1. Говь-Алтай аймгийн Есөнбулаг сумын
“Хантайшир-Эрдэм” цогцолбор сургууль
Монгол орны
усны нөөц
/5 цагийн нэгж хичээлийн хөтөлбөр/
Боловсруулсан:С.Цэрэндулам
2011 он

2. Батлав.Сургалтын менежер............................./О.Хишигжаргал/
“Монгол орны усны нөөц ”
/5 цагийн нэгж хичээлийн хөтөлбөр/
1. Хамрах хүрээ
• Усны гурван төлөв, байгаль дахь усны эргэлт
Дэлхийн далай ба хуурай газрын ус, гол мөрний сүлжээ, нуурын
гарал үүсэл, ул хөрсний ба артезийн ус
2. Хэрэгцээ
• Нутгийнхаа булаг шанд, гол горхийг цэвэр байлгах, зөв ашиглах
дадалд суралцах
• Ус намгийн ойролцоо амьдарч байгаа үедээ уснаас тохиолдож
болзошгүй эрсдэлээс сэргийлж чаддаг болох
• Рашаан усыг зөв хэрэглэж сурах
3. Хүлээгдэж буй үр дүн
Монгол орны гадаргын усны нөөц, түүний тархалт болон тэжээлийн горим,
ашиглалт
4. Зорилт
Мэдэхүйн цогц чадамжийг төлөвшүүлэх чиглэлээр
• Монгол орны гол мөрөн түүний тархалт, тэжээлийн горим,
ашиглалттай танилцах
• Нуурын гарал үүслийн ялгаа, тэжээл дулааны горимын онцлог
• Мөсөн гол, олон жилийн цэвдгийн тархац, усны нөөцийн хэмжээг
тодорхойлох
• Рашаан амьдарал, аж ахуйд ямар ач холбогдолтой талаар мэдэж
авах
Бүтээхүйн цогц чадамжийг төлөвшүүлэх чиглэлээр:
• Монгол орны гадаргын усны тархцыг газарзүйн бусад хүчин зүйлстэй нь
холбон тайлбарладаг болох
• Нутаг орныхоо гол мөрөн, нуурын горимыг тодорхойлж чаддаг болох
• МО-ны томоохон гол мөрөн нуурыг нэрлэж, зураг дээр байрлалыг олж
тодорхойлох
• Нуур, гол мөрний аж ахуйн ач холбогдлыг тооцоолох
• Худаг,рашаан усыг ариг гамтай ашиглахад суралцан гол горхи булаг
шандын орчин тойрныги цэвэрлэх хамгаалах
Оршихуйн цогц чадамжийг төлөвшүүлэх чиглэлээр:
• Бие даан гүйцэтгэсэн ажил, бие даалт, асуулт даалгавар, газрын зурагт
ажиллахдаа бусаддаа тайлбарлан ярилцах, өөрийн үзэл бодлоо хамгаалах,
харилцан ярилцах, асуудал дэвшүүлэн тайлбарлах, буёдыг сонсон дүгнэх

3. “Монгол орны усны нөөц ”
нэгж хичээлийн агуулга
Судлах Ээлжит Эзэмших
анги хичээлийн нэр Судлагдахуун Ур чадвар
Гадаргын ус, гол Монгол орны Монгол орны гол мөрдийг
мөрд гадаргын усны нэрлэж, газрын зурагт зааж
төрөл, тархалт чаддаг болох
гол мөрний гол мөрний аж ахуйн ач
тэжээлийн горим, холбогдол,ашиглалтын
ай савууд байдалд үнэлгээ өгөх
Нуур, намаг Нууруудын гарал Нууруудыг гарал үүслээр нь
үүсэл, Түүний ангилж, аж ахуйн ач
тархалт, байршилт холбогдлыг тодорхойлох
болон тэжээлийн Томоохон нууруудыг нэрлэж,
усны горим, ач газрын зурагт зааж сурах
холбогдол, намгийн тархалт , ач
ашиглалт холбогдолыг тодорхойлох
Мөсөн гол, олон Мөсөн гол, олон Цэвдгийн тархалтын зүй
жилийн цэвдэг жилийн цэвдгийн тогтол, аж ахуйд үзүүлэх
8-р анги
үүсэл, хил хязгаар , нөлөөг тайлбарлах
тархац
Газар доорх ус Рашаан,газрын Гүний усны төрөл, ач
рашаан доорх усны холбогдлыг
тархалт, байршилт Улсын болон орон нутгийн
Рашаан усны ач рашаан усны байрлалыг
холбогдол газрын зурагт тодорхойлох
олон жилийн цэвдэгтэй газар
гэр орон, барилга брихад гарч
болох эрсдлийг тооцоолох
Дүгнэлт хичээл Үер усны аюулаас Усыг бохирдлоос хамгаалах
хамгаалах зүй зохистой ашиглах,
цэвэр усны нөөц, уламжлалт ба орчин үеийн
түүний хомсдол аргыг амьдрал, үйл
, хамгаалах, ажиллагаандаа ашиглах
урьдчилан
сэргийлэх арга
замууд

4. “Монгол орны усны нөөц ”
нэгж хичээлийн цагийн төлөвлөлт
Ээлжит Үйл Анхаарах
Хугацаа
хичээл ажиллагааны Үйл ажиллагааны нэр зүйл
үе шат Багшийн үйл Сурагчийн үйл
ажиллагаа ажиллагаа
Сэдэлжүүлэх Дэлхийн гадарга Сурагчтд харилцан Ус ба
юу юунаас тогттдог ярилцах, асуултад хуурай
вэ? хариулах газар,
Тулгуур дохио тэдгээрийг
ашиглан схемчлэх задлах
Үйлийн Эдгээрээс Монгол Гол мөрөн гэж юу
баримжаа оронд орших болох талаар
олгох гадаргын усны ярилцаж
талаар судлах. Гол тодорхойлолт өгөх
мөрөн, нуур, мөсөн мэддэг гол мөрдөө
гол, рашаан нэрлэх
зэргийн тархалт,
байршилтыг судлах
Үйлийн Манай оронд Хамгийн урт, их
Гадаргын ус, гол мөрд
баримжааг орших хамгийн устай гэх мэтээр 40
ялган таних хамгийн гол нэрлэж, харилцан
үе мөрдийг асуух ярилцах
Үйлийн Гол мөрдийг ай Ай савд орох гол Голын унал,
баримжааг савд хуваадаг ба мөрдийг нэрлэж, хэвгий ,
эзмших үе манай оронд газрын зурагт заах зарцуулалт
орших 3 ай сав, багшийн өгсөн олох
түүнд хамрагдах мэдээллийг бичиж бодлого
голуудыг тэмдэглэх бодуулах
танилцуулах ,
нэмэлт мэдээлэл
өгөх
Үйлийн Гол мөрдийн Гол мөрдийн ус
баримжааг тэжээл болн ач хаанаас
үнэлэн холбогдлын талаар тэжээгддэг
хөгжүүлэх үе асууж ярилцах болохыг турших
түүний аж ахуйн
ач холбогдлыг
нэрлэх
Гэрийн Гол мөрдийн усны Гол мөрний
даалгавар бохирдол, түүнд бохирдолд хүний
нөлөөлөх хүчин буруутай үйл
зүйлс болон ажиллагаа хэрхэн
сэргийлэх арга зам нөлөөлөхийг
сэдвээр эх бичих жишээн дээр
тайлбарлаж ирэх

5. Сэдэлжүүлэх Гэрийн даалгавар Гэрийн
асууж ярилцах даалгаварын
сэдвээр хоорондоо
харилцан ярилцах
Үйлийн Нуур гэж юу вэ? Өмнөх үзсэн Тэдгээрийн
баримжаа Гол мөрдөөс мэдлэг дээрээ ялгааг
олгох үе юугаараа ялгаатай тулгуурлан гаргуулах
вэ? хоорондын ялгааг
тодорхойлох
40
Үйлийн Өөрсдийн мэдэх Сурагчид өөрийн
баримжааг нууруудыг нэрлэн орон нутагтаа
ялган таних бичих болон МО-нд
үе багш томоохон орших томоохон
нууруудыг газрын нууруудаас
зурагт зааж өгөх мэддэгээ нэрлэн
Нуур, намаг
бичих
Бусдад
танилцуулах, нэмж
бичих
Үйлийн Нууруудын тогтсон Сурагчид асуудал Нуруудыг
баримжааг хонхор газрыг дэвшүүлэн гаралт
эзмших үе гарал үүслээр нь тайлбарлах үүслээр нь
ялган ангилдаг бичиж тэмдэглэх хэрхэн
болохыг газрын зурагт заах агилж буй
танилцуулах зүй тогтлыг
Үйлийн Нуурын усны Сурагчид өөрсдийн ажиглуулах
баримжааг тэжээлийн горим мэдлэгт тулгуурлан
үнэлэн болон түүний ач хариулах, харилцан
хөгжүүлэх үе холбогдлыг асууж ярилцах , үнэлгээ
ярилцах авах
Гэрийн Газрын зурагт МО-ны ФГЗ
даалгавар томоохон гол мөрд, зурагт томоохон
нууруудыг зааж гол мөрд,
нэрлэж сурах нууруудыг нэрлэн
нуурын усны зааж сурах
ашишлалт, нуурын усны аж
хамгаалалт сэдвээр ахуйн ашиглалт,
эх бичих түүнийг зүй
зохистой хэрэглэх
талаар өөрсдийн
бодлоо бичих
Сэдэлжүүлэх Өмнөх хичээлийн Бусдыг сонсон
даалгаврыг шалгах, дүгнэх
харилцан ярилцах
Үйлийн Цэвдэг, мөсдлөг Сурагчид өөрсдийн 40
баримжаа гэж юу болох ямар бодлоор
олгох үе ялгаатай талаар хариулах, харилцан
асууж ярилцах ярилцах

