Kinh Dich

KINH DÒCH – ÑAÏO CUÛA NGÖÔØI QUAÂN TÖÛ Nguyeãn Hieán Leâ 1

NGUYEÃN HIEÁN LEÂ
KINH DÒCH
ÑAÏO CUÛA NGÖÔØI QUAÂN TÖÛ
(In theo baûn thaûo cheùp tay cuûa taùc giaû)
Taùi Baûn
NHAØ XUAÁT BAÛN VAÊN HOÏC
1994

LÔØI NHAØ XUAÁT BAÛN

Kinh dòch ra ñôøi ñaõ bao nghìn naêm qua, nhieàu nhaø nghieân cöùu Ñoâng phöông vaø Taây phöông
noùi chung vaø caùc nhaø nghieân cöùu noùi chung vaø caùc nhaø nghieân cöùu Trung Hoa noùi rieâng ñieàu khaúng
ñònh ñaây laø moät coâng trình nghieân cöùu hieám thaáy treân theá giôùi.
Ôû ta tröôùc Caùch maïng thaùng taùm, kinh dòch ñaõ ñöôïc nhaø nöôùc ñöa vaøo khoa tröôøng, noù ñaõ trôû
thaønh saùch goái ñaàu göôøng cuûa caùc nhaø Nho.
Laàn naøy nhaø xuaát baûn Vaên Hoïc traân troïng giôùi thieäu vôùi ñoäc giaû baûn Kinh Dòch do Nguyeãn
Hieán Leâ nghieân cöùu vaø chuù dòch.
Trong taát caû caùc baûn Kinh Dòch chuùng toâi coù trong tay, töø baûn Kinh Dòch khaù phoå bieán cuûa
Ngoâ T6aùt Toá ñeán baûn cuûa Phan Boäi Chaâu, cuûa Nguyeãn Maïnh Baûo, Nguyeãn Duy Tinh…chuùng toâi choïn
baûn Kinh Dòch cuûa Nguyeãn Hieán Leâ.
Nguyeãn Hieán Leâ khoâng chæ tìm hieåu, ñoái chieáu, so saùnh vôùi caùc baûn dòch, caùc coâng trình
nghieân cöùu cuûa caùc nhaø trieát hoïc phöông Ñoângveà Kinh Dòch maø oâng coøn tham baùc khaù saâu veà nhöõng
coâng trình cuûa caùc nhaø nghieân cöùu phöông Taây veà boä saùch kyø laï naøy. Töø ñoù taùc giaû tìm ra nhöõng
ñieåm töông ñoàng cuûa caùc hoïc giaû Ñoâng Taây veà Kinh Dòch vaø qua ñoùgiuùp ñoäc giaû thaáy ñöôïc giaù trò
ñích thöïc cuûa Kinh Dòch ôû nhieàu chieàu khaùc nhau khi aùp duïng vaøo thöïc teá ñôøi soáng.
Baûn dòch nheï, thoaùng maø chính xaùc, phong phuù saùng suûa, thuaàn khieát; phaàn bieân khaûo, chuù
thích roõ raøng, khoa hoïc. Veà maët naøo ñoù, Nguyeãn Hieán Leâ ñaõ lyù giaûi khaù thaønh coâng Kinh Dòch khoâng
thuaàn tuùy laø saùch boùi toaùn.
Noù laø moät coâng trình khoa hoïc ñaày nhöõng aån soá. Nhieàu nhaø baùc hoïc ñang laàn tìm ra nhöõng aån
soá aáy.
Laø moät hoïc giaû ñöùng ñaén, nghieâm tuùc vaø taùi naêng, Nguyeãn Hieán Leâ ñaõ cho ra ñôøi haøng loaït
taùc phaåm dòch thuaät vaø nghieân cöùu. Moãi taùc phaåm cuûa oâng laø moät coâng trình khoa hoïc theå hieän moät
söï lao ñoäng caàn maãn, moät traùi tim say meâ noàng naøn cuoäc soáng, moät taâm hoàn nhaïy caûm vaø moät trí tueä
uyeân thaâm tuyeät vôøi. Taát caû nhöõng ñieàu ñoù cho oâng moät choå ñöùng ñaày traân troïng trong ngöôøi ñoïc
trong vaø ngoaøi nöôùc.


Ñöôïc giuùp ñôõ cuûa nhaø nghieân cöùu giaûng daïy Nguyeãn Q. Thaéng vaø cuï Nguyeãn Xuaân Taûo
nguyeân laø bieân taäp vieân Haùn Noâm cuûa nhaø xuaát baûn Vaên Hoïc, chuùng toâi traân troïng giôùi thieäu baûn
Kinh Dòch cuûa Nguyeãn Hieán Leâ vôùi ñoäc giaû.
Vì dòch giaû ñaõ maát, vieäc söûa chöõa theo yù cuûa nhaø xuaát baûn thaät khoù khaên. Vì vaäy, chuùng toâi
nghó raèng, vôùi moät ngöôøi nhö Nguy6eõn Hieán Leâ, duø luoân luoân muoán taùch mình ra khoûi thôøi cuoäc,
ñöùng ôû moät taàm cao khaùc maø nhaän ñònh, bình phaåm khaùch quan, nhöng chuùng toâi tin raèng baát cöù moät
coâng trình khoa hoïc, dòch thuaät, nghieân cöùu naøo cuõng khoâng theå traùnh khoûi chuû quan vaø khieám
khuyeát. Chuùng toâi raát mong nhaän ñöôïc söï ñoùng goùp cuûa baïn ñoïc ñeå laàn in sau ñöôïc toát hôn.
NXB Vaên Hoïc

TIEÅU SÖÛ HOÏC GIAÛ NGUYEÃN HIEÁN LEÂ
( 1912 – 1984 )

