ochroną środowiska naturalnego, poprawą bezpieczeństwa pracy i zmniejszeniem jej uciążliwości oraz innowacje przyczyniające się do osiągnięcia stanu obronności kraju uznanego za niezbędny. Chociaż i w tego typu innowacjach powinno mieć się na uwadze zasadę oszczędności nakładów potrzebnych do osiągnięcia określonych celów [Krajewski, 1985, s.20]. Niemniej jednak postęp techniczny uwarunkowany jest między innymi innowacjami i z nich wynika, ale tylko wówczas gdy będą one korzystnie oceniane w świetle przedstawionych kryteriów. 1.6. Podsumowanie Problematyka innowacji jest bardzo złożona. Innowacje dotyczą nie tylko sfery technicznej, ale także społecznej. W niniejszej pracy szczególna uwaga będzie poświęcona innowacjom technicznym – nowym produktom i procesom. Powstają one w wyniku procesu innowacyjnego, którego różne modele przedstawiono w niniejszym rozdziale. Rozważania dotyczące procesu innowacyjnego pokazują, że odchodzi się obecnie od prostego liniowego modelu, na rzecz jego złożonych relacji z nauką, techniką i rynkiem. Rynek i mechanizm konkurencji uważany jest obecnie za najważniejszy czynnik stymulujący powstawanie innowacji. Zdolność podmiotów gospodarczych do wdrażania innowacji, do ustawicznego poszukiwania i wykorzystania w praktyce nowych wyników badań naukowych, prac badawczo - rozwojowych, nowych koncepcji, pomysłów i wynalazków, decyduje o innowacyjności gospodarki. Omówione pojęcia dotyczące problematyki innowacji, pozwalają na analizę innowacyjności polskiej gospodarki w dalszej części pracy. 26
  • 27. „Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone 2. Innowacyjność polskich przedsiębiorstw przemysłowych 2.1. Przemysł i jego rola w gospodarce Problem innowacyjności przedsiębiorstw przemysłowych stanowi ważną przesłankę rozwoju gospodarczego naszego kraju. Przemysł jest jedną z podstawowych dziedzin gospodarki narodowej zajmujących się działalnością materialną. Samo pojęcie przemysł było różnorodnie definiowane w przeszłości. Obecnie określa się przez przemysł dziedzinę produkcji materialnej, zajmującą się wydobywaniem stworzonych przez przyrodę przedmiotów pracy, bezpośrednim wytwarzaniem środków produkcji i środków spożycia oraz świadczeniem usług produkcyjnych, w której rezultaty produkcyjne powstają w jednostkach wytwórczych, trwale zlokalizowanych w określonych miejscach, w wyniku stale powtarzających się procesów produkcyjnych, prowadzonych na wielką skalę, w oparciu o daleko posunięty podział pracy, szerokie zastosowanie maszyn i urządzeń technicznych oraz kooperację środków pracy i ludzi [Podstawy..., 1997, s.42]. Przemysł jest dziedziną gospodarki, która odgrywa podstawową rolę w dynamice życia gospodarczego kraju. O roli tej świadczą przesłanki, które zawarto w tabeli 3. Tabela 3. Przesłanki świadczące o dominującej roli przemysłu w gospodarce narodowej Przesłanki Czynniki uzasadniające przesłanki  bardzo rozwinięty i szczegółowy podział pracy, sprzyjający osiąganiu wysokiej wydajności  możliwości szybkiego osiągnięcia wysokiego poziomu techniki i prawidłowej organizacji pracy W przemyśle najsprawniej  racjonalizacja pracy i wdrażanie postępu technicznego ma szerszy przebiega proces zasięg i odbywa się szybciej niż w innych dziedzinach rozszerzonej reprodukcji  cykl produkcyjny jest niezależny od sił przyrody lecz jedynie od własnej działalności i inicjatywy  stosowane metody działania umożliwiają nie tylko utrzymanie stanu posiadania, lecz także samofinansowanie Przemysł przyczynia się do realizacji rozszerzonej  produkuje środki produkcji zarówno dla siebie, jak i dla innych reprodukcji w innych dziedzin gospodarki narodowej dziedzinach gospodarki  realizuje postęp techniczny w konstrukcji urządzeń na potrzeby narodowej, stanowiąc innych dziedzin i inicjuje w nich postępowe metody działania podstawę techniczną tego  determinuje poziom rozwoju technicznego w innych dziedzinach rozwoju Działalność przemysłu powoduje powstanie  współpraca z pozostałymi dziedzinami gospodarki narodowej na ścisłych więzi (współpracy) potrzeby działalności przemysłowej z innymi dziedzinami gospodarki narodowej 27