6. Үйлийн Мөсөн гол гэж юу Мөсөн гол үүсэх
Мөсөн гол, олон жилийн цэвдэг баримжааг вэ? Яагаад үүсдэг, шалтгааныг
ялган таних хаагуур тархадаг ярилцах Манай
үе болохыг асууж оронд орших
ярилцах томоохон мөсөн
гол хаагуур
байдгийг ярилцах
Үйлийн Яагаад мөсөн гол Энэ нь агаарын
баримжааг мөсдлөг, цэвдэг нь температур
эзмших үе уулархаг, өндөрлөг өндөрлүүгээ
газраар тархадаг буурдаг зүй
болохын учир тогтолтойгоос
шалтгааныг үүдэн
ярилцах тайлбарлагдана
Үйлийн Манай аймагт олон Асуултад хариулах,
баримжааг жилийн цэвдэг харилцан ярилцах,
үнэлэн байдаг уу? Ямар үнэлгээ авах
хөгжүүлэх үе шинж тэмдгээр
мэдэх вэ?
Сэдэлжүүлэх Өмнөх хичээлийн Гол мөрөн, нуур,
даалгаврыг шалгах олон жилийн
мэдлэгийг асууж цэвдгийг газрын
ярилцах зурагт заах
Газар доорх ус рашаан
Үйлийн Худгийн ус хаанаас Газрын гүнээс
баримжаа бий болдог вэ? оргилон гарч
олгох үе ирдэг
Үйлийн Тэгвэл ус нь Асууж ярилцах,
баримжааг газрын гадарга бичиж тэмдэглэх
ялган таних дээр мөн газрын бусдыг сонсох
үе гүнд ч оршиж
байдаг, Артезийн
ус, ул хөрсний ус
тэдгээрийн ялгаа
зэргийг
танилцуулах
Үйлийн Рашаан ус гэж юу Өөрсдийн мэдэх
баримжааг болох ямар ямар рашааныг нэрлэх
эзмших үе рашаан мэддэг
талаар асууж
ярилцах
Үйлийн Томоохон Рашаан усны Халуун ба
баримжааг рашаануудын газар тархалтыг хүйтэн
үнэлэн зүйн байрлалыг тодорхойлж, рашаан гэж
хөгжүүлэх үе зааж түүний ач юу болох
тэмдэглүүлэх , холбогдлыг талаар
түүний ач ярилцах мэдээлэл
холбогдлыг асууж өгөх
ярилцах

7. Гэрийн Цэвэр усны Цэвэр усны
даалгавар хэрэглээ, хомсдол хомсдол түүнд
сэдвээр эх бичих оруулах өөрийн
өөрийн гэрийн нэг хувь нэмрийг
жилийн цэвэр усны бичих
хэрэглээг
тооцоолох, түүнийг
багасгах арга
замуудыг
тодорхойлох
Дүгнэлт Нэгж 2 хувилбартай Нэгж хичээлээр
хичээл хичээлийн нөхөх ба сонгох олсон мэдлэгээ
мэдлэгийг тест бэлтгэн ашиглан
шалгах тарааж өгөх даалгаврыг
2-р хэсэг голын гүйцэтгэх
унал, хэвгий,
зарцуулалт олох
бодлого өгөх

8. “Монгол орны усны нөөц ”
нэгж хичээлийн босоо ба хөндлөн холбоо
Мэдлэгийн босоо Одоо эзэмших мэдлэг Мэдлэгийн хөндлөн
холбоо холбоо
Усны гурван төлөв Монгол орны гадаргын ус Хөдөө аж ахуйн уур
байдал, байгаль дахь , тархалт амьсгал
усны эргэлт газар доорх ус байгалийн нөхцөлийн
дэлхийн далай ба хуурай нуурын гарал үүсэл, усны ялгаа ба нийгэм-эдийн
газрын ус, гол мөрний горим засгийн хөгжил
сүлжээ, нуурын гарал мөсөн гол, олн жилийн
үүсэл, ул хөрсний ба цэвдэг
артезийн ус
“Монгол орны усны нөөц ”
нэгж хичээлийн арга зүй
Баримжааг ялган Баримжааг эзэмших Баримжааг үнэлж
таних үед хэрэглэх үед хэрэглэх арга хөгжүүлэх үед
арга /төсөөлөл/ /мэдлэг/ хэрэглэх арга
/чадвар/
Тайлбар ярианы арга Асуудал дэвшүүлэн Харилцан ярианы арга
асуудал дэвшүүлэн шийдвэрлэх арга зурагт ажиллуулах
тайлбарлах арга харилцан ярилцах арга соло таксономын арга
харилцан ярилцах арга Ажиглалтын арга Харьцуулан жиших арга
тоглоомын арга Бүтээлч даалгаврын арга бусдыг сонсон дүгнэх
харьцуулан жиших арга Эвлүүлгийн арга арга
Тулгуур дохионы арга

9. “Монгол орны усны нөөц ”
нэгж хичээлийн сургалтын орчин
Үйл ажиллагааны Сэтгэл зүйн орчин Материаллаг орчин
орчин
Багаар болон хосоор Багш сурагчдын харилцаа Газар зүй-2 сурах бичиг
ажиллах бүрэлдэхүүн эерэг байх Үзүүлэн, гар карт
Багшийн зааварчилгаа Сурах, сургах эрмэлзэл Монгол орны физик газар
Ажиллах дасгал Хэрэглэгдэхүүний зүйн зураг
Багш сурагчдын хамтын хүрэлцээтэй, бүрэн бүтэн Тарааж өгөх материал
үйл ажиллагаа байдал Сэдэвчилсэн зургууд
Нээлттэй хүлээцтэй Нэмэлт эх материал
байдал Стандарт
Ангийн эрүүл ахуйн Жишиг даалгавар
шаардлага төлөвлөгөө
Нэгж хичээлийн хөтөлбөр
“Монгол орны усны нөөц ”
нэгж хичээлийн хэрэглэгдэхүүн
Анги Хичээл Цаг Сурах Хэрэглэгдэхүүн
бичиг Үзүүлэн Нэмэлт ТӨМ Жишиг Тест
материал даалгавар
Гадаргын ус,
Газар зүй-2
гол мөрд
Нуур, намаг
8-р анги
Мөсөн гол,
олон жилийн
цэвдэг
Газар доорх
ус рашаан
Дүгнэлт
хичээл

10. Хэрэглэгдэхүүн
Үзүүлэн таниулах
материал

11. Дэлхийн гадарга
Хуурай газар Ус
Хуурай газрын ус Дэлхийн далай
Гадаргын ус Гүний ус
Гол мөрөн
Нуур, намаг Ул хөрсний ус
Цөөрөм Артезийн ус
Усан сан Худаг
Мөнх цас Булаг
Мөсөн гол

12. Орхоны хүрхрээ
Сэлэнгэ мөрөн

13. хөвсгөл нуур /хамгийн гүн, цэнгэг нуур /

14. Увс нуур /хамгийн том нуур/

15. Потанины мөсөн гол /Хамгийн том мөсөн гол/

17. Рашаан ус

18. Булаг

19. Тарааж өгөх
материал

20. ТӨМ 1.1
Монгол орны хамгийн урт гол. Монгол орны олон гол мөрний
хамгийн урт нь Хэрлэн юм. Хэрлэн голын нийт урт 1264 км бөгөөд
үүний 1090 км нь Монголын нутаг дээгүүр урсдаг.
Монгол орны хамгийн том мөрөн. Монгол орны гол мөрдийн
хамгийн том нь Байгал нуурт цутгадаг 992 км урт Сэлэнгэ мөрөн
юм. Дурдсан уртын 590 гаруй км нь Монгол улсын нутагт байдаг
бөгөөд мөрний ус цуглуулах талбай нь 447000 км2 юм.
Монгол орны гол мөрний урт. Монгол орны гол мөрний нийт урт
67000 км буюу тус орны хилийн шугамаас 8.2 дахин урт юм.
Дөрвөн мянган нуурын орон . Монгол орон 0.1 ам.км-ээс их
талбай бүхий 4000-аад нууртай. Эдгээрийн нийт талбайн хэмжээ
15640 ам.км гэнээ.
Монгол орны хамгийн том тогтмол нуур. Монгол орны хамгийн
том тогтмол нуур нь Увс нуур юм. Усны талбай нь 3350 км2.
Монгол орны хамгийн том, урсгал, гүн, цэнгэг нуур. Монгол
орны хамгийн том урсгал нуур нь Хөвсгөл нуур. Усны талбай нь 2770
км2. Гүнээрээ Монголд төдийгүй Төв Азид хамгийн гүн (267.2 м)
нуурт ордог. Нийт 403 цутгалтай Хөвсгөл нуурын усны найрлага
Байгал нууртай төстэй, тунгалгаараа дэлхийд гуравдугаарт орно.
Монгол орны "Хөх сувд" хэмээн алдаршсан Хөвсгөл нуур уртаашаа
136 км, өргөөшөө 37 км бөлгөө.
Монгол орны усны хагалбарын гол голомт . Монгол орныг
дэлхийн гурван ай савын усны хагалбар гэдэг. Тэгвэл эдгээрийн
хамгийн гол хагалбар нь Хэнтийн нурууны үргэлжлэл Цогтчандмань
уул юм. Энэ уулын араас буусан ус Туул голоор дамжин Хойд мөсөн
далайд, зүүн урдаас нь буусан ус Хэрлэнгээр дамжин Номхон
далайд, баруун урд талаас буусан ус нь дотоодын урсгалгүй савд
орж нийлнэ.
Монгол орны хамгийн том мөсөн гол. Монгол орны мөнх цаст
уулсын мөсөн голуудаас хамгийн том нь Алтай таван богд уулын
Потанины мөсөн гол юм. Урт нь 20 км, өргөн нь 5 км.
Хамгийн өндөр хүрхрээ. Хөвсгөл аймгийн Хорьдол сарьдаг уулаас
эх аван урсдаг Арсайн голд манай улсын хамгийн өндөр хүрхрээ
буй. Энэ хүрхрээний ус 70 м өндрөөс буудаг. Улаан цутгаланг
бодвол ус багатай л даа.
Монголын хамгийн том тал. Монгол орны нүд алдам өргөн
талуудын дотроос хамгийн том нь 250-иад км2 талбай эзэлдэг
Дорнодын тал. Дорнод аймгийн Матад, Халх гол сумын нутгийн
ширээ мэт хавтгай энэ тэгш талд хааш хаашаа 100 км аялахад нэг ч
толгод, гүвээ, хунх нугачаа үл тааралдана. Байгалиас заяасан унаган
төрхөөрөө гайхалтай тал байж байдаг юм байна.