Nguyeãn Hieán Leâ töï laø Loäc Ñình, sinh ngaøy 8/1/1912, queâ laøng Phöông Kheâ, Phuû Quaûng Oai,
Tænh Sôn Taây ( nay thuoäc tænh Haø Sôn Bình ).
Xuaát thaân trong moät gia ñình nhaø nho yeâu nöôùc, thuôû nhoû hoïc taïi tröôøng Yeân Phuï, Tröôøng
Böôûi, Tröôøng Cao Ñaúng Coâng Chaùnh Haø Noäi. Naêm 1934 toát nghieäp, laøm vieäc taïi caùc tænh mieàn Taây
Nam Boä neân coù ñieàu khieän hieåu bieát veà ñaát nöôùc vaø con ngöôøi ôû caùc ñòa phöông thuoäc khu vöïc naøy.
Sau Caùch maïng thaùng taùm, oâng boû ñôøi soáng coâng chöùc, ñi daïy hoïc ôû Long Xuyeân. Naêm 1952 thoâi daïy
leân Saøi Goøn môû nhaø xuaát baûn vaø soáng baèng ngoøi buùt.
Nhöõng naêm tröôùc 1975 taïi Saøi Goøn, Nguyeãn Hieán Leâ laø moät trong vaøi ngöôøi caàm buùt ñöôïc
giôùi trí thöùc quí meán veà taøi hoïc, nhaân caùch ñoái vôùi xaõ hoäi cuõng nhö trong hoïc thuaät. Trong ñôøi caàm
buùt cuûa mình tröôùc khi maát, oâng ñaõ xuaát baûn ñöôïc 100 boä saùch, veà nhieàu lónh vöïc: Vaên hoïc, Ngoân
ngöõ hoïc, Trieát hoïc, Tieåu luaän pheâ bình, Giaùo duïc, Göông danh nhaân, Du kí, dòch tieåu thuyeát…..Do
thaønh quaû lao ñoäng nghieâm caån cuûa mình, oâng ñöôïc nhieàu ngöôøi traân troïng. Nhöõng naêm 60, 70 chính
quyeàn Saøi Goøn ñaõ taëng oâng “ Giaûi thöôøng vaên chöông toaøn quoác “, “ Giaûi tuyeân döông söï nghieäp


vaên hoïc “, vôùi moät ngaân phieáu lôùn ( töông ñöông maáy chuïc löôïng vaøng ). OÂng ñaõ coâng khai töø choái
vôùi lyù do “ Duøng tieàn aáy ñeå giuùp naïn nhaân chieán tranh” vaø baûn thaân taùc giaû khoâng döï giaûi.
Taùc phaåm cuûa oâng laø nhöõng ñoùng goùp lôùn cho vaên hoïc Vieät Nam. Naêm 1980 oâng veà aån cö ôû
Long Xuyeân, roài beänh maát ngaøy 22/12/1984 taïi Saøi Goøn hoûa thieâu ôû Thuû Ñöùc, höôûng thoï 72 tuoåi.
Caùc taùc phaåm tieâu bieåu cuûa oâng:
Lòch söû theá giôùi, Ñoâng Kinh nghóa thuïc, Baùn ñaûo AÛ Raäp, Vaên minh AÛ Raäp, Söû Trung Quoác,
Nguoàn goác vaên minh……Ñaïi cöông vaên hoïc Söû Trung Quoác, Vaên hocï hieän ñaïi Trung Quoác, Coå vaên
Trung Quoác, Höông saéc trong vöôøn vaên, Luyeän vaên, Söû kí Tö Maõ Thieân, Chieán Quoác Saùch, Toâ
Ñoâng Pha.Ñaïi cöông trieát hoïc Trung Quoác, Maïnh Töû, Lieät Töû vaø Döông Töû, Nhaø giaùo hoï Khoång,
Ñeå hieåu vaên phaïm, Khaûo luaân veà ngöõ phaùp Vieät Nam, Göông danh nhaân, Göông hi sinh, Göông
kieân nhaãn, YÙ chí saét ñaù, Göông phuï nöõ, Nhöõng cuoäc ñôøi ngoaïi haïng, Tìm hieåu con chuùng ta, Theá heä
ngaøy mai…..
Keå töø naêm 1975 ñeán naêm maát (1984 ) oâng vieát theâm ñöôïc treân 20 taùc phaåm daøi hôi ( phaàn lôùn
veà Trung Quoác hoïc ) nhö : Maëc hoïc, Haøn Phi Töû, Trang Töû, Kinh Dòch, Ñaïo cuûa ngöôøi quaân töû, Hoài
kí… Tuaân töû, Gogol, Chekhov,vaø moät taùc phaåm lôùn veà Söû Trung Quoác.
( Theo Töø ñieån Nhaân vaät lòch söû Vieät Nam-NXBKHXH )

LÔØI NOÙI ÑAÀU

Toâi vieát taäp naøy chuû yù ñeå höôùng daãn caùc baïn muoán tìm hieåu trieát lyù trong Kinh Dòch, Töùc vuõ truï
quan, nhaát laø nhaân sinh quan, caùch xöû theá trong Kinh Dòch maø toâi goïi laø ñaïo dòch, Ñaïo cuûa baäc
chính nhaân quaân töû thôøi xöa.
Vì vaäy toâi boû bôùt phaàn boùi toaùn, huyeàn bí vaø raùn trình baøy moät caùch coù heä thoáng, saùng suûa tö töôûng
cuûa coá nhaân.
Maëc duø vaäy, saùch vaãn khoù ñoïc, vaø ñeå cho ñôõ toán coâng, toâi xin coù ít lôùi höôùng daãn döôùi ñaây.
Vieäc ñaàu tieân laø ñoïc baûng muïc luïc ñeå bieát qua noäi dung cuûa saùch.
Saùch goàm 2 phaàn:
- Phaàn 1: Giôùi thieäu, coù 6 chöông, töø I ñeán VI
- Phaàn 2: Kinh vaø truyeän: Kinh thì toâi dòch troøn 64 queû, Truyeän thì chæ dòch heä töø truyeän.
Phaàn 1: + Chöông I vaø II quan troïng baïn neân ñoïc kyû.
+ Chöông III ñoïc ñeå nhôù vaø hieåu ñöôïc yù nghóa Kinh Dòch.
+ Chöông IV raát quan troïng, neân ñoïc kyõ, choã naøo khoâng hieåu thì ñaùnh daáu ôû ngoaøi leà
ñeå sau coi laïi.