  • 28. „Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone c.d. Tabeli 3  wytwarza nowe surowce syntetyczne, tym samym wzbogaca zasoby Działalność przemysłu surowcowe stwarza podstawy szybkiego  przyczynia się do zmiany struktury eksportowanych towarów z rozwoju ekonomicznego materiałochłonnych na pracochłonne, tym samym zwiększa kraju, który w dużym efektywność działania stopniu rzutuje również na  zwiększa wydajność produkcji w innych dziedzinach, na przykład w poziom jego obronności i rolnictwie przez produkcję nawozów sztucznych niezależności gospodarczej  stosuje we własnej działalności nowe technologie produkcji i dąży do optymalnego wykorzystania przerabianych surowców Działalność przemysłu  właściwe (racjonalne) rozmieszczenie przemysłu wpływa również na zmianę  podnoszenie poziomu fachowego i kulturalnego społeczeństwa struktury społeczeństwa Ż r o d ł o: Opracowanie własne na podstawie: Podstawy..., 1997, s.51 Z powyższych przesłanek wynika ważna rola przemysłu w kreowaniu innowacyjności gospodarki. I chociaż na świecie widać wyraźny wzrost roli sektora usług, to dla krajów, które w znacznej mierze handlują dobrami przemysłowym, innowacyjność przemysłu jej niezmiernie ważna. Znaczenie tej innowacyjności potęguje fakt, że innowacje techniczne, których przede wszystkim należałoby się spodziewać w przemyśle, powiązane są z pozostałymi rodzajami innowacji, które oddziałują na życie społeczne, edukację i mogą przyczyniać się do szeroko rozumianego postępu. 2.2. Przedsiębiorstwo innowacyjne w gospodarce W literaturze przedmiotu przez przedsiębiorstwo innowacyjne określa się takie, które [Jasiński, 1992, s.35]:  prowadzi w relatywnie szerokim zakresie prace badawczo - rozwojowe (lub dokonuje zakupów projektów nowych produktów czy technologii),  przeznacza na tę działalność stosunkowo wysokie nakłady finansowe,  systematycznie wdraża nowe rozwiązania naukowo - techniczne,  reprezentuje duży udział nowości (wyrobów i technologii) w wolumenie produkcji i usług,  stale wprowadza innowacje na rynek. Przedsiębiorstwem innowacyjnym można określić także takie, które prowadzi działalność innowacyjną, czyli podejmuje szereg działań o charakterze naukowym (badawczym), technicznym, organizacyjnym, finansowym i handlowym (komercyjnym), których celem jest opracowanie i wdrożenie nowych lub istotnie ulepszonych produktów i procesów. Niektóre z tych działań są innowacyjne same w sobie, inne zaś mogą nie zawierać elementu nowości, lecz są niezbędne do opracowania i wdrożenie innowacji. Działalność innowacyjna może być prowadzona wewnątrz firmy lub może polegać na nabyciu dóbr, usług, w tym usług konsultingowych, bądź wiedzy ze źródeł zewnętrznych - bywa to określane jako 28