21. ТӨМ 1.2
Монгол орны гол, мөрөн
Монгол орны нутаг дундаар дэлхийн усны хагалбар оршдог бөгөөд энэхүү усны
хагалбарын шугам нь манай орны усзүйн сүлжээг:
1. Умард мөсөн далайн ай сав
2. Номхон далайн ай сав
3. Төв Азийн гадагш урсгалгүй ай сав гэсэн үндсэн 3 ай савд хуваадаг.
Голын нэр Урт /км/ Ус цуглуулах талбай /км2/
Номхон далайн ай сав:
Онон гол 296 /445/ 40220
Бархын гол 100 1900
Хурахын гол 190 6150
Шуурсын гол 140 3150
Хэрлэн гол 1090 116455
Улз гол 420 27500
Халхын гол 233 7440
Нөмөргийн гол 218 5950
Дэгээ гол 55 550
Умард мөсөн далайн ай сав:
Сэлэнгэ мөрөн 593 282000
Идэрийн гол 452 24555
Чулуут гол 415 10750
Дэлгэрмөрөн 445 26640
Бүгсэйн гол 110 3710
Хануйн гол 421 14620
Орхон гол 1124 132835
Тамирын гол 180 13100
Туул гол 819 50400
Хараа гол 291 15000
Ерөө гол 323 11860
Эгийн гол 475 40454
Шишхид гол 298 18300
Төв Азийн гадагш урсгалгүй ай сав:
Ховд гол 516 58000
Тэсийн гол 568 33358
Хүнгүйн гол 200 21693
Байдраг гол 310 28277
Түйн гол 243 9410
Таацын гол 200 9190
Онги гол 435 52920
Булган гол 250 8750

22. ТӨМ 1.3
Монгол оронд 67000 км урттай 3811 гол горхи, 500 м3 эзэлхvvнтэй 3500 гаруй
нуур 7000 орчим булаг шанд, 540 м2 тйлбай бvхий 190 гаруй мєсєн гол 250
гаруй рашаантай бєгєєд газрын доорхи усны 139 орд газар байна.
Бархийн гол
Эгийн голын адил Ононгийн баруун гарын цутгал боловч уртын хэмжээ
урсцаараа Эгээс илvv юм. Харин Хэнтийн нурууны салбар уулсаас эх авах тул
усны уналт, гадаргын хэлбэрлийн талаар нилээд дутуу байдаг. Голын нийт урт
100 км, усжуулах талбай 1900 хавтгай дєрвєлжин километр болно. Бархын голд
Баян /47 км/, Хужир /40 км/, Сайхан/39 км/ зэрэг элбэг устай гол горхи
цутгана. Гульдралын єргєн 27м, усны дундаж гvн 0,8 м юм.
Байдраг гол
Хангайн ємнєт хажуугаас эх авч говийн Бєєнцагаан, Адгийн цагаан хоёр нуурт
усаа нийлvvлдэг энэ голын нийт урт Бєєнцагаан хvртэл 295 км, Адгийн цагаан
нуур хvртэл 310 км талбайгаас усжина. Байдраг голын эхэнд баруун гар талаас
Загийн гол /80 км/, зvvн гар талаас Єлзийтийн гол /135 км/ тус тус цутгадаг.
Байдраг гол Хангайн ємнєд уулсын нарийхан хавцал дундуур урсана. Хєндийн
хажуу эгц, хад асга ихтэйн дээр хээр, говийн тачир ургамалшилтай юм. Энэ
хэсэгт гол нэг гульдиралаар урсах бєгєєд гульдиралын єргєн 20-40 м, зонхилох
гvн 0,3-1,5 м, урсгалын хурд 1-1,5 м/сек хvрнэ.
Балжийн гол
Онон голын зvvн гараас Балж, Агац, Хирхон зэрэг элбэг устай голууд цутгах
бєгєєд олонх нь ОХУ-ын нутгаас эх авч урсдаг. Тэдгээрийн хамгийн том нь 250
гаруй километр урт Балж гол юм. Балж гол нь бєглvv ой хєвч бvхий бэсрэг уулс
дундуур урсдаг. Голын хєндий адаг руугаа 5-7 км хvртэл тэлэгдэж гульдирал нь
хэд хэд салаалж єтгєн шугуйтай арлууд vvсгэнэ. Усны гvн, єргєн, урсгалын хурд
голын нийт уртад єєр бєгєєд адагтаа гульдиралын єргєн 65 м, усны дундаж гvн
1,75 м, урсгалын хурд 1 м/сек орчим байна.
Булган гол
Тєв азийн гадагш гарах урсгалгvй ай савын гол мєрдийн тоонд Монгол Алтай,
Говь-Алтайн ар єврєєс эх авч уулсын хоорондох битvv хотгорт замхрах гол
горхи, булаг шанд тvр зуурын урсгалтай байдаг олон сайр багтана. Тийм
голуудаас жишээ нь Алтайн арын Гурванцэнхэр, Шарга, Халиун, Алтайн євийн
Булган, Vенч, Бодонч, Балаг, Биж зэрэг голыг нэрлэж болно. Эдгээр голуудаас
томоохон нь Монгол Алтайн єврєєс эх авч Єлєнгєр нуурт цутгах Булган гол юм.
Булган голын урт тус улсын хил хvртэл 250 км, талбай 8750 орчим хавт.дєр.км
бєгєєд усны унал голын нийт уртад 1900 м буюу дундаж налуу 0,0076 болно.
Голын сав газарт Монгол Алтайн хур цаст зарим оргил болон євєр бэлийн хад
цохио, ханан хавцал бvхий уулсууд багтах тул голын хєндий ихэнх хэсэгтээ 0,3-
0,5 км байснаа тvvний баруун гарын цутгал Баян голын билчирээс доош нилээн
уужирч Булганы тохойд хамгийн их тэлэгдэж єргєсдєг. Цутгал голуудаас
Улиастай, Тvргэний гол томоохонд тооцогдоно. Булган голын гульдиралын єргєн,
усны гvн жилийн улирал, урсах газрын тєрх байдлыг дагаж янз бvр байна.
Булган голыг усны зонхилох ионы бvтцээр гидрокарбонатын ус бvхий гол
мєрний ангилалд багтааж болно.

23. Бvгсэйн гол
Булнайн нурууны араас эх авч урсахдаа 3710 хавт.дєр.км талбайгаас усжина.
Голын гульдирал тєдий л єргєнгvй боловч ус нь гvнзгий, урсгал хурдтай юм.
Чулуутын гол
Чулуут голын урт 415 бєгєєд 10750 хавт.дєр.км талбайгаас усжина. Энэ гол
Хангайн нурууны хамгийн єндєр хэсгээс эх авдаг учраас унал их урсгал хурдтай
уулын гол юм. Тvvний хєндий эхэндээ давчуу, морены бул чулуу элбэгтэй бол
доошлох тутам єргєсєж тэлэгдэнэ. Харин Тээлийн голын билчирээс Ацтийн
горхийн цутгал хvртэл бараг 100 шахам км урт газар 50-60 м зузаан хvрмэн
чулууг зvсэж хавцал дундуур тахирлан хvрхрээ боргио vvсгэн сvртэй урсана. Энэ
хэсэгт тvvний зvvн гараас Тэрхийн Цагаан нуураас эх авч урсах Суман гол
нийлж Чулуут гол мэдэгдэхvйц услаг болох ба гульдиралын єргєн, усны гvн
нэмэгдэнэ. Гульдиралын єргєн эхэндээ 20-30 м, дунд хэсэгтээ 20-60 м, адагтаа
70-80 м байна. Усны гvн 0,5-2,5 м, урсгалын хурд 1 м/сек орчим болно.
Онон гол
Хэнтийн нурууны ар хормойн 1950 м-ийн єндрєєс эх авч улсын хил хvртэл 445
км урсна. Онон гол нь эхнээсээ адаг хvртэл уулын ам хєндийгєєр урсах учир
нилээд тойрон тахирласан. Онон голын ус нь 10 сарын сvvлээс зайртаж 11
сарын 2-р хагаст хадаалж, 150-170 хоног мєсєєр хучигдана. Мєсний дундаж
зузаан 1,2-1,5 м хvрнэ. Урсгал хурдтай уулын гол учираас намрын зайр
харьцангуй олон хоног /14-25/ vргэлжилнэ. 4 сар гарч дулаарангуут голын м єс
гэсч цєн тvрэвч уулын цас хайлж хаврын vер буух тул тєдий л удаан
vргэлжлэхгvй цэлмэнэ. Ононд том жижиг олон гол горхи цутгадаг. Vvнээс нилээд
томоохон нь Эг, Барх, Хурах, Шуус, Агац, Хирхон болно.
Шуурсын гол
Шуурсын голын урт 140 км, ус хураах сав газрын талбай 3150 гаруй хавтгай
дєрвєлжин километр болно. Ононгийн баруун гарын цутгал голууд дотроос
жинхэнэ хээр талын шинжтэй тул усны гуримын хувьд бусдаасаа ихээхэн
ялгаатай юм. Шуурсын голд олон булаг тал бvрээс нь цутгадгийг vзвэл хур
борооноос гадна гvний усны тэжээл чухал суурь эзэлдэг. Шуурсын гол нь Онон
голд цутгадаг томоохон голуудын нэг юм.
Хэрлэн гол
Номхон далайн ай савын гол мєрд дотор уртын хэмжээгээр тэргvvн байранд
ордог. Хэрлэн гол монголын Дорнод хэсэг хэд хэдэн аймгийн нутгийг дамжин
урсаж улмаар тус улсын хилээс гадагш гарч Далай нуурт цутгадаг. Их хэнтий
нурууны євєр бэлээс эх авч урсах Богдын гол, Цагаан гол хоёрын уулзварыг
Хэрлэн голын эх гэж vзнэ. Иймд улсын хил хvртэл 1090 километр урт, ус хураах
сав газрын талбай 116,455 хавтгай дєрвєлжин километр бєгєєд усны дундаж
унал километр тутамд 1,2 метр болно. Ингэхлээр Номхон далай ай савын гол
мєрний бvх талбайн 54 хувийг Хэрлэн голын усны сав эзэлдэг. Голын нийт
уртад гульдиралын єргєн, усны гvн, урсгалын хурд ихээхэн ялгаатай байна. Жнь:
Хэрлэнгийн эхний хэсэгт гульдиралын єргєн 30-50м, дунд, адаг хавьд 150-200м
болж 0,8-1,5 метрийн гvн зонхилно. Урсгалын хурд уулсын хэсэгтээ 2 м/сек, нам
тал газраа 1 м/сек болно. Хэрлэн голд Мєрєн, Цэнхэр, Аварга зэрэг гол горхи
цутгадаг. Хэрлэн гол гидрокарбонит-хлоридын ус бvхий гол мєрний ангилалд
багтана.