+ Ñoïc xong Chöông IV roài, neân haõy taïm nhaûy Chöông V vaø VI maø ñoïc tieáp ngay baûn
dòch 64 queû trong Phaàn 2.
Moãi ngaøy chæ ñoïc 2, 3 queû thoâi, Ñoïc kyõ cho hieåu. Ñoïc ñöôïc ñoä möôøi queû thì nhöõng queû sau seõ
thaáy deã hieåu.
Chöông IV giuùp baïn hieåu 64 queû, Maø 64 queû cuõng giuùp baïn hieåu theâm Chöông IV, vì vaäy khi
ñoïc xong 64 queû baïn neân thöôøng tra laïi Chöông IV vaø khi ñoïc xong 64 queû, baïn neân coi laïi Chöông
IV. Luùc ñoù baïn seõ hieåu nhöõng choå ñaõ ñaùnh daáu ôû ngoaøi leà maø laàn ñaàu tieân baïn chöa hieåu.
• Coâng vieäc ñoù xong roài, baïn ñoïc kyõ Chöông V vaø VI Phaàn 1, vaø luùc naøy baïn hieåu ñöôïc yù
nghóa trong hai chöông quan troïng ñoù, nhaát laø chöông VI. Ñoïc laàn ñaàu duø kyõ tôùi ñaâu cuõng chöa goïi
laø heát, nhaát laø chöa nhôù ñöôïc gì nhieàu.
Nghó moät thôøi gian, baïn neân ñoïc laïi laàn thöù nhì, laàn naøy mau hôn laàn tröôùc.
Roài laâu laâu baïn neân coi laïi nhöõng choã baïn cho laø quan troïng caàn nhôù.
Muoán hieåu theâm Kinh Dòch, baïn neân tìm ñoïc nhöõng saùch toâi ñaõ giôùi thieäu trong cuoán naøy.

CAÙCH TÌM MOÄT QUEÛ.
Moãi queû coù soá thöù töï cuûa noù trong kinh, thaønh phaàn vaø teân.

Ví duï: Queû soá thöù töï laø 62, thaønh phaàn laø Loâi ôû treân, Sôn ôû döôùi, teân laø Tieåu
Quaù.
- Neáu baïn chæ bieát soá thöù töï laø 62 thì tra ôû baûn muïc luïc, seõ thaáy ôû trang 519 coù queû 62, thaønh
phaàn laø Loâi Sôn teân laø Tieåu Quaù, soá trang 427 coù caû ñaïi yù cuûa queû nöõa.
- Neáu baïn chæ bieát teân laø Tieåu Quaù thì tra ôû baûng” Teân queû saép theo AB “ trang 510, seõ thaáy
Tieåu Quaù, soá thöù töï laø 62, soá trang laø 427.
- Neáu baïn chæ bieát thaønh phaàn thì tra ôû “ Ñoà bieåu 64 queû” trang 427, tìm Loâi ôø haøng ngang (
Thöôïng ), Sôn ôû haøng doïc ( Haï ), roài töø Loâi keùo doïc xuoáng, töø sôn keùo ngang qua, seõ gaëp tieåu Quaù,
soá thöù töï laø 62, soá trang laø 427.

CHÖÔNG I
NGUOÀN GOÁC KINH DÒCH VAØ NOÄI DUNG PHAÀN KINH

NGUOÀN GOÁC.
Moät saùch boùi maø thaønh moät saùch trieát.
Khaép theá giôùi coù leõ khoâng coù boä saùch naøo kyø dò nhö boä Kinh Dòch.


