Архангай аймаг Эрдэнэбулган сум IV сургуулийн багш П.Оюунчимэг. Хүн орчин"Байгаль, түүх соёлын дурсгалт газрууд" 3 анги

1. 2015 он
Архангай аймгийн
Эрдэнэбулган сумын
IV сургуулийн
багш П.Оюунчимэг
“Хүн орчин” хичээл
3-р анги

2. Байгалийг хэрхэн
хамгаалах вэ?

3. Хичээлийн сэдэв:
Байгаль, түүх соёлын
дурсгалт газрууд

4. Сурагчдад орон
нутгийнхаа байгаль,
түүх, соёлын дурсгалт
газруудын талаар
ойлгуулах
Хичээлийн зорилго:

5. Амжилтын шалгуур:
• Түүх соёлын дурсгалт газар,
өөрийн амьдарч буй орон нутгийн
талаар мэддэг болох
• Түүх соёлын дурсгалт газруудыг
онцлог шинжээр нь тайлбарлаж
сурах

6. Архангайн
9 гайхамшиг
Тэрхийн цагаан
нуур
Тайхар чулуу
Чулуут
голын
хавцал
Хоргын
тогоо
Тамирын гол
Булган уул
Хар балгас
Билэг
хааны
цогцолбор
Суварга
хайрхан уул

7. Тайхар чулуу
Тайхар чулуу нь Архангай аймгийн Их тамир
сумын нутагт Тамирын голын хөвөөнд орших
бүдүүн ширхэгт боржин чулуун цохио. VII-IX
зууны бичээс дурсгалын зүйл ихтэй.
Тайхар чулуу нь газрын байрлалын хувьд
урдуур хойгуур нь өндөр дэнж(хар эрэг)-тэй,
харалдаа ард нь тайхар чулууруу харсан хадан
хясаа бүхий намхавтар уултай(улаан толгой)
бөгөөд олон жилийн өмнө урд хойд хоёр
эргийн хооронд их хэмжээний ус урсдаг, арын
уул нь тайхар чулууг хүртэл урагшаа
үргэлжилсэн байрлалтай байсан..
Эрт цагт аварга могой газраас цухуйн хамаг
амьтныг залгин гамшиг тарьж байх үед
Бөхбилэг гэдэг хүчтэн Булган уулаас Тайхар
чулууг авч үүрч Цагаан даваагаар давж тэр
уулын оройгоос Могойн толгой руу шидэн
даржээ. Ингээд энэ чулууг эхлээд Тархи чулуу
гэж нэрлэдэг байсан нь хожим хувирч Тайхар
чулуу гэх болжээ.

8. Чулуут гол
Хөндий, гулдрал нь хад чулуу
ихтэй учраас Чулуут гол
гэдэг нэртэй болжээ.
Чулуут гол нь Тээлийн
голын (Өндөр-Улаан сумын
нутаг) адгаас доош Ацатын
горхины адаг хүртэл 100
орчим км газарт 40-60
орчим м гүн хүрмэн чулуун
хавцал үүсгэж урсана.

9. Хорго
Хорго хэмээх газар
Архангай аймгийн
Тариат сумын тєвд
оршдог.
Одоогоос 9 мянга орчим
жилийн ємнє дэлбэрч
байгаад унтарсан галт
уул юм гэдгийг манай
газар зvйн эрдэмтэд
тогтоосон.

10. Тэрхийн Цагаан нуур
Тэрхийн Цагаан нуур нь Хорго
уулаас баруун тийшээ далайн
төвшнөөс дээш 2060 метр өндөрт
оршино. Тэрхийн цагаан нуур нь 16
километр урт, 6 километр өргөн, 61
ам километр талбайтай 20 метр гvн
цэнгэг устай урсгал нуур. Хорго уул
дэлбэрэхэд оргилон гарсан халуун
хайлмал бодис нь Тэрхийн голын
хөндийгөөр дvvрч, тэр голын
урсгалыг хаахад Тэрхийн цагаан
нуур vvсчээ. Өөрөөр хэлбэл энэ нуур
9 мянган орчим жилийн настай

11. Суврагахайрхануул
Суврага хайрхан уул нь
Архангай аймгийн Цэнхэр
сумын нутагт оршдог. Суврага
хайрхан уул нь хормойгоороо ой
модоор хучигдсан, нүцгэн оройтой,
ноён оргилоосоо доохно, уулын энгэр
талдаа тунгалаг нууртай, завилаад
сууж буй хүн шиг сонин тогтоц бүхий
уул юм. Нутаг усныхан болон ойр
орчмын хүмүүс энэ уулыг эртнээс
тахин шүтэж, эр хүн жил бүр ууланд
гарч хийморио сэргээдэг эртний
уламжлалтай юм.
2007 онд ерөнхийлөгчийн зарлигаар
Суварга хайрхан уулыг төрийн
тахилгат уул болгосон.