24. Халхын гол
Дорнод монголын хэсгийн томоохон голын нэг болох энэ гол нь Их Хянганы
нуруунаас эх авч урсдаг. Их Хянганы нуруунд орших Халхын булгууд Халхын
голын эхийг бvрдvvлдэг. Хоорондоо холбоотой Халх, Зvvн Далби зэрэг жижиг
нууруудыг дамжин тал талаасаа цутгал голуудаар услагдсаар Халх голын єргєн
хєндийд орж адагтаа хоёр салан нэг салаа нь Буйр нуурт, нєгєє салаа нь
Оршуун голд цутгадаг. Халх голын урт 233 км, талбай нь 17120 хавтгай
дєрвєлжин километр бєгєєд vvний 7440 хавтгай дєрвєлжин километр манай
нутагт хамаарна. Халх голд хэд хэдэн услаг гол цутгадгаас томоохон нь Нємр єг,
Дэгээ, Хандгайтын гол болно.
Дэгээ гол
Дэгээ гол нь 550 хавтгай дєрвєлжин километр талбайгаас усжих ба 55 километр
урт юм. Голын хєндийд намаг ихээхэн тогтсон. Урсгалын хурд 0,6-0,7 м/сек
байна.
Идэрийн гол
Идэрийн гол Хангайн гол нурууны араас эх авч Булнай, Тарвагатайн нуруунуудын
хоорондох нилээн давчуу хєндийгєєр урсана. Голын урт 452 км, талбайн хэмжээ
24555 хавт.дєр.км юм. Голын гульдирал Тосонцэнгэл сумын тєв хvртэл ихээхэн
тахиралж хэд хэд салаалдаг тул тэгтлээ єргєн байж чаддаггvй. Энэ хэсэгт салаа
татуурын єргєн 10-15 м, vндсэн голын єргєн 40-60 м орчим байна.
Тосонцэнгэлээс доош гульдирал салаалахаа багасч 80-100 м хvртэл єргєснє.
Усны гvн 0,7-2 м боловч Чулуут голын цутгалаас доош цээл цvнхэл газраа 3-3,5
м хvрнэ. Идэрийн гол уулын гол учраас ширvvн урсгалтай, урсгалын хурд голын
ихэнд цагт 7,2-10,8 км бол адаг руугаа саарсаар цагт 2,0-2,5 км болон буурна.
Харин зонхилох хурд нь 1,5-2 м/сек юм. Эхнээсээ Их Жаргалант сум хvртэлх
хэсэгт Тарвагатайн нурууны ар хажуугааас усжих, Хожуул, Зарт, Дээд, Доод
Цэцvvх, Хєнжил зэрэг урсгал хурдтай услаг гол горхи цутгадаг. Идэрийн голд 30
гаруй гол горхи цутгадгаас хамгийн том нь тvvний баруун гараас цутгах Чулуут
гол болно.
Орхон гол
Орхон гол Сэлэнгийн vндсэн цутгал тєдийгvй монголын хамгийн урт том голд
тооцогдоно. Орхон гол Хангайн гол нурууны Суврага-Хайрхан уулын ар єв єр
хажуугуус усжиж том жижиг олон голыг нийлvvлсээр Сэлэнгэ мєрєнд цутгана.
Тvvний урт нь 1124 км. Сэлэнгийн талбайн 47 хувь буюу 132835 хавт.дєр.км
талбайгаас усжина. Голын єргєн харилцан адилгvй боловч ихэндээ ихэвчлэн 10-
60 м байснааа адагтаа 120-150 м хvртэл єргєсєж урсгалын хурд илт саардаг.
Усны зонхилох гvн 0,5-1,5, м, гvн цээл газар 2,5-4,0 м, харгиа боргио газар 0,5
м байдаг. Орхонд том жижиг олон арван гол горхи цутгах боловч 100 км-ээс
илvv урт гол тоотой хэд байдаг. Тэдгээрээс Тамир, Хєшин Орхон, Туул, Хараа,
Ерєє, Шарын гол томоохон нь юм.
Туул гол
Орхоны баруун гарын хамгийн том цутгал бєгєєд Хэнтийн гол нуруунаас эх авч
урсана. Голын урт 819 км, талбай 50400 хавт.дєр.км буюу Орхоны талбайн 38
хувьтай тэнцэнэ. Туулд Олон гол горхи усаа єгдгєєс нилээд том нь Гаттай /50
км/, Тэрэлж /78 км/, Харуухын гол /159 км/ болно.

25. Ер єє гол
Энэ голын урт 323 км, талбай 11860 хавт.дєр.км.
Vvр гол
Vvр гол Хєвсгєлийн Хивин-залуугийн сарьдагаас эх авч урсана. Vvр голын урт
331 км, талбай 12300 хавт.дєр.км бєгєєд голын vндсэн тэжээл нь бороо цасны
ус юм.
Ховд гол
Тєв Азийн гадагш урсгалгvй ай савын гол мєрдийн дотроос хамгийн элбэг устай
нь Ховд гол юм. Монгол Алтайн тэргvvн оргил Таван Богдын зvvн ємнєд
хажуугийн мєсєн голоос эх авч урсах Цагаан ховд /Акау/, Хар ховд /Каратыр/
голыг Ховдын эх гэж vздэг. Энэ хоёр гол Хотон Хоргон нуруудыг дайран олон
гол горхи нийлvvлсээр их нууруудын хотгорын Хар-Ус нуурт цутгана. Ховд голын
урт 516 км, талбай нь 58000 хавт.дєр.км болно. Усны унал км тутамд
ойролцоогоор 2 м тул урсгалын хурд их юм. Монгол Алтайн Толбо, Тал, Даян,
Хотон, Хоргон, Ачит гэх мэтийн том нуурууд илvvдэл усаа Ховд голд нийлvvлдэг
байна. Гульдиралын єргєн доошлох тутам нэмэгдэж 80-130 м болж 1,5-3 м-ийн
гvн зонхилно.
Тєв Азийн гадагш урсгалгvй ай савын гол мєрдийн дотроос хамгийн элбэг устай
нь Ховд гол юм. Монгол Алтайн тэргvvн оргил Таван Богдын зvvн ємнєд
хажуугийн мєсєн голоос эх авч урсах Цагаан ховд /Акау/, Хар ховд /Каратыр/
голыг Ховдын эх гэж vздэг. Энэ хоёр гол Хотон Хоргон нуруудыг дайран олон
гол горхи нийлvvлсээр их нууруудын хотгорын Хар-Ус нуурт цутгана. Ховд голын
урт 516 км, талбай нь 58000 хавт.дєр.км болно. Усны унал км тутамд
ойролцоогоор 2 м тул урсгалын хурд их юм. Монгол Алтайн Толбо, Тал, Даян,
Хотон, Хоргон, Ачит гэх мэтийн том нуурууд илvvдэл усаа Ховд голд нийлvvлдэг
байна. Гульдиралын єргєн доошлох тутам нэмэгдэж 80-130 м болж 1,5-3 м-ийн
гvн зонхилно.
Тэсийн гол
Булнайн нурууны араас эх авч Увс нуурт цутгах энэ гол 568 км урт бєгєєд
33358 хавт.дєр.км талбайгаас усжина. Тэсийн голд Тагны нурууны єврєєс эх
авсан хэдэн арван услаг гол горхи цутгах тул доошлох тутмаа ус элбэгтэй
болно. Голын сав газар эхэндээ уулархаг боловч уулс харьцах єндрєєрєє нам
юм. Булнайн нурууны араас урсах голуудын билчирт асар их талбайг хамарсан
намаг vvсгэх бєгєєд тvvнийг Жаргалантайн намаг гэнэ. Тэсийн гол Завхан
аймгийн нутгаар ОХУ-н нутаг руу гарч Увс аймгийн Тэс сумын нутгаар
эргэн монголдоо орж ирж Увс нуурт цутгана. Адагтаа хэд хэд салаалж намаг
бvхий голын садраа адаг vvсгэнэ. Vндсэн голын гульдирал эхэндээ 150-60 м,
урсгалын дунд хэсэгт 40-120 м, зарим хэсэгт 200 м хvртэл задгайрч єргєсн є.
Усны зохилох гvн 0,3-2,5 м, урсгалын хурд 0,7-1,5 м/сек орчим юм.
Таацын гол
Хангайн євєр хажуугаас усжих дээр дурдсан голууд дотроос хамгийн бага нь
Таацын гол болно. Тvvний урт 200 км, талбай 9190 хавт.дєр.км болно. Усны
эрдэсжилт бага гидрокарбонатын тєрєлд багтана.
Эгийн гол
Ононгийн баруун гарын томоохон цутгал бєгєєд их Хэнтийн нурууны салбар