Noù laø moät trong ba boä kinh coå nhaát cuûa Trung Hoa, sau kinh Thi vaø kinh Thö, nhöng nguoàn
goác cuûa noù – töùc baùt quaùi – thì coù theå sôùm hôn vaø cuoái ñôøi Aân, 1.200 naêm tröôùc Taïy lòch.
Noù khoâng do moät ngöôøi vieát maø do nhieàu ngöôøi goùp söùc trong 1000 naêm, töø Vaên Vöông Nhaø
Chu maõi ñeán ñaàu ñôøi Taây Haùn noù môùi coù hình thöùc gaàn nhö hình thöùc ngaøy nay chuùng ta ñöôïc bieát.
Töø Taây Haùn ñeán nay, treân 2000 naêm nöõa, thôøi naøo cuõng coù ngöôøi tìm hieåu noù theâm, ñem yù ieâng cuûa
mình vaø tö töôûng cuûa thôøi ñaïi gioïi vaøo noù, khieán cho yù nghóa vaø coâng duïng cuûa noù moãi ngaøy moät
nhieàu vaø moät xa nguoàn goác.
Do ñoù, khoâng theå goïi noù laø taùc phaåm cuûa moät nhaø naøo caû, khoâng phaûi cuûa Khoång gia cuõng
khoâng phaûi cuûa Laõo gia, vaø Vuõ Ñoàng, taùc giaû boä Trung Quoác trieát hoïc ñaïi cöông ( Thöông vuï aán
thö quaùn ) goïi noù laø taù`c phaåm chung cuûa moät phaùi, phaùi dòch hoïc, maø nhöõng ngöôøi trong phaùi goàm
nhöõng trieát gia xu höôùng khaùc nhau.
Môùi ñaàu noù chæ laø saùch boùi, tôùi cuoái ñôøi Chu thaønh moät saùch trieát lyù toång hôïp nhöõng tö töôûng
veà vuõ truï quan, nhaân sinh quan cuûa daân toäc Trung Hoa thôøi Tieân taàn; qua ñôøi Haùn noù baét ñaàu coù
maøu saéc soá hoïc, muoán giaûi thích vuõ truï baèng bieåu töôïng vaø soá muïc, tôùi ñôøi Nguõ Ñaïi noù ñöôïc duøng
trong moân lyù soá, ñôøi Toáng noù thaønh lyù hoïc; ngaøy nay moät soá baùc hoïc phöông Taây nhö C.G Jung taâm
lyù gia noåi danh cuûa Ñöùc vaø Raymond de Becker ( Phaùp ) muoán duøng noù ñeå phaân tích tieàm thöùc con
ngöôøi, coi noù laø moät phöông phaùp phaân taâm hoïc.
Ñieàu kyø dò nhaát laø caû moân “ dòch hoïc ” ñoù chæ döïng treân thuyeát aâm döông, treân moät vaïch
lieàn ― töôïng tröng cho döông, moät vaïch ñöùt – töôïng tröng cho aâm, hai vaïch ñ1o choàng leân nhau,
ñoåi choå laãn nhau nhieàu laàn thaønh ra taùm hình baùt quaùi, roài taùm hình baùt quaùi naøy laïi choàng leân nhau
thaønh 64 hình môùi: luïc thaäp töù quaùi. Duøng 64 hình naøy, ngöôøi trung Hoa dieãn ñöôïc taát caû caùc quan
nieäm cuûa hoï veà vuõ truï, veà nhaân sinh, töø nhöõng hieän töôïng treân trôøi, döôùi ñaát, nhöõng luaát thieân nhieân
tôùi nhöõng ñoà duøng, nhöõng coâng vieäc thöôøng naøgy nhö trò nöôùc, ra quaân, trò nhaø, cöôùi hoûi, aên uoáng,
xöû theá…
Caùc oâng “ Thaùnh “ Trung Hoa ñoù quaû thöïc coù moät saùng kieán môùi meû, moät söùc töôûng töôïng,
suy luaän laï luøng, khieán ngöôøi phöông T6ay ngaïc nhieân vaø coù ngöôøi Aâu ( J.Lavier ) ñaõ duøng moät vaøi
queû ñeå giaûi thích moät vaøi hieän töôïng khoa hoïc, söï tieán trieån cuûa khoa hoïc.
Söï kieän duøng hai vaïch ñeå giaûng vuõ truï, xaõ hoäi ñoù thaät ít ai quan nieäm noåi, cho neân ngay
ngöôøi Trung Hoa ñaõ taïo ra nhieàu truyeàn thuyeát ñeå giaûi thích nguoàn goác Kinh Dòch.

Truyeàn thuyeát veà Kinh Dòch.
Nhöõng truyeàn thuyeát ñoù nhieàu khi maâu thuaãn, voâ lyù, nhö huyeàn thoaïi, nhöng vì coù nhieàu
ngöôøi tin chaéc hoaëc ñaønh phaûi chaáp nhaän vì khoâng coù thuyeát naøo hôn cho neân chuùng ta caàn bieát
qua, chöù ñi saâu thì theo toâi chæ maát thì giôø voâ ích.
1. Truyeàn thuyeát vua Phuïc Hi taïo ra baùt quaùi:
Theo Töø Haûi thì Phuïc Hi coøn coù teân laø Baøo Hi, Thaùo Haïo…laø moät trong ba oâng vua thôøi taùi
Coå. Hai oâng kia laø Toaïi Nhaân, Thaàn Noâng. Phuïc Hi daïy daân saên baén, ñaùnh caù, nuoâi suùc vaät, taïo ra
baùt quaùi vaø thö kheá ( vaên töï, kheá öôùc )


Khoâng hieåu Phuïc Hi ôû theá kyû naøo coù saùch noùi laø theá kyû 43, coù saùch noùi laø theá kyû 34 tröôùc
Taây Lòch oâng laøm vua ñöôïc 115 naêm, truyeàn ñöôïc 15 ñôøi, roài tôùi ñôøi Toaïi Nhaân daïy daân duøi caây
hay coï hai mieáng goã vôùi nhau maø laáy löõa, Thaàn Noâng daïy daân laøm ruoäng. ( 1 )
Nhö vaäy thì Phuïc Hi khoâng phaûi laø moät teân ngöôøi ( cuõng nhö Saøo Thò, Toaïi Thò, Thaàn Noâng
Thò ), chæ laø t6en ngöôøi ñôøi sau ñaët ra ñeå töôïng tröng moät thôøi ñaïi, thôøi ñaïi daân toäc Trung Hoa coøn
aên loâng ôû loã, soáng baèng saên baén haùi löôïm, chöa coù vaên töï ñöôïc muoân ghi cheùp vieäc gì thì duøng caùch
buoät nuùt ( keát thaèng ) hoaëc laáy ñaù nhoïn gaïch nhöõng vaïch leân moät khuùc caây nhö moät soá daân toäc laïc
haäu hieän nay coøn soáng thöa thôùt ôû giöõa Phi Chaâu, uùc Chaâu, Nam Myõ Chaâu.
Noùi baùt quaùi coù töø thôøi ñoù caùch thôøi chuùng ta naêm saùu ngaøn naêm, thì noù chæ coù theå laø nhöõng
vaïch ñeå ñaùnh daáu cho deã nhôù, nhö nhöõng con soá thoâi, chöù khoâng coù gì khaùc ( chuùng toâi seõ trôû laïi
ñieåm naøy ôû ñoaïn sau ).