  • 29. „Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone nabycie technologii zewnętrznej w postaci materialnej bądź niematerialnej [Raport..., 2000, s.96]. Warunkiem powodzenia programu przebudowy w Polsce jest odrodzenie motywacji prorozwojowych gospodarki. Transformacja spowodowała w Polsce wzrost przedsiębiorczości, a innowacja jest jej szczególnym narzędziem, jak podkreślał P. Drucker. Przedsiębiorstwa powinny więc wykorzystywać innowacje w swej strategii działania, co powinno przyczyniać się do rozwoju gospodarki. Obecnie wiele mówi się o gospodarce opartej na wiedzy, zarządzaniu wiedzą, kapitale intelektualnym. W poprzednim rozdziale zwrócono uwagę na rolę wiedzy w procesie innowacyjnym, i to zarówno w całej gospodarce jak i pojedynczym przedsiębiorstwie. Wiedza stała się zasobem dla przedsiębiorstwa, obejmującym oprócz wiedzy technicznej, wszelką wiedzę dotyczącą rynku, nabywców, partnerów, instytucji, pracowników itd. Jest to zasób nieuchwytny o szczególnych charakterystykach. Głównymi źródłami ograniczeń jego kumulacji są kultura organizacyjna oraz poziom wykształcenia i kwalifikacji, zarówno wewnątrz firm, jak i w ich otoczeniu [Koźmiński, 2000]. Z rosnącej roli wiedzy jako zasobu firmy wynika potrzeba intelektualizacji przedsiębiorstwa. Mówi się o tzw. przedsiębiorczości intelektualnej, gdyż to intelektualiści są jej posiadaczem. W nowoczesnym przedsiębiorstwie tworzącym innowacje mają miejsce dwa współwystępujące i wzajemnie przenikające się zjawiska: przedsiębiorstwo wykorzystuje i tworzy nową technikę, a w procesie wprowadzania zmian wykorzystuje ludzi coraz lepiej wykształconych i ciągle doskonalących swoje kwalifikacje i pogłębiających swoją wiedzę [Kwiatkowski, 2000]. Przedsiębiorstwa, które chcą być innowacyjne powinny bazować na wiedzy, wykorzystywać ludzi zdolnych i wykształconych, tak aby nie tylko móc zrealizować proces innowacyjny, ale też wykorzystać tę wiedzę jak najlepiej w swojej działalności rynkowej. W krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej poszukuje się sposobów intensyfikacji procesów innowacyjnych w przemyśle. Poszukiwania te wyrażają się przede wszystkim zwiększaniem efektywności i skuteczności wprowadzania wyników badań naukowych do praktyki przemysłowej (nowych technologii, produktów, struktur organizacyjnych itp.). Innowacyjność powinna być cechą każdego przedsiębiorstwa. Na rynku światowym liczą się te podmioty, które mają znaczny udział w sprzedaży nowoczesnych wyrobów [Podstawy..., 1997, s.131]. 29
  • 30. „Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone 2.2.1. Zarządzanie innowacjami w organizacji Polskie przedsiębiorstwa przemysłowe stoją przed nie rozstrzygniętym problemem: jak w maksymalnym stopniu wykorzystać wiedzę pracowników i przekształcać ją w innowacje prowadzące do rozwoju i optymalnego zaspokojenia potrzeb rynkowych, podobnie jak czynią to firmy funkcjonujące w krajach wysoko rozwiniętych. Jest to problem szeroko rozumianego zarządzania innowacjami11 [Baruk, 2000]. Zarządzanie to można określić jako systemowo uporządkowany mechanizm tworzenia, rozwijania i promowania twórczego działania oraz wdrażania tych pomysłów, które w efekcie zapewniają firmie stałą działalność rozwojową przy szybkim i elastycznym reagowaniu na zmiany rynkowe [Penc, 1999, s.177]. Peter F. Drucker pisze, że "w czasach burzliwych trzeba tak zarządzać przedsiębiorstwem, by mogło wytrzymać nagłe ciosy i wykorzystać nagłe, nieoczekiwane szanse. Co oznacza, że w czasach burzliwych musi się zaczynać od dyskusji nad nowymi odmiennymi wymaganiami w sferze podstawowych problemów przetrwania i sukcesu w istniejącym biznesie. (...) W czasach burzliwych menedżerowie nie mogą zakładać, że dzień jutrzejszy będzie przedłużeniem dzisiejszego. Przeciwnie muszą zarządzać z myślą o zmianach jako szansie i zagrożeniu" [Drucker, 1995, s.15 i 47]. To właśnie przede wszystkim w różnego rodzaju zmianach Drucker upatrywał okazję do przedsiębiorczości i innowacji12. Problem zarządzania innowacjami w polskich przedsiębiorstwach stanowi dotychczas otwarty problem badawczy. Z badań ankietowych przeprowadzonych w polskich