26. Ноён уулын зvvн ємнєд хажуугааас эх авч урсдаг. Нийт уртын хэмжээ 90 орчим
км, ус цуглуулах талбай нь 970 хавтгай дєрвєлжин километр юм. Гульдиралын
єргєн 10-25 м, усны гvн нь 0,5-1,2 метр, урсгалын хурд 1,2-2 м/сек хvрнэ.
Хурахын гол
Ононгийн баруун гарын vндсэн цутгал бєгєєд тvvний урт 190 км, усны сав 6150
хавтгай дєрвєлжин км болно. Голын хєндий дунд, адаг хавьдаа бараг 15-20 км
єргєсєж ой модноос алслагдаж хээр тал дундуур урсах ба хєндийн аль ч хэсэгт
голдуу хатаж ширгэдэг жижиг нуур намаг ихээхэн байна. Vvнээс нилээд том нь
Хангал, Бидэр, Шар зэрэг нуурууд болно. Хурахын голд Жаргалант, дунд, зvvн,
баруун Баян зэрэг голууд цутгадаг.
Улз гол
Хэнтий нурууны зvvн салбар захын нам уулсаас эх авч ОХУ-ын нутагт орших
Торь нуурт цутгадаг. Улз голын нийт урт 428 километр бєгєєд дундаж унал бvх
уртад 500 метр буюу 1 км тутамд 1,2 метр болно. Нийт талбайн хэмжээ 27500
хавтгай дєрвєлжин километр байна. Гульдиралын єргєн усны гурим байдлаас
онцгой шалтгаалах тул тогтвортой биш байдаг. Улз голд Тvргэн, Дєч зэрэг
голууд цутгадаг. Улз голын усыг гидрокарбонатын тєрєлд оруулдаг.
Н ємр єгийн гол
Хянганы салбар уулсаас эх авч Халх голд цутгана. Тvvний урт 218 км, ус
цуглуулах талбай 5950 хавтгай дєрвєлжин километр болно. Гульдирал эхнээсээ
адаг руугаа улам єргєсєж 10-20 метр буюу тvvнээс ч илvv болдог. Усны дундаж
гvн 0,8-1,2 м, хамгийн гvн цээлдээ 3,0 м хvрнэ. Усны хурд харгиа боргиотой
газарт 2,0 м/сек, нам тогтуун газраа 0,4-0,6 м/сек хvртэл саарна.
Сэлэнгэ м єр єн
Сэлэнгэ мєрєн нь тус орны гол мєрдийн vндсэн усан сvлжээ бєгєєд том жижиг
бvх цутгал голуудыг оролцуулбал усан сvлжээний уртын нийлбэр 20000 км
хvрнэ. Єєрєєр хэлбэл Монголын гол мєрний нийт уртын 40 гаруй хувь нь
Сэлэнгэ мєрний тогтолцоонд хамрагддаг байна. Дэлгэр, Идэр хоёр голын
билчирийг Сэлэнгийн их гэж vзвэл Сэлэнгэ мєрний нийт урт 992 километр,
тvvнээс 592 км нь тус улсын нутагт байна. Сэлэнгэ мєрний талбайн хэмжээ
447000 хавтгай дєрвєлжин км бєгєєд vvний 55 хувь буюу 282000 хавт.дєр.км нь
манай орны нутаг дэвсгэрт оногдоно. Сэлэнгийн тогтолцоонд хамаарах нийт
голын талбай умард мєсєн далайн талбайн 87,3 хувь манай орны нутаг
дэвсгэрийн 28 хувийг тус тус эзэлж байна. Голын эхний хэсэгт гульдиралын
єргєн 60-70 м, салаа татуурын єргєн 10-25 м, усны гvн харгиа боргио газраа
0,5-1,5 м, цээл цvнхэлдээ 2,5-3,0 м байснаа адаг руугаа гульдиралын єрг єн 100-
250 м, усны гvн харгиа боргиотой газраа 1,0-2,0 м, цээл цvнхэлдээ 4-5 м
хvрдэг. Сэлэнгэ мєрєн усны найрлага, химийн бvтцээр манай орны томоохон
голууд дотор хамгийн их эрдэсжилтэйд тооцогдох ба гидрокарбонатын ус бvхий
голуудад хамаарна. Сэлэнгэ мєрєнд манай орны томоохон гол мєрєд болох
Дэлгэр, Идэр, Хануй, Эг, Орхон зэрэг голууд цутгана.
Дэлгэр м єр єн
Дархадын хотгорын баруунаа орших Улаантайгын єврєєс эх авч урсах энэ голын
нийт урт 445 км, усны унал 2200 м бєгєєд 26640 хавт.дєр.км талбайгаас
усжина. Дэлгэр мєрний эх 3300 м vнэмлэхvй єндєрт оршихын зэрэгцээгээр
эртний мєсдєлийн морен бvхий тэвшин хєндий дундуур урсана. Голын гульдирал

27. эхэндээ 25-40 м, адагруугаа 50-100 м єргєн бєгєєд усны гvн 0,5-2,5 м,
урсгалын хурд 0,2-2 м/сек-иийн хооронд хэлбэлзэнэ. Дэлгэр мєрєнд том жижиг
олон гол горхи цутгадгаас нилээд томоохон нь дунд Тарис /75 км/, Бэлтэс / 92
км/, Бvгсэйн гол /110 км/ болно.
Хануйн гол
Сэлэнгэ мєрний баруун гарын томоохон цутгал болох энэ гол Хангайн гол
нурууны араас эх авч урсана. Тvvний урт нь 421 км, талбайн хэмжээ 14620
хавт.дєр.км болно. Хануйн голын хєндий Хvнvйн голын билчир хvртэл 1-3 км
єргєн хэсгvvд салаавчлаж тvvнээс доошлоход 20-30 м гvн эгц хvрмэн хавцал
дундуур урсана. Гульдиралын єргєн эхний хэсэгтээ 20-30 м бол адагтаа 50-80 м
хvртэл єргєснє. Усны гvн ч мєн адил адагруугаа нэмэгдэж зарим цээл цvнхэлд
2,5 м болно. Урсгалын дундаж хурд 1,2 м/сек юм.
Тамирын гол
Орхоны зvvн гараас цутгах ганц том гол бєгєєд эхэндээ хойд урд Тамирын гол
нэртэй болж салаалдаг ажээ. Хойт Тамирын голын урт 180 км, урд Тамирын
голынх 165 км юм. Хоёр Тамирын голоос Орхон Тамирын билчир хvртэлх урт 52
км бєгєє талбайн хэмжээ 13100 хавт.дєр.км болно. Хойт Тамирын гол Хангайн
гол нуруунаас эх авч урсдаг унал ихтэй, урсгал хурдтай, жинхэнэ уулын гол
учраас зуны хур борооны vед усны тvвшин богино хугацаанд эрс дээшлээд
тvргэн татарч багасна. Євлийн урсац аль алинд нь тун ялимгvй тул ихэнхдээ
ёроолгvй хєлдєнє. Хоёр Тамирын билчирээс доош голын хєндий 3-4 км тэлж
єргєсєєд татамд улиас бургасан шугуй шигvv ургана. Гульдиралын єргєн тэр
хэсэгт 40-70 м, усны гvн 2,5-3 м, урсгалын хурд 1-2 м/сек байдаг.
Хараа гол
Улаанбаатар хотын баруун хойно орших Ар толгойтын арханд буюу Хvйн голыг
vvний эх гэж болно. Энэ голын урт 291 км, талбай 15000 хавт.дєр.км юм. Хараа
голд Бага Хэнтийн нуруунаас эх авсан Сєгнєгєр, Тvнхэл, Баян зэрэг услаг голууд
цутгах учраас голын єргєн, гvн адаг руугаа нэмэгдэж хєндий нь уужирна.
Эгийн гол
Монгол орны хамгийн гvн, цэнгэг Хєвсгєл нуураас эх авч Сэлэнгэ мєрєнд зvvн
гараас нь цутгана. Энэ голын урт 475 км, талбай 40454 хавт.дєр.км бєгєєд усны
унал нийт уртад 815 м буюу километр тутамд 2 м орчим болно. Гульдирал
эхнээсээ адагаа хvртэл хар мод, улиас, тєрєл бvрийн жимсний бут, бургасан ой
дундуур урсана. Тvvний єргєн Vvр голын билчир хvртэл 20-70 м тvvнээс доош
50-150м юм. Эгийн гол Vvр, Эрин, Тарвагатай зэрэг хэдэн арван гол горхи
цутгадгаас томоохон нь Хєвсгєлийн Хивин-залуугийн сарьдагаас эх авч урсах Vvр
гол юм.
Шишхид гол
Хєвсгєлийн уулархаг нутгийн гvнд орших Шишхид гол Улаантайгын нурууны євєр
дэх морены гаралтай хэд хэдэн жижиг нуураас эх авч урсах бєгєєд тvvний урт
298 км, талбай 18300 хавт.дєр.км болно. Шишхид голын усны хагалбар шугам
Улаантайга, Хорьдол-Сарьдаг, Баян, Соёны нурууны ян сарьдаг торгон оройг
дайран гарна. Эдгээр уулсын ам бvрээс олон арван гол горхи урсаж Дархадын
хотгорын хамгийн Доод нуурыг дамжин улмаар Шишхид голыг усжуулна. Тvvнд
цутгах голуудаас нилээд услаг томоохон нь Арсай /126 км/, Хотон /65 км/,
Шарга /120 км/, Хогорого /46 км/, Тэнггис /80км/, Хєєгийн голууд болно.