( 1 ) Theo W.eberhard trong Histoire de la Chine, Tr.38 ( Payot 1952 ) thì vaøo khoaûng 450 tr.T.L. Hoaøng Ñeá coøn laø moät
vò thaàn trong moät mieàn cuûa tænh Sôn taây, sau coù moät nhaø nho naøo ñùoù ñöa vò thaàn ñoù laøm oâng vua ñaàu tieân cuûa daân toäc
Trung Hoa, vaø moät laõnh chuùa töï nhaän mình laø doøng doõi cuûa Hoaøng ñeá ñeå toû raèng toå tieân mình coøn cao quí hôn toå tieân
nhaø Chu, mình cuõng xöùng ñaùng laøm thieân töû. Do ñoù, laàn ñaàu Hoaøng Ñeá ñöôïc haàu heát caùc quí toäc Trung Hoa keå caû nhaø
Chu thôø laøm thuûy toå.
Ñaõ coù oâng thuûy toå roài thì phaûi kieám theâm hoaëc laøm theâm moät vaøi ba vò vua khaùc nhö Toaïi Nhaân, Thaàn Noâng,
Phuïc Hi,… thaønh heä thoáng tam hoaøng nguõ ñeá, nhöng moãi nhaø saép ñaët moät khaùc, cho neân hieän nay coù
Hai thuyeát veà tam hoaøng:
a) Thieân hoaøng, Ñòa hoaøng, Nhaân hoaøng.
b) Phuïc Hi, Thaàn Noâng, Hoaøng Ñeá
Hai thuyeát veà nguõ ñeá:
a) Thaùi Hieäu, Hoaøng Ñeá, Thaàn Noâng, Thieáu Hieäu, Chuyeân Huùc.
b) Phuïc Hi, Thaàn Noâng, Hoaøng Ñeá, Thieáu Hieäu, Chueâyn Huùc. Ñoù chæ laø moät giaû thuyeát cuûa Eberhard, nhöng
cho ta hieåu ñöôïc taïi sao Khoång Töû 9 551 – 479 ) khoâng noùi ñeán Hoaøng ñe:á ôû thôøi oâng Hoaøng Ñeá chæ laø moät vò thaàn nhoû
ôû mieàn Sôn taây thoâi.

2. Haø ñoà, Laïc Thö
Nhöng Phuïc Hi phoûng theo caùi gì maø veõ ra baùt quaùi vaø veõ ñeå laøm gì? Boä saùch ñaàu tieân noùi ñeán
ñieåm naøy chính laø Kinh Dòch. Coù hai choã noùi tôùi:
a) Thieân Heä töø thöôïng truyeän – Chöông 11:
“…. ÔÛ soâng Haø hieän ra böùc ñoà, ôû soâng Laïc hieän ra trang chöõ, thaùnh nhaân phoûng theo” ( Haø
Xuaát Ñoà, Laïc Xuaát Thö, Thaùnh Nhaân Taùc Chi ).
Tuy ñoaïn ñoù khoâng noùi roõ, nhöng ñaët noù vaøo toaøn thieân thì phaûi hieåu raèng Phuïc Hi phoûng
theo böùc ñoà hieän ôû soâng Ñaø, trang chöõ hieän ra ôû Soâng Laïc ñeå vaïch ra baùt quaùi.
b) Thieân heä töø haï truyeän, Chöông 2 cheùp roõ hôn:
“ Ngaøy xöa hoï baøo Hi ( töùc Phuïc Hi ) cai trò thieân haï, ngöûng leân xem caùc hình töôïng treân
trôøi, cuùi xuoáng thì xem caùc pheùp taéc ôû döôùi ñaát, xem caùc vaên veû cuûa chim muoâng cuøng nhöõng thích