przedsiębiorstwach przemysłowych w latach osiemdziesiątych, początku lat dziewięćdziesiątych i w roku 1997 wynika, że poziom zorganizowania działalności innowacyjnej oscylował wokół niskiego i średniego. Ponadto wyniki badań z 1997 roku wskazywały, że mimo zmiany warunków funkcjonowania firm, nie było wyraźnej różnicy w poziomie organizacji działalności innowacyjnej przedsiębiorstw w porównaniu do lat poprzednich. W tych samych badaniach zidentyfikowano styl zarządzania działalnością innowacyjną. Odpowiadał on teoretycznie wyodrębnionemu autokratycznemu- motywacyjnemu stylowi zarządzania, którego podstawowymi cechami są:  narzucanie podwładnym punktu widzenia kierownika,  wymaganie podporządkowania się poleceniom służbowym, 11 W literaturze przedmiotu spotyka się także określenia: zarządzanie innowacyjne, zarządzanie działalnością innowacyjną. 12 Drucker wymienia 7 okazji do innowacji (a właściwie przedsiębiorczości) - nieoczekiwane zdarzenie, niezgodność między rzeczywistością a wyobrażeniami o niej, innowacja wynikająca z potrzeb procesu, zmiany w strukturze przemysłu, demografia (zmiany w populacji), zmiany w sposobach postrzegania, nowa wiedza w dziedzinie nauk ścisłych. 30
  • 31. „Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone  sporadyczne odwoływanie się do opinii pracowników,  niewielka możliwość wpływania załogi na cele i metody działania całego przedsiębiorstwa,  koncentracja decyzji na najwyższym szczeblu zarządzania,  niski stopień indywidualizacji zdolności twórczych pracowników,  niski stopień utożsamiania celów osobistych pracowników inżynieryjno - technicznych z celami rozwoju techniki,  wysoki stopień formalizacji procesów innowacyjnych [Baruk, 2000]. Powyższy styl zarządzania stanowi przeszkodę w zarządzaniu innowacjami i nie sprzyja prowadzeniu działalności innowacyjnej przedsiębiorstw. A niewątpliwie to głównie na kadrze menedżerskiej spoczywa obowiązek skutecznego zarządzania działalnością innowacyjną. Innowacjom sprzyjają odpowiednie struktury organizacyjne: elastyczne o płaskiej hierarchii i krótkiej drodze przypływu informacji między kierownictwem a pracownikami. Proste formy organizacji pozwalają na delegowanie zadań i kompetencji, co oznacza decentralizację zarządzania i ułatwia tworzenie oraz przyswajanie innowacji [Podstawy..., 1997, s. 133]. Znaczenie zarządzania innowacjami, kierowania zmianami i posiadania wykwalifikowanych kadr menedżerskich w tej dziedzinie podkreśla fakt, że zasadniczym obszarem, w którym dokonują się innowacje są same przedsiębiorstwa. Innowacje nie mogą pomijać sfery organizacji przedsiębiorstwa. Programy zmian w sferze organizacji są niezbędne choćby z tego względu, że wyrafinowana technika informacyjna w połączeniu z narastającą globalizacją gospodarki oznacza więcej pomysłów, więcej nowych wyrobów i więcej nowych wyzwań, przed którymi stają menedżerowie. Muszą oni rozwinąć swoje umiejętności kierowania zmianami, w przeciwnym razie nie poradzą sobie z lawinowym wzrostem informacji przy coraz mniejszej ilości czasu na podejmowanie decyzji. Innowacje w organizacji mogą mieć charakter dostosowawczy lub planowy. Dostosowawcze są wtedy, gdy stanowią reakcję na nowe zjawiska, jakie pojawiły się w przedsiębiorstwie lub jego otoczeniu, są prostą i bezpośrednią odpowiedzią na zdarzenia, które już mają miejsce. Często są wówczas wprowadzane pośpiesznie i fragmentarycznie, co zwiększa niebezpieczeństwo pojawienia się zmian wadliwie pomyślanych i źle realizowanych. Takich niebezpieczeństw jest mniej, gdy zmiany w organizacji przeprowadza się w sposób planowy, według starannie przygotowanego scenariusza. Na ogół zmiany planowe dotyczą większych kompleksów spraw, zmian w całym przedsiębiorstwie lub istotnych jego częściach. Takie - oparte na starannie opracowanym planie - zarządzanie zmianami w organizacji jest najbardziej 31