28. Завхан гол
Хангайн гол нурууны ноён оргил Отгонтэнгэрийн хоёр талаас эх авах гол
горхиор усжигдана. Хангайн ємнє хажуугаас эх авдаг Буянт, Шар-Ус хоёр голын
хоёр билчирийг Завхан голын эх гэж vздэг. Буянт ба Шар-Ус голын хєндийд
мєсдєлийн морены хурдас нь тогтсон хэдэн арван нуур байдгаас хамгийн том
нь 20 хавт.дєр.км талбайтай Хєх нуур болно. Эдгээр бvлэг нуур єєр хоорондоо
гол горхиор холбогдохоос гадна илvvдэл усаа Завхан голд юvлдэг байна. Завхан
гол Хангайн гол нуруунаас мултармагц ємнє зvгийг орхиж баруун хойш их
нууруудийн хотгорийг чиглэн урсана. Тайшир сум хvртэл эхний хэсэгт
гульдиралын єргєн 30-60 м, усны гvн 0,6-25 м, урсгалын хурд 1-1,5 м/сек
байна. Тайшираас доош хэсэг газар гульдирал нь 3-8 хvртэл салаалах тул
vндсэн гульдиралыг ялгахад бэрх юм.
Завхан голын баруун гараас тvvний хамгийн том цутгал болох буюу Шурагын гол
нийлнэ. Богд голын цутгалаас доош гульдирал 100-350 м хvртэл єргєсєн
задгайрч усны гvн 0,7-1,5 м, урсгалын хурд 0,7-1,2 м/сек болно.
Хvнгvйн гол
Тєв Азийн гадагш ургалгvй ай савын Их Нууруудын хотгорын бvлэгт багтах
томоохон голуудын нэг Хvнгvйн гол юм. Хvнгvйн гол. Хангайн баруун хажуугаас
усжиж Айраг нуурт цутгах бєгєєд тvvний урт нь 200 км, талбай 21693
хавт.дєр.км болно. Хvнгvйн голын баруун гарын эрэг дагуу 2500 хавт.дєр.км
талбайтай Бор-Харын элс оршино. Энэ элсэнд хагдаж тогтсон Баян, Гvн,
Улаагчийн Хар нуур элсэн хурдсанд шvvрэх замаар Хvнгvйн голд усаа
нийлvvлдэг.
Тvйн гол
Тvйн гол Байдраг голоос зvvн тийш орших бєгєєд Хангайн євєр хажуугаас эх
авч говийн Орог нуурт цутгана. Голын урт 243 км, талбай 94140 хавт.дєр.км
болно. Энэ гол уулын хэсэгтээ 0,3-0,5 км хvртэл маш давчуу хавцлаар урсдаг
бол Хангайн ємнєт бэгэлцэг дээр гарч ирэхдээ єргєн нарийн хєндийгєєр
тахирлан урсана. Усны гvн харилцан адилгvй юм. Зонхилох гvн 0,5-1,5 м боловч
харгиа боргиотой хэсэгт 0,2-0,3 м нимгэрч, хадан хавцлын хоорондох цээл
цvнхэлvvдэд 2,5-3,0 м хvрнэ. Тvйд цутгах томоохон цутгал гэвэл 2200 гаруй
хавт.дєр.км талбайгаас усжих 120 км урт Шаргалжуутын гол юм.
Онги гол
Онгийн гол Хангайн євєр хажуугаас говийн нууруудын хєндийрvv урсдаг хамгийн
зvvн талын гол юм. Тvvний урт Улаан нуур хvртэл 435 км, талбай 52920
хавт.дєр.км болно. Онгийн гол Арвайхээр хот хvртэл уулс дундуур 2-3 км, єрг єн
хєндийгєєр урсаж байгаад тэндээсээ доошлоход тэгш єргєн хєндийгєєр хэд хэд
салаалж задгайрдаг. Голын vндсэн гульдиралын зонхилох єргєн 15-30м, салаа
татуургын єргєн 10-20 м, усны гvн 0,4-1,7 м, урсгалын хурд 1,2-1,8 м/сек орчим
байна.

29. ТӨМ 2.1
Монгол оронд 67000 км урттай 3811 гол горхи, 500 м 3 эзэлхvvнтэй 3500 гаруй
нуур 7000 орчим булаг шанд, 540 м2 талбай бvхий 190 гаруй мєсєн
гол 300 шахам рашаантай бєгєєд газрын доорхи усны 139 орд газар байна.
Хамгийн том нуур Увс нуур 3350 км квадрат талбайтай
Хамгийн гvнзгий нуур Хєвсгєл нуур 262.4 м.
Хамгийн том гол Орхон. Урт нь 1124 км, усаа цуглуулах талбай 133000 ам.км.
Айраг нуур
Эрт цагт Хяргас нууртай нэг савд байсан боловч одоо тусдаа нуур болон
vлджээ. Тvvний талбай 143,3 хавт.дєр.км. Хамгийн урт 16,0 км, хамгийн их єрг єн
13,0 км, дундаж єргєн 8,9 км болох бєгєєд 1030 м vнэмлэхvйн єндєрт оршино.
Айраг нуурт Завхан, Хvнгvйн голууд цутгах бєгєєд цутгал голуудын их багаас
тvвшний хэлбэлзэл хамаардаг байна. Айраг нуурын хамгийн их гvн 10,5 м,
дундаж гvн 5,7 м, усны нєєц 819,6 сая шоо м байна. Айраг нуур илvvдэл усаа 5
км урт 200-300 м єргєн хоолойгоор Хяргас нуурт єгнє. Энэ хоолой зарим газраа
5-7 м гvн намуун урсгалтай бєгєєд євєл огт хєлддєггvй байна. Нуурын ус зундаа
бараг ёроолоо хvртэл халах ба урсгал учраас усны температур жигд байна. Євєл
ч гэсэн усны температаурт зєрvv бараг байхгvй аль ч хэсэгтээ 1-2,5 градус
бvлээн байна. Бусад нууруудыг бодвол усны тунгалагшил бага булингар их юм.
Ачит нуур
Алтайн уулархаг нутаг нуур нилээд олонтой боловч Хангайн, Хэнтийн уулсыг
бодвол харьцангуй цєєн юм. Хамгиийн том нуур нь Ачит нуур болно. Ачит
нуурын усны ил талбай 311 хавт.дєр.км, хамгийн урт хойноосоо урагш 30 км,
єргєн 16 км хvрэх ба 1464 метрийн vнэмлэхvй єндєрт оршино. Ачит нуур 10500
хавт.дєр.км талбайгаас усжиж байгаа нь Ховд голын ус хуралдуулах сав газрын
21 хувьтай тэнцvv байна. Монгол Алтайн нурууны томоохон салбар Сийлхэм,
Тvргэний нурууны хур цас, мєсєн голоос эх авч урсах Цагаан нуурын гол,
Хатуугийн гол, Бєх мєрєн, Улиастай зэрэг хэд хэдэн гол горхийн усаар
тэжээгдэж илvvдэл усаа Усан хоолой нэртэй ганц голоор Ховд голд єгнє.
Нуурын гvн, усны нєєц тодорхойгvй. Э.М.Мурзеавын /77/ тэмдэглэснээр хойт
талдаа 10 метр гvн байсан бєгєєд ємнєт эрэг хавьд vvнээс гvн байж болох юм.
Б єєн цагаан нуур
Нуур нууруудын хєндий дэх хамгийн том нуур юм. Тvvний талбай 240
хавт.дєр.км, урт нь 24 км, єргєн 16 км, талбай 33500 хавт.дєр км бєгєєд усны
мандал д.т.д 1336 м оршино. Энэ нуурын эрэг намхан элсэрхэг хєрстэй хаяа
нутгийн євс ургамал бvхий намаг энд тэнд vзэгдэнэ. Уг нуурт Хангайн нурууны
ємнєд хажуугаас эх авч урсах Байдраг гол цутгах боловч гадагш гарах урсгалгvй
юм. Бєєнцагаан нуурын ус гидрокарбонат, сулдьфат, хлорын ангин, кальцинатри,
магни бvлэгт хамаарагдахаас гадна шvлтлэг орчинтойд тооцогдоно.
Буйр нуур
Монголын Дорнот нутагт нуур цайдам олон боловч томоохон нь Буйр нуур юм.
Хэдийгээр тектоникийн гаралтай боловч эргийн хэв шинжийн талаар тvvнийг
хээр талын нуурт хамааруулж болно. Нуурын усны ил гадарга 615 хавт.дєр.км,
хамгийн урт нь зvvн хойноос баруун урагш 40 км, єргєн нь 21 км, ус хураах
газрын талбай 20200 хавт.дєр.км болно. Усны талбайтай харьцуулахад нуурын
гvн, нєєц маш бага юм. Судалгаанаас vзэхэд усны гvний дундаж 6 м, хамгийн
их гvн нуурын тєвд 10 метрээс хэтрэхгvй байна. Нуурын ємнєт эрэгт тvрэлт
давалгаагаар vvссэн 3-5 метр єндєр элсэн далан vргэлжлэх бєгєєд тэдгээрийн