nghi vôùi trôøi ñaát ( cuûa töøng mieàn ), gaàn thì laáy ôû thaân mình, xa thì laáy ôû vaät, roài laøm ra baùt quaùi, ñeå
thoâng suoát caùi ñöùc thaàn minh vaø ñieàu hoøa caùi tình cuûa vaïn vaät ( Coå giaû Baøo – coù ngöôøi ñoïc laø BAO-
Hi thò chi vöông thieân haï daõ, ngöôõng taéc quan töôïng ö thieân, phuû taéc quan phaùp ö ñòa, quan ñieåu thuù
chi vaên döõ thieân ñòa chi nghi, caän thuû chö thaân, vieãn thuû chö vaät, ö thò thuûy taùc baùt quaùi dó thoâng
thaàn minh chi ñöùc, dó loaïi vaïn vaät chi tình ).
Nhö vaäy laø ngay trong Kinh Dòch ñaõ coù hai thuyeát maâu thuaãn nhau roài, Aâu Döông Tö, moät
vaên haøo ñôøi Baéc Toáng ñaõ vaïch ra choã maâu thuaãn ñoù trong taäp Dòch Ñoàng Töû Vaán. Ñaïi yù oâng baûo:
ñoaïn treân ( chöông 11 thöôïng truyeän ) noùi raèng baùt quaùi laø do trôøi sai long maõ ôû soâng Haø ñoäi leân maø
giao cho Phuïc Hi, khoâng phaûi laø do ngöôøi laøm ra ( phi nhaân chi sôû vi, thò thieân chi sôû giaùng daõ ),
ñoaïn döôùi ( chöông 2 haï truyeän ) laïi baûo baùt quaùi laø do ngöôøi laøm ( Phuïc Hi xem caùc hieän töôïng
treân trôøi döùôi ñaát maø vaïch ra ), böùc ñoà hieän ra treân soâng Haø khoâng döï gì tôùi ( thò nhaân chi sôû vi, haø
ñoà baùt döï yeân ), vaäy thì bieát tin thuyeát naøo?
Caâu “ haø xuaát ñoâ, Laïc xuaát thö, thaùnh nhaân ñaéc chi” daãn treân laïi muø môø nöõa, vì chöõ thaùnh
nhaân ñoù khoâng roõ laø ai, moät oâng thaùnh hay nhieàu oâng thaùnh ?
Coù nhieàu ngöôøi hieåu laø 2 oâng thaùnh. Phuïc Hi vaø vua Vuõ nhaø Haï ( 2.205 – 2.197 ).
Do ñoù phaùt sinh ra tôùi 4 thuyeát:
- Phuïc Hi xem xeùt hieän töôïng treân trôøi maø vaïch ra baùt quaùi ( ngöôøi ñôøi sau goïi laø tieân thieân
baùt quaùi ).
- Phuïc Hi phoûng theo haø Ñoà ( böùc ñoà hieän ôû soâng haø ) maø vaïch ra baùt quaùi.
- Phuïc Hi phoûng theo haø Ñoà laãn Laïc Thö ( trang chöõ xuaát hieän ôû soâng Laïc ) maø vaïch ra baùt
quaùi, Haø Ñoà vaø laïc Thö vaäy laø cuøng xuaát hieän trong ñôøi Phuïc Hi ( thuyeát naøy cuûa Du Dieãm ñôøi toáng
).
- Laïc Thö khoâng xuaát hieän ôû ñôøi Phuïc Hi maø xuaát hieän trong ñôøi Vuõ nhaø Haï, nghóa laø
khoaûng moät hai ngaøn naêm sau, vaø vua Vuõ phoûng theo noù ñeå vaïch ra baùt quaùi ( ngöôøi ñôøi sau goïi laø
haäu thieân baùt quaùi ). Baùt quaùi naøy cuõng y heät baùt quaùi treân, chæ coù vò trí caùc hình thöùc laø khaùc thoâi (
toâi seõ xeùt trong moät ñoaïn sau ) vaø ñeå ñaët ra Cöûu truø hoàng phaïm, töùc chín loaïi qui phaïm lôùn cuûa trôøi
ñaát, noùi cho deã hieåu laø chín phöông phaùp ñeã cai trò thieân haï. Nhöng Cöûu truø hoàng phaïm chaúng lieân
quan gì tôùi Kinh dòch caû.
Veà Haø Ñoà, truyeàn thuyeát baûo raèng ñôøi Phuïc Hi coù moät con Long maõ 9 loaøi ngöïa thaàn, hình
thuø nhö con roàng mình xanh luïc coù vaèn ñoû, xuaát hieän treân soâng Hoaøng Haø, ñoäi moät baûn ñoà, baûn ñoà
ñoù laø saùch meänh trôøi ban cho Phuïc Hi ñeå trò thieân haï. Nhöõng ñôøi sau moãi khi coù thaùnh vöông xuaát
hieän nhö ñôøi vua Nghieâu, vua Thuaán….ñeàu ñöôïc trôøi ban cho haø Ñoà.
Coøn veà Laïc Thö thì trong khi vua Vuõ trò thuûy, thaáy moät con ruøa thaàn cuõng do trôøi sai xuoáng
xuaát hieän leân ôû soâng laïc – moät chi nhaùnh cuûa Soâng Hoaøng Haø – treân löng coù nhöõng neùt ñeám töø 1 –
9
Thuyeát Haø Ñoà chaéc khaù phoå bieán ôû ñôøi Chu, chính Khoång Töû cuõng tin. Luaän Ngöõ; Thieân Töû
haûn, baøi 8, oâng than thôû vôùi moân ñoà: “ Chim phöôïng chaúng ñeán, böùc ñoà chaúng hieän treân soâng (
Hoaøng ) haø, ta heát hy voïng roài” . ( Phöôïng ñieåu baát chí, Haø baát xuaát ñoà, ngoâ dó hó phuø!” Chim


Phuïng vaø Haø Ñoà maø xuaát hieän laø ñieàm thaùnh vöông ra ñôøi, Khoång Töû khoâng thaáy hai vaät ñoù, cho
raèng thaùnh vöông khoâng ra ñôøi, ñaïo cuûa oâng khoâng sao thi haønh ñöôïc. Coù theå oâng cuõng tin raèng ñôøi
Phuïc Hi coù haø Ñoà xuaát hieän, coøn nhö oâng coù cho raèng Phuïc Hi phoûng theo haø ñoà maø vaïch ra baùt
quaùi hay khoâng thì khoâng coù gì laøm chaéc ( trong moät chöông sau, chuùng toâi seõ chæ roõ heä töø truyeän
thöôïng vaø haï khoâng phaûi cuûa oâng vieát).
Hình haø Ñoà vaø Laïc Thö hoài môùi xuaát hieän ra sao, khoâng ai bieát. Ngöôøi ta baûo noù maát töø theá
kyû thöù VII tröôùc TL. ( nghóa laø tröôùc thôøi Khoång Töû hôn 100 naêm 0, maõi tôùi thôøi Haùn Vuõ Ñeá 9 140-
86 ) töùc 5 theá kyû sau, moät ngöôøi chaùu ñôøi thöù 12 cuûa Khoång Töû, laø Khoâng An Quoác, moät hoïc giaû,
ñaïi thaàn cuûa Vuõ Ñeá khoâng hieåu caên cöù vaøo ñaâu ñeå laäp 2 hình ñoù, truyeàn laïi ñôøi sau, roài laïi maõi ñeán
ñôøi Toáng Huy Toân ( 1101 – 1125) khoaûng 12 theá kyû sau Khoâng an Quoác, hai hình ñoù môùi ñöôïc in
treân saùch ( 1 ) nhö chuùng ta ñaõ thaáy döôùi ñaây.