12. Тамир гол
Тамир гол нь
Монголын нууц
товчоонд ч Тамир
нэрээрээ гардаг.
Хангайн нурууны хэсэг
Гурван Ангархай,
Цохиотын нуруунаас эх
авч урсана. Хойд, Урд
Тамир гол нийлсний
дараа Тамир гол нэртэй
болно. Ингэж Гурван-
Тамир гол гэдэг нэр
гарсан.

13. Хар балгас
Хар балгас Төв
азийн нүүдэлч ард түмний
дунд МЭ VIII-IХ зууны үед
ээлжит төр улсаа байгуулан
100 орчим жил оршин
тогтнож байсан Уйгурын
хаант улсын нийслэл Орду
балык буюу нутгийнхны
нэршлээр Хар балгас гэдэг
их хотын нуранхай
Архангай аймгийн Хотонт
сумын нутагт,
Хархориноос зүүн хойш 40
км-т Орхоны
хөндийд байдаг.

14. Булган уул
Булган уул нь Архангай
аймгийн Эрдэнэбулган суманд
оршдог.
Булган уулын зүүн хормойд
орших Жамганы рашаан,
баруун хэсэгт Ганц модны
рашаан гэх мэт рашаан ус бий.
Булган уул ой мод, хадлан
бэлчээрийн ургамлаар нэн
баялаг тул тус орны ой хөвч,
ойт хээрийн бүсэд тохиолддог
ургамлын ихэнх зүйл ургана.
Энд гүзээлзгэнэ, хад тошлой,
самар, таван салаа, тарваган
шийр, сөд, царван, алтан
гагнуур, бамбай, ганга, нохойн
хошуу, гишүүнэ, хунчир зэрэг
эмийн ургамал ургана

15. Билгэ хааны цогцолбор
Билгэ хааны
цогцолбор Архангай аймгийн
Хашаат сумын Цайдам
бригадын нутагт Өгий нуураас
баруун урагш 36 км,
Хархориноос хойш 47 км зайд
Хөгшин Орхон голын зүүн
эрэг, Цайдам нуурын баруун
өмнө оршдог. Эл дурсгал
нь Хөшөө цайдмын дурсгал,
Орхоны хөндийн дурсгал,
Культегины бичээс, Билгэ
хааны дурсгал гэх мэтээр
нэрлэгдэн 100 гаруй жилийн
турш судлагдсаар иржээ.

16. хад
цохио хавцал
Өвөрмөц
тогтоцтой
уул
галт
уулын
тогоо
,Өвөрмөц
тогтоцтой
рашаан
нуур
Байгалийн дурсгалт газар
Өвөрмөц
тогтоцтой
гол

17. Түүх, соёлын
дурсгалт газар
хүн
чулуун
хөшөө
эртний хот
суурины үлдэгдэл
уламжлалт зан үйлтэй
холбоотой уул, овоо,
тахилга
Зураг дээр дар

18. Дурсгалт
газрууд
Аль сумын нутагт
байдаг вэ
Аймгийн төвөөс хэдэн км
зайд байдаг вэ
Тайхар
Булган уул аймгийн төвдөө
Хар балгас
Дэвтэртээ хүснэгтийг зураад нөхөж
бичээрэй.

19. Зөв харгалзуулж бичээрэй.
1. Тэрхийн цагаан
нуур
2. Хоргын тогоо
3. Суварга хайрхан
4. Тайхар чулуу
5. Чулуут голын
хавцал
6. Тамирын гол
А
Г
Б
Д Е
В
А
Г
Д
Б
Е
В

20. 1. Аялал жуулчлалын маршрут зохиох
2. Газрын зурагт заасан сумны дагуу байгаа Архангай
аймгийн 9 гайхамшгийн нэрийг бичээрэй

21. • Эх орноо бахархан судлах дуртай хүүхэд
багачууд та бүхэндээ Архангай аймгийнхаа
9 гайхамшигт газар, түүхэн онцлогийн
тухай үзүүллээ. Байгаль, түүхийн дурсгалт
газруудаар аялж эх орныхоо түүх соёлын
тухай илүү ихийг мэдэхийг хүсье.