30. завсар хооронд жижиг нуур тогтож зарим нь vндсэн нууртайгаа холбогдоно.
Гэтэл нуурын Дорнод ба умард талд нилээд єндєр дэнж байна. Тэр хавьд Халх
гол цутгаж Оршуун гол урсаж гардаг болохоор эргийн дагуу бургас, нишингэ
шигvv ургаж нилээд талбайг хамрана. Буйр нуурын усны тvвшин жилийн доторхи
хэлбэлзэл, унах хур тундас цутгал голын урсацаас шалтгаална. Буйр нуур
илvvдэл усаа Оршуун голоор дамжуулан Далай нуурт єгнє. Нуурын баруун ємн єд
vзvvрээс Холбоо гэдэг бяцхан горхи урсаж Баян нуурт цутгадаг байсан боловч
одоо зєвхєн хур тундас элбэг жилд урсацтай байна. Буйр нуур маш цэнгэг
устай нуурын тоонд ордог. Нуурын усанд гидрокарбонат, хлорид, натри, кальц
зэрэг ион зонхилох тул гидрокарбонат-хлоридын ангид багтана.
Увс нуур
Увс нуур Манай орны хамгийн том /3350 ам км/ талбайтай гадагш урсгалгvй,
давстай тогтмол нуур, алтайн сугас, эрээн жараа зэрэг загастай. Урт, єргєн нь
ойролцоо 80 орчим км. д.т.д 759 м єндєрт оршино. Тэс, Нарийн, Сагил,
Боршоо, Хєндлєн голууд цутгана.
Хяргас нуур
Хяргас нуур Хар ус нуурын системийн дотор хамгийн нам дор орших том нуур
бєгєєд Алтайн хангайн уулархаг нутгаас эх авч Их нуурын хотгор руу урсах бvх
голуудын эрозийн эцсийн суурь болно. Нуурын гадаргын талбай 146,8
хавт.дєр.км, хамгийн урт нь 75,07 м, єргєн 31,07 м, дундаж єргєн 19,0 км ба
усны мандал 1028 м vнэмлэхvйн єндєрт оршино.
Хяргас нуур тектоникийн хотгорт тогтсон учраас эргийн шугам их хэрчигджээ.
Иймээс эргэн тойрны хуурай газар усны хилийн зааг харьцангуй урт, эргийн
шугмын коэффиицент 1,90 хvрэх бєгєєд уснаа хэд хэдэн нарийн хошуу тvрж
орсон байна. Тэдгээрийн томыг нуурын шугам /7 км/, чацарганы шугам /4 км/,
могойн шугам /5км/ гэж нэрлэнэ. Нуурын эргээс ялимгvй дотогшлоход усны гvн
40-50м болох бєгєєд Чацарганы шугамын зvvхэнээ хамгийн их гvн 80 метрт хvрч
байв. Хяргас нуурын талбай Алтайн нурууны зvvн ба хойд хажуу, мєн Хангайн
нурууны баруун хажууг нилд нь хамарсан 170000 хавт.дєр.км талбайтай уудам
нутаг болох тэндээс усжих бvх гол горхи их нууруудын хотгорын бvлэг нуурыг
дамжсаар эцэстээ Айраг нуурт нэгдэж нуурын хоолой гэдэг ганц хоолойгоор
Хяргас нуурт цутгана.
Хар нуур
Хар ус нуураас холгvй орших энэ нуур 574,8 хавт.дєр.км талбайтай бєгєєд
єргєний хамгийн их 23,6 км, дундаж єргєн 15,7 км, хамгийн их урт нь 36,8 км
болно. Баруун болон баруун хойд талд Гэзэг сайхан, Гэзэг Хайрхан, Чандмань,
Таван Хар зэрэг уул толгод ЧоноХарайхын гол хvртэл vргэлжилээд Хар ус нуурыг
Хар нуураас тусгаарлана. 1132 м vнэмлэхvйн єндєрт орших Хар нуур Хар ус нуураас
талбайгаараа бага мєртлєє арай гvнзгий юм. Хамгийн их гvн 6,06 м хvрэх ба
дундаж гvн 4,2 м, бvх усны нєєц 2422 шоо дєр метр болно. Хар нуурт Хар ус
нуурын илvvдэл ус Чоно Харайхын голоор ирж єєрийн илvvдэл усаа ууршуулахын
хамт нэг хэсгийг Хомын хоолойгоор Дєргєн нуурт, нєгєє хэсгийг Татган тээгийн
голоор Завхан голд єгдєг.
Д єрг єн нуур
Хар нууртай залгаа орших энэ нуур говийн томоохон нуурын нэг бєгєєд 305,1
хавт.дєр.км талбайтай єргєний хамгийн их 16,8 км, дундаж нь 12,7 км, хамгийн
урт газраа 24,0 км хvрнэ. Хар нуур, Дєргєн нуурын хооронд 26,8 хавт.дєр.км
талбайтай завсрын жижиг нууруудыг нутгийнхан Ногоон нуур гэнэ. Энэ Ногоон
нуур Хар нууртай Хомын хоолойгоор, Дєргєн нууртай Мэргэний хvзvvвчээр

31. холбогдоно. Дєргєн нуурт арал, хойг булан тохой байхгvй, эргийн шугам бага
хэрчигджээ. Эргийн шугмын урт 79,1 км. Усны хамгийн гvнзгий газар зvvн
хэсэгтээ 27,0 м, дундаж гvн нь 14,3 м байгаа нь Хар ус, Хар нуураас хавьгvй
илvv юм.
Улаан нуур
Нууруудын хєндийн хамгийн зvvн талын том нуур бєгєєд 1008 м vнэмлэхvйн
єндєрт оршино. Улаан нуурын хотгор хєндийн хамгийн нам газар учир тvvнд эрт
эдvгэгийн аллюын болон нуурын зузаан хурдас тунаж хуримтлагдсан байна.
Ялангуяа нуурын хотгорыг нилд нь дvvрсэн говийн алаг хурдас нуурын уснаа
ямагт улаавтар туяа оруулах тул Улаан нуур хэмээн нэрлэсэн байж болох юм.
Улаан нуурт Хангайн євєр хажуугаас урсах Онгийн гол цутгах боловч тэр бvр
усаа єгч эс чадна. Иймээс нуурын усны гvн талбай vргэлж єєрчлєгдєж тvвшний
хувьд маш тогтворгvй байна. Э.М. Муразевын хэмжилтээр 175 хавт.дєр.км
талбайтай байсан бол, Беспалонивийнхаар 135 хавт.дєр.км талбайтай болон
багасчээ. Улаан нуурын ус гидрокарбонат, хлорын ангийн кальци-магни-натрийн
бvлэгт хамаарагдах зєєлєн ус юм . Улаан нуурын хотгорт Хангайн нуруунаас эх
авч урсах Онгийн голоос гадна Говь-Алтайн салбар уулуудаас эх авах Сухайт,
Лиг, Цагаан гол болон бусад хуурай сайруудаар vе vе ус урсаж ирэх бєгєєд элс
хайр зэрэг хурдас авчирч тунаах тул нуурын ёроол лаг, наагийн шавраар
дvvрсэн байна.
Тэлмэн нуур
Хангайн уулсад Хєвсгєлын дараа орох томоохон нуур бєгєєд тvvний талбай 198,6
хавт.дєр.км, урт 27,6 км, єргєн 12,1 км, эргийн шугмын урт 87,8 км болно.
Тэлмэн нуурын хамгийн урт 31 км, єргєн 12 км, эргийн шугамын урт
ойролцоогоор 95 км болно. 1789 метрийн vнэмлэхvйн єндєрт орших энэ нуурын
vндсэн тэжээл хур бороо ул хєрсний урсац боловч гадаргын урсац багагvй ач
хобогдолтой юм. Энэ нуур 3940 хавт.дєр.км талбайгаас усжих боловч Хангайн
салбар уулсаас хэд хэд горхи нуурын хотгоруу урсдагаас зєвхєн Хоолойн гол
хэмээх байнгын урсацтай бяцхан горхи нуурт цутгана. Усны хагалбар уулсын
хамгийн єндєр нь Тєв Азийн гадагш гарах урсгалгvй гол мєрєн нууруудын ай
сав, Умард мєсєн далайн ай сав хоёрын зааг болох Булнайн нуруунаа орших
бєгєєд 2433 м єндєрт хvрнэ. Тэлмэн нуурын усны сав газарт ой мод бага,
хээрийн євс ургамал голлож ургахаас гадна баруун ємнєєс Их нуурын хотгорын
цєлєрхєг уур амьсгал нєлєєлєж харгана зэрэг говийн ургамал нэвтэрч ургана.
Толбо нуур
Монгол Алтайн томоохон нуур бєгєєд зvvн ємнєєс баруун хойш сунаж байрлана.
Нуурын хотгор тектоник гаралтай боловч усны сан vvсч бvрэлдэхэд эртний
мєстєл чухал нєлєє vзvvлжээ. Нуурын усны ил талбай 185 хавт.дєр.км, хамгийн
урт 21,5 км, єргєн 6 км хvрч усны мандал 2080 метрийн vнэмлэхvй єндєрт
оршино. Толбо нуур 1000-1500 метрийн харьцах єндєртэй хад асга бvхий нvцгэн
уул нуруугаар хvрээлэгдэнэ. Усны хагалбар уулс эрт цагт мєсдєж хур цасаар
хучигдаж байснаар барахгvй одоо хир нь Толбо-Хvнгvй /3836 м/ зэрэг зарим
уулын оргилд бага зэрэг vлдэгдэл мєс цас харагдана. Толбо нуурт хэд хэдэн
жижиг арал байдгаас хамгийн том нь усны мандлаас дєнгєж 4 м єндєр
Гичгэний толгой бєгєєд нуурт тvрж орсон хушууны vзvvр цухуйж байгаа нь тэр
болно. Нуурын ус хуралдуулах сав газрын талбай 1980 хавт.дєр.км юм. Энэ
нуурын уулсын ам хавцлаар урссан арваад гол горхийг єєртєє нийлvvлж илvvдэл
усаа Тvргэн голоор Ховдын баруун гарын цутгал Ємнє голд єгєх боловч хуурай
гандуу vед нуурын тvвшин доошлоход ширгэж гадагш урсгалгvй болдог байна.
Хэдий тийм боловч маш цэнгэг устай юм.