Caû treân hai hình ñoù ( goïi chung laø taét ñoà thö ), nhöõng voøng troøn traéng ñeàu laø soá döông 9 (leû
), nhöõng voøn troøn ñen ñeàu laø soá aâm ( chaün ).
- Treân hình haø Ñoà, haøng a vaø b, moãi haøng coù 5 voøng ñen, coâng vôùi nhau thaønh 10, 10 laø soá
aâm.
Chuùng ta nhaän thaáy coù nhöõng soá leû: 1,3,5,7,9 coäng laïi laø 25, vaø nhöõng soá chaün: 2, 4, 6, 8
coäng caû laïi laø 30.
Coäng 25 ( leû ) vôùi 30 ( chaün ) ñöôïc 55

( 1 ) theo James Legge trong The L Ching – dover Publications New York ( Second Edition ) P.15

- Treân hình Laïc Thö, coù nhöõng soá leû: 1,3,5,7,9 coäng caû laïi laø 25, y nhö Haø Ñoà, coøn soá chaün
thì chæ coù 2,4 ,6, 8 coäng laïi laø 20


Coäng 25 ( leû ) vaø 20 ( chaün ) ñöôïc 45.
Nhöõng voøng troøn ( coù ngöôøi goïi laø neùt ) treân Laïc Thö ñöôïc boá trí treân mình con ruøa thaàn nhö
sau: ñaàu ñoäi chín, döôùi moät hai vai ( hay 2 chaân tröôùc ) 2 vaø 4, hai chaân sau 6 vaø 8, giöõa löng 5.
Chuùng toâi xin ñoäc giaû ñeå yù: long maõ laø moät con vaät trong huyeàn thoaïi, con ruøa thaàn maø
mang treân löng nhöõng voøng troøn ñen traéng nhö vaäy cuõng laø moät huyeàn thoaïi nöõa! Sao 2 hình ñoù
gioáng nhau theá: Soá döông ( leû ) ñeàu laø 25, ôû giöõa ñeàu coù soá 5, nhöõng voøng troøn y heät nhau maø sao
hình beân phaûi khoâng goïi laø ñoà nhö hình beân traùi, laïi goïi laø thö, nhaát laø so saùnh nhöõng hình ñoù vôùi
hình baùt quaùi thì duø coù giaøu töôûng töôïng tôùi maáy cuõng khoâng theå baûo raèng baùt quaùi phoûng theo 2
hình ñoù ñöôïc.
Ñieàu naøy cuõng ñaùng ñeå yù nöõa. Treân hình Laïc Thö, ñeám töø traùi qua phaûi ta thaáy:
- haøng treân coù nhöõng soá: 4 ( voøng ñen ), 9 ( voøng traéng ), 2 ( voøng ñen ).
- Haøng giöõa coù nhöõng soá: 3 ( voøng traéng ), 5 ( voøng traéng ), 6 ( voøng ñen 0.
Ta thöû saép nhöõng con soá ñoù thaønh moät hình vuoâng nhö döôùi ñaây ( goïi laø hình ma phöông ).

4 9 2

3 5 7

8 6 6

Roài coäng nhöõng soá theo haøng ngang:
Haøng treân : 4 = 9 + 2 : 15
Haøng giöõa : 3 + 5 + 7 : 15
Haøng döôùi : 8 + 1 + 6 : 15
Coäng theo haøng doïc:
Haøng beân traùi: 4 + 3 + 8 : 15
Haøng giöõa : 9 + 5 + 1 : 15
Haøng beân phaûi: 2 + 7 + 6 : 15
Coäng theo hai ñöôøng cheùo cuûa hình vuoâng cuõng ñöôïc 4 + 5 + 6 : 15 vaø 2 + 5 + 8 : 15
Hình vuoâng kyø dò ñoù, ngöôøi phöông Taây cuõng ñaõ tìm thaáy töø thôøi coå, duøng noù ñeå laøm buøa,
cho neân goïi noù laø ma phöông.
Trong thieân nhieân ñaâu coù hình nhö vaäy, phaûi laø do oác saùng taïo cuûa loaøi ngöôøi.
Roõ raøng laø Khoång An Quoác hay moät ngöôøi naøo khaùc ñaõ bòa ra ñeå coá giaûng vuõ truï baèng
nhöõng con soá, taïo neân moân töôïng soá hoïc cöïc kyø huyeàn bí.


Do ñoù maø ñôøi sau coù ngöôøi lôùn tieáng maéng Khoång an Quoác laø keû coù toäi naêng nhaát vôùi thaùnh
nhaân ( aùm chæ Khoång Töû, cuï toå 12 ñôøi cuûa Khoång An Quoác ), ñaõ laøm cho Kinh Dòch maát yù nghóa
trieát lyù saâu xa ñi maø bieán noù thaønh moät taùc phaåm voâ yù nghóa. Thöïc ra, ngöôøi ñaàu tieân coù toäi laø keû
vieát Chöông 9 heä töø thöôïng truyeän kia ( coi phaàn dòch ôû sau . Khoâng An Quoác ñaõ caên cöù vaøo ñoù chöù
khoâng hoaøn toaøn bòa ra.
Nhöng bò ngöôøi naøy maéng thì laïi ñöôïc ngöôøi khaùc khen laø coù coâng vôùi Dòch hoïc, laøm cho yù
nghóa Kinh dòch theâm phong phuù vaø Kinh Dòch nhôø ñoù moät phaàn ñaõ thaønh moät kyø thö.

YÙù kieán moät soá hoïc giaû ngaøy nay.
Thuyeát Phuïc Hi phoûng theo Haø Ñoà, Laïc Thö maø vaïch baùt quaùi nhaát ñònh laø khoâng theå tin ñöôïc, maø
thuyeát oâng xem xeùt caùc hình töôïng treân trôøi, caùc pheùp taéc döôùi ñaát, caùc vaên veû cuûa chim muoâng thì
cuõng raát khoù chaáp nhaän.
Töø ñaàu theá kyû ñeán nay, ngöôøi ta ñaõ ñaøo ñöôïc ôû An Döông ( tænh Haø Nam ngaøy nay ) haèng vaïn haèng
öùc giaùp coát (mai, yeám ruøa vaø xöông vai, xöông chaäu cuûa traâu, boø, ngöïa,…) ñôøi Thöông ( 1766-1401
), treân thaáy khaéc nhieàu queû boùi.
Ñaây laø moät queû trích trong cuoán East Asia- The Great tradition ( Morden Asia eùditions – Tokyo
1962 ).