  • 32. „Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone efektywne i najmniej kosztowne. Wiele dużych renomowanych firm prowadzi systematyczne szkolenia pracowników zmierzające do tego, by nauczyć ich rozpoznawania sytuacji, które będą wymagać zmian w organizacji, planowania tych zmian i kierowania nimi [Grudzewski, 2000]. Profesor A. K. Koźmiński pisząc o odrabianiu zaległości naszych przedsiębiorstw pisze, że "menedżerowie muszą podjąć przywódczą rolę w warunkach szczególnie radykalnych i szybkich zmian otoczenia. Są oni tymi osobami, które powinny być zdolne do przełożenia zmian w otoczeniu makroekonomicznym na odpowiadające mikroekonomiczne zachowania firm. To bowiem jest warunkiem postępu procesów transformacji całokształtu życia gospodarczego" [Koźmiński, 1998, s.156]. W Polsce włożono duży wysiłek w reorientacje przedsiębiorstw w kierunku gospodarki rynkowej, w tym skierowany również na kształcenie kadr. Jednakże nasze przedsiębiorstwa wciąż istotnie różnią się od przedsiębiorstw zachodniej gospodarki rynkowej. Dotyczy to również metod i procedur zarządzania. Różnice te tkwią swymi korzeniami w dawnym systemie gospodarczym Polski [Moszkowicz, 2000]. Konieczne jest zatem wykształcenie prawie całej nowej kadry menedżerskiej, gdyż obecna kadra kierownicza (wywodząca się w większości z przedsiębiorstw państwowych) stanowi barierę dla rozwoju zasobów społecznych przedsiębiorstw w zakresie zarządzania [Moszkowicz, 1997]. Stan taki nie wpływa z pewnością na poprawę innowacyjności naszych przedsiębiorstw, a co za tym idzie na wzrost ich konkurencyjności. 2.2.2. Uwarunkowania działalności innowacyjnej przedsiębiorstw przemysłowych Innowacja jest narzędziem przedsiębiorczości, ale jest to narzędzie bardzo wymagające, które jest ryzykowne i kosztowne. Ukształtowanie w przedsiębiorstwie właściwego systemu motywacji innowacyjnej powinno stwarzać przymus ekonomiczny do wprowadzania innowacji. Jednak to nie wystarczy. Do tego aby przedsiębiorstwa mogły wprowadzać innowacje, konieczne jest przede wszystkim posiadanie przez nie środków finansowych, a także rzeczowych. W sferze uwarunkowań ekonomicznych chodzi zatem o to, jak postulują niektórzy ekonomiści, aby stworzyć wzorem gospodarek zachodnich odpowiedni system finansowy państwa obejmujący m. in. zasady przyznawania kredytów bankowych i ewentualnych dotacji na działalność innowacyjną, reguły opodatkowania efektów wprowadzanych innowacji, sposoby naliczania odpisów amortyzacyjnych od nowej techniki, a także gromadzenie środków na wynagrodzenia wynalazców i racjonalizatorów oraz pracowników biorących udział we wdrożeniu nowych rozwiązań technicznych. 32
  • 33. „Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone Wreszcie po to, by przedsiębiorstwa potrafiły wprowadzać innowacje potrzebne są zarówno odpowiednie kwalifikacje załóg, a zwłaszcza kadry kierowniczej i inżynieryjno - technicznej, jak i właściwy system wartości tej kadry, który ukształtowałby jej postawy wobec procesu innowacyjnego. Na ten istotny warunek działalności innowacyjnej zwrócono uwagę w punkcie poprzednim. Uwarunkowania działalności innowacyjnej przedsiębiorstw przemysłowych można podzielić na wewnętrzne, tkwiące wewnątrz przedsiębiorstw, oraz zewnętrzne. Do uwarunkowań wewnętrznych możemy zaliczyć potencjał innowacyjny określony przez następujące elementy:  potencjał finansowy (własne środki oraz środki oferowane przez instytucje finansowe i pozafinansowe),  potencjał ludzki (liczba zatrudnionych, ich struktura, a także kwalifikacje i umiejętności),  potencjał rzeczowy (struktura aparatu produkcyjnego, jego elastyczność, wiek, poziom mechanizacji),  wiedza techniczna i informacje rynkowe [Poznańska, 1998, s. 41]. Wśród warunków zewnętrznych można rozróżnić uwarunkowania funkcjonalne i systemowe [Jasiński, 1997, s.38]. Funkcjonalne uwarunkowania aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw związane są ze stanem otoczenia, w którym ono działa. Wiele dziedzin otoczenia ma wpływ na przedsiębiorstwo i wymusza w nim zmiany. Dziedziny te przedstawione są na poniższym rysunku. WŁADZE POLITYCZNE WARUNKI EKONOMICZNE SUROWCE I ENERGIA  regulacje prawne  regulacja ekonomiczna  dostęp do źródeł, nowe zasoby i  działania rządu  sytuacja gospodarcza źródła  budżet państwa  polityka społeczne  substytucja  system podatkowy  zjawiska ekonomiczne (inflacja,  nowe zastosowania  orzecznictwo stopa wzrostu, stopa i struktura  ruchy cen i kosztów  traktaty handlowe inwestycji, handel zagraniczny)  członkostwo w organizacjach międzynarodowych RYNEK AKTYWA SPOŁECZNE  natężenie konkurencji  poziom edukacji  odbiorcy produktów  postawy ORGANIZACJA  użytkownicy produktów i usług  kwalifikacje zawodowe (PRZESIĘBIORSTWO)  sprzedaż  umiejętności pracy  pozycja na rynku  rynek pracy (podaż siły roboczej)  ceny, tendencje TECHNIKA KAPITAŁ KULTURA  odkrycia, wynalazki  źródła akumulacji  system wartości  innowacje, wiedza  kapitał bankowy  ogólny poziom wykształcenia  nowe technologie  gospodarka funduszami  wzorce zachowań  inżynieria materiałowa  inwestycje własne i centralne  etyka zawodowa  papiery wartościowe  kultura organizacyjna Rysunek 7. Dziedziny otoczenia oddziałujące na organizację i wymuszające zmiany Ź r ó d ł o: Gościński, 1989, s.78. 33
  • 34. „Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone Głównym elementem otoczenia, w którym działa przedsiębiorstwo jest rynek zbytu zarówno przedmiotów konsumpcji jak i dóbr inwestycyjnych. Dobry rynek tj. zrównoważony i konkurencyjny, tworzy przymus wprowadzania innowacji w przedsiębiorstwach. Pod tym względem rynek jest silnym stymulatorem procesów innowacyjnych. Dla innowacyjności i rozwoju gospodarki oraz dla działalności innowacyjnej przedsiębiorstw ogromne znaczenie ma poziom edukacji w kraju. Warunkiem postaw proinnowacyjnych polskiego społeczeństwa jest szybki wzrost wykształcenia, powszechność kształcenia. Sposób i proces kształcenia powinien kreować postawy innowacyjne, czyli kształtować osobowości zdolne tworzyć nowe technologie, nowe systemy organizacyjne, ale i zdolne podejmować ryzyko wprowadzania ich w życie. Tymczasem w społeczeństwie polskim mniej niż 10 % obywateli ma wyższe wykształcenie, co świadczy o niskim stopniu edukacji. Należy jednak odnotować, że coraz więcej ludzi podejmuje studia wyższe 13. Należy się spodziewać, że sytuacja w tej dziedzinie będzie się poprawiać [Dietrich, 1997]. Istotnym uwarunkowaniem działalności innowacyjnej jest stan krajowej nauki i prowadzona polityka naukowa. W Polsce, podobnie jak w innych krajach byłego bloku socjalistycznego, politykę naukową charakteryzuje nastawienie na podaż, dominująca rola badań podstawowych oraz brak koordynacji polityki naukowej z innymi politykami [Kozłowski, 1999]. Natomiast dla wdrażania innowacji w przedsiębiorstwach największe znaczenie mają prace rozwojowe. Opierając się na doświadczeniach krajów rozwiniętych, można stwierdzić, że model nauki w Polsce nie stwarza warunków sprzyjających działalności innowacyjnej krajowych przedsiębiorstw. Od kilku lat Polska przechodzi transformację ustrojową. Polskie przedsiębiorstwa stanęły w obliczu ogromnych zmian. Można przyjąć, że zmiany w otoczeniu polskich przedsiębiorstw mają wymiar nie tylko ustrojowy, lecz także cywilizacyjny. Wyzwania, przed którymi stoją polskie przedsiębiorstwa powinny więc wywierać silną presję na reorientację ich dotychczasowych kierunków działania, szczególnie wobec zapóźnienia technicznego, technologicznego i organizacyjnego naszej gospodarki. Jednakże wydaje się, że rodzime przedsiębiorstwa nie dostrzegają, bądź lekceważą realne zagrożenia płynące z otoczenia. Można wskazać dwie przyczyny tego zjawiska. Pierwsza - podstawowa przyczyna, jest echem dawnego systemu gospodarczego, który umożliwiał przerzucenie kosztów niedostosowania lub spóźnionych reakcji adaptacyjnych do otoczenia na to otoczenie. Takie możliwości 13 Na początku roku akademickiego 1998/99 na 10 tys. ludności przypadało w Polsce 328 studentów, tj. ok. 2,5 razy więcej niż na początku okresu transformacji. Polska wyprzedza pod tym względem pozostałe kraje 34
  • 35. „Innowacyjność polskiej gospodarki” Tomasz Szulc Copyright © Wszelkie prawa zastrzeżone istnieją również obecnie. Przedsiębiorstwa mogą nadal pasożytować na budżecie, klientach, pracownikach, konkurentach i partnerach. Druga przyczyna wynika najczęściej ze zwykłej niewiedzy oraz nieznajomości elementarnych mechanizmów kryjących się za zmianami otoczenia, zarówno bliższego jak i dalszego. Zjawisku temu towarzyszy zazwyczaj powierzchowna analiza strategiczna przedsiębiorstwa i otoczenia, która nie daje możliwości sensownej konfrontacji sytuacji przedsiębiorstwa z szansami oraz zagrożeniami otoczenia [Moszkowicz, 2000, s.176]. Skłonność innowacyjna przedsiębiorstwa zależy także od ogólnych rozwiązań systemowych gospodarki. Działalność innowacyjna powinna być oparta na długookresowym rachunku ekonomicznym, nie może jednak podlegać jakimś specjalnym, odrębnym regułom, lecz musi być wkomponowana w system funkcjonowania całej gospodarki. Wprawdzie stymulowanie innowacji może być wsparte różnymi specyficznymi instrumentami, niemniej musi stanowić zintegrowany element rozwiązań systemowych skierowanych na zmiany strukturalne i podnoszenie efektywności gospodarowania w przedsiębiorstwach [Jasiński, 1997, s.38]. Tymczasem zapóźnienie gospodarcze Polski, ciągłe jeszcze niedostatki w zaopatrzeniu rynku, a także zmiany restrukturyzacyjne gospodarki tworzą swoistą "rentę transformacyjną", która pozwalać zaistnieć w biznesie dzięki prostym zasobom przedsiębiorczości, nie wymagającym tyle wysiłku co innowacje. Sytuacja taka jest rezultatem kilu zjawisk:  W Polsce mamy do czynienia - zapewne z częściowo słusznym - wspomaganiem sektora publicznego. Podkreślić jednak należy, że istnienie parasola ochronnego państwa osłabia, a może nawet likwiduje typową dla rynku presję ekonomiczną, kierującą wysiłki przedsiębiorstw na rozwiązywanie swych problemów drogą samodzielnego pokonywania oporów "materii ekonomicznej". Daje to przedsiębiorstwom możliwość korzystania z "łatwiejszych" zasobów przedsiębiorczości, nie wymagających innowacyjnych zmian w sferze realnej, bądź też wprowadzania zmian pozorowanych lub wypaczonych. Ponadto nadmierne wspieranie przez państwo przedsiębiorstw sektora publicznego nie tylko utrwala dotychczasową strukturę ekonomiczną gospodarki, ale i pozbawia środków na sfinansowanie rozwoju nauki, techniki i związanych z nią innowacyjnych przemysłów wysokiej techniki.  Sytuację komplikuje fakt, że w kilku branżach w Polsce oddziaływanie rynku jest zakłócone (ochrona zdrowia, telekomunikacja, energetyka). Ma to poważne konsekwencje postsocjalistyczne i znalazła się w przedziale wartości tego wskaźnika charakterystycznych dla krajów 35