32. Х євсг єл нуур
Эргэн тойрон сvрлэг єндєр уулсаар хvрээлэгдсэн нэн vзэсгэлэнт энэ нуурын
арлуудыг оролцуулахгvйгээр ил гадаргын талбай 2612 хавт.дєр.км, урт нь
хойноос урагш 133,4 км, єргєн 39,5 км гонзгой зууван хэлбэртэй нуур болно.
Нуурын хамгийн гvн Далайн хvйс аралын баруун ємнє С.П. Перетолчины
хэмжиснээр 238,3 м байжээ. Хєвсгєл нуур эзлэх талбай усны гvн эзэлхvvнээрээ
манай улсын нутаг тєдийгvй Тєв Азид тэргvvн байранд орно. Тектоникийн гvн
зєрєгт хотост тогтсон уулын нуур учраас эргийн байдал харьцангуй их
хэрчигдсэн, булан тохой, арал хойг, хадан хацаа хэлбэртэй байна. Нуурын
баруун талын усны хагалбар уулсын орой хяр нуурын эргээс тєдий л холгvй /5-
10 км/ орших тул урт гол мєрєн vгvй ч гэсэн , услаг гол горхи их байгаа ба
тэдгээрээс 17 нь байнгын урсгалтай юм. Зvvн эрэг мєн л єндєр уулсаар
хашигдсан байна. Гэхдээ Баян, Хорьдол Сарьдагийн нуруутай адил єндєр биш
урсгал усанд идэгдэж бємбєгєр хавтгай оройтой ерєнхийдєє налуу урт хажуутай
байна. Нуурын зvvн эрэг рvv бvгд 29 гол горхи цутгана. Нуурын хойд талд усны
хагалбар уулын хамгийн єндєр Мєнх сарьдагийн нуруу орших бєгєєд тvvний бэл
хормой нь нууранд тулж 40-50 м єндєр хvрмэн дэнж vvсгэнэ. Хєвсгєл нуурын
хотгор урагшаа улам нарийсаад Хатгал хотын дэргэд урт нарийхан булан vvсгэж
тэндээс Эгийн гол эх авч урсана. Энэ бол Хєвсгєл нуураас гадагш урсаж гардаг
цорын ганц гол юм. Дээр дурдсанаас vзвэл Хєвсгєл нуур бvгд 46 гол горхийг
нийлvvлэн авч 5300 хавт.дєр. км талбайгаас усжина. Хєвсгєл нуурт Хадан Хvй,
Далайн хvй, Модон хvй, Бага хvй гэдэг 4 арал байгаагаас хамгийн том нь
тvvний тєвд буй Далайн хvйс арал болно. Усны мандлаас 126 м єндєр бєгєєд 3
км 36 км урт, 2 км єргєн, 5,8 хавт.дєр.км талбайтай нилдээ ой модоор
хучигдсан vзэсгэлэнт энэ арлын эргийн шугамын урт 8,5 км хvрнэ.
Хар-Ус нуур
Энэ нуур говийн нуурууд дотроос талбайн хувьд Увсын дараа орох бєгєєд усны
мандлын vнэмлэхvйн єндєр 1157 м тул Их нууруудын хотгорын бvлэг нуурууд
дотроо нилээд єндєрт орших цэнгэг устай урсгал нуур болно. Нуурын талбай
бvх нууруудын хамтаар 1859,2 хавт.дєр.км, хамгийн их єргєн 26,2 км, дундаж
єргєн 25,8 км, хамгийн их урт шулуунаар 72,2 км болно. Хар ус нуур хэдийгээр
том талбайтай боловч маш гvехэн нуур юм. Нуурын хамгийн гvн нь 4,4 м,
дундаж гvн нь 2,0 м байна. Хар ус нуурын хотгор тектоникийн гарал vvсэлтэй.
Хар ус нуурт том жижиг 10 гаруй арал байгаагаас хамгийн том нь 400
хавт.дєр.км талбайтай 30 орчим км урт усны мандлаас 272 м єндєр Агбаш
хэмээх арал бєгєєд тэрээр Хар ус нуурыг хойт урд тэнцvv биш хоёр хэсэгт
хуваана. Хойт урд далайг 1,2-2,0 м гvн, 50-100 м єргєн, 20 гаруй километр урт
Лvн Юм гэдэг нэртэй хоёр хоолой холбоно. Хойт далай нуур 400 шахам
хавт.дєр.км талбайтай боловч нэлдээ зэгсээр хучигдаж нуур гэхээргvй бага
устай болсон. Далай нуурын гvн 1,8 м-ээс хэтрэхгvй. Хар ус нуур 70450
хавт.дєр.км талбайгаас усжина. Vvний 70 хувь нь ганц Ховд голын сав газарт
хамаарна. Монгол Алтайгаас эх авч урсах Ховд, Буянт Цэнхэрийн гол жилд
барагцаалбал 2,2 шоо км ус нийлvvлэх бєгєєд илvvдэл усаа ууршуулахын хамт
40 км урт 50-75 км єргєн Чоно-Харайх голоор Хар ус нуурт єгн є. Хар ус ионы
бvрэлдэхvvнээр гидрокарбонатын ус бvхий нуурын ангилалд багтана.
Орог нуур
Нууруудын хєндийн хоёр дах том нуур бєгєєд Говь-Алтайн нурууны хамгийн
єндєр уул Их богдын ар хормойд тулж оршино. Баруунаас зvvн тийшээ сунгуу
зууван хэлбэртэйгээр тогтсон энэхvv нуурын урт 30 км, єргєн баруун зvvн хоёр
талдаа 8-9 км, харин хамгийн нарийн газраа 1,2 км-ээс хэтэрдэггvй байна. Орог
нуур нь гидрокарбонат, хлоридын ус бvхий нуурын тєрєлд багтах ба усны єнгє

33. шаравтар ногоон туяатай, хатуулаг чанар 15 орчим болохын дээр ёроол нь
зуурмаг шавартай байна.
Сангийн далай нуур
Булнайн нурууны ар шилд орших энэ нуур гарал vvсэл хєгжил, усны горим,
нєєц, амьтны аймгийн хувьд маш євєрмєц сонирхолтой юм. Эндэх газрын
гадарга нийтдээ уулархаг бєгєєд нуурын усны мандал 1988 м єндєрт орших тул
орчны уулс хэдийгээр єндєр ч гэсэн харьцах єндрийн хувьд бага юм. Сангийн
далай нуурын усны гадаргын ил талбай 165,3 хавт.дєр.км Хамгийн урт
баруунаас зvvнээ 32,5 км, єргєний хамгийн их зvvн хэсэгтээ 13 км, баруун
хэсэгтээ 8 км, хамгийн нарийн газар нь 400м орчим болно. Vvнээс vзвэл нуурын
дундаж єргєн 5,2 км болох юм. Сангийн далай Хангайн нуурууд дотроо нилээд
гvнд /нуурын баруун хэсэгт 30 м, зvv талдаа 12 м гvн олдсон/ тооцогдох ба
усны дундаж гvн 12,0 м хvрнэ. Сангийн далай нуурын усны нєєц 1994,5 сая шоо
метр буюу ойролдцоогоор 2 шоо км бєгєєд Хангайн Єгий нуураас 14 дахин,
Тэрхийн Цагаанаас 6 дахин их юм. Нуурын ёроол хайрцаг шиг хэлбэртэй учраас
хажуу нь эгц, олон мєргvvдтэй байна. Сангийн далай нуурын усны эрдэсжилт
Хяргас, Увс нууруудаас бага боловч давсархаг юм. Уг нуур натри, хлоридын ус
бvхий нуурт багтана.
Vvрэг нуур
Алтайн салбар Цагаан шивээт, Тvргэний уулсын хоорондох битvv хотгорт тогтсон
урсгал биш нуур болно. 1426 метрийн vнэмлэхvй єндєрт орших бараг дугуй
хэлбэртэй энэ нуурын урт 19 км, єргєн нь 18 км, усны ил талбай 22333
хавт.дєр.км бєгєєд эргийн шугамын урт 61 км юм. Нуурын эрэг хєвєє
нэлэнхvйдээ бага зэрэг налуу, уснаа тvрж орсон булан тохой, арал хойг огт
байхгvй, эргийн шугам бага хэрчигдсэн байна. Vvрэг нуурын ус хураах талбайн
хэмжээ 3360 хавт.дєр.км бєгєєд Цагаан шувуут, Цагдуул, Хариг зэрэг хэд хэдэн
гол горхи цутгах боловч олонх нь тvр зуурын урсгалтай юм. Байнгын урсацтай
нилээд том гол нь нуурын баруун хойноос цутгах Харигийн гол юм. Харигийн
голын цутгалан хавьд намагжиж элдэв тєрлийн бут бургас ургажээ. Vvрэг нуур
гадагш урсгалгvйн сацуу ууршилт их болохоор нуурын ус давстай байдаг.

34. НЭМЭЛТ ЭХ
МАТЕРИАЛ