Ba chöõ beân traùi laø : ba chöõ ôû giöõa laø : , hai chöõ beân phaûi laø

: , hai chöõ ôû döôùi cuõng laø : .


YÙ nghóa laø : Ngaøy Taân maõo hoûi quæ thaàn ( boùi ) : ngaøy hoâm nay, ngaøy Taân, cuõng möa hay khoâng
möa ?
Chuùng ta thaáy, chöõ thôøi nay coøn phaûng phaát nhö chöõ thôøi ñoù, nhaát laø nhöõng chöõ :

Nhöng treân nhöõng giaùp coát ñoù vaø caû treân nhöõng ñoàng thôøi Thöông, tuyeät nhieân khoâng thaáy hình baùt
quaùi. Söï thöïc laø töø ñôøi Thöông veà tröôùc chöa coù baùt quaùi. Ngöôøi ñôøi Thöôngchæ môùi bieát loái boùi

baèng yeám ruøa goïi laø boác , ngöôøi ta laáy yeám chöù khoâng phaûi mai con ruøa ( vì yeám meàm hôn,
deã nöùt hôn mai ), duøng muõi nhoïn ñaâm vaøo nhöõng choã loõm, roài hô treân löûa nhöõng choã loõm ñoù nöùt ra,
roài tuøy veát nöùt coù hình ra sao maø ñoaùn queû toát hay xaáu.
Cuoái ñôøi Aân hay qua ñôøi Chu ngöôøi ta môùi tìm ñöôïc caùch boùi baèng coû thi ( Tieáng khoa hoïc goïi laø
Achillea sibirica ),moät thöù caây nhoû cao khoaûng moät thöôùc nhö caây cuùc, coù hoa traéng hoaëc hoàng

nhaït. Caùch boùi ñoù goïi laø pheä vaø duøng baùt quaùi maø ñoaùn, giaûn dò hôn caùch boùi baèng yeám
ruøa, vì hình ( neùt ñöùt ) treân yeám ruøa ñaõ khoâng coù haïn laïi khoù bieän giaûi, coøn nhöõng queû vaø haøo trong
pheùp boùi baèng coû thi ñaõ coù haïn, laïi döôùi moãi queû, moãi haøo coù lôøi ñoaùn saün, nhaát ñònh, khi boùi gaëp
queû naøo, haøo naøo, cöù theo lôøi ñoaùn saün ñoù maø suy luaän, coâng vieäc deã daøng hôn nhieàu. Vì vaäy maø

pheùp ñoù môùi ñaàu goïi laø dò : deã daøng. Chöõ dò naøy vôùi chöõ dòch ( bieán dòch ) laø moät. Veà sau,
khoâng bieát töø thôøi naøo môùi goïi laø dòch.
Theo thuyeát ñoù cuûa Dö Vónh Löông trong taäp san Nghieân cöùu lòch söû ngoân ngöõ cuûa Trung Öông
nghieân cöùu vieän ( Phuøng Höõu Lan daãn trong Trung Quoác Trieát hoïc söû – chöông 15 ), thì baùt quaùi chæ
coù theå xuaát hieän ttrong ñôøi Aân, töø cuoái ñôøi Thöông ñeán ñaàu ñôøi Chu, vaø baùt quaùi taïo ra chæ ñeå boùi.
Laïi coøn moät thuyeát môùi nöõa cuûa Traàn Thöïc Am trong taäp Tieåu Hoïc thöùc töï Giaùo baûn do Nghieâm
Linh Phong daãn trong taäp Dòch hoïc Taân luaän ( Chính trung thö cuïc aán haønh- Ñaøi Baéc 1971 ). Traàn
Thöïc Am cho raèng baùt quaùi chæ laø nhöõng con soá thôøi xöa Trung Hoa chöa duøng thaäp tieán phaùp (
numeùration deùcimale ) , chöa ñeám ñeán möôøi chæ coù 7 soá thoâi, töùc chæ duøng thaát tieán phaùp :

Soá 7 ngöôïc laïi vôùi soá 1 vaø ñòa vò cuûa noù nhö ñòa vò soá 10 trong thaäp tieán phaùp, coøn queû


ngöôïc laïi vôùi queû soá 2 , laø soá maáy thì toâi khoâng bieát. (1)
(1) : So saùnh thuyeát naøy vôùi thuyeát cuûa Libnitz ôû sau.
Hoï Traàn coøn baûo vì duøng thaát tieán phaùp cho neân thôøi ñoù goïi baûy ngaøy laø moät tuaàn, cuùng ngöôøi môùi
cheát thì 7 tuaàn töùc 49 ngaøy goïi laø maõn thaát; töø ñôøi Aân, ñôøi Chu trôû ñi môùi duøng thaäp tieán phaùp, vaø
truy nieäm ngöôøi cheát khi ñöôïc 10 tuaàn ( moãi tuaàn 10 ngaøy) töùc 100 ngaøy. Ñôøi sau, ngöôøi Trung Hoa
truy nieäm theo caû hai caùch ñoù.
Thuyeát naøy môùi quaù, ngöôïc laïi vôùi thuyeát treân- vì neáu vaäy thì baùt quaùi phaûi coù töø ñôøi Thöông, trôû veà
tröôùc, sao khoâng thaáy treân caùc giaùp coát ? Vaû laïi neáu hình treân giaùp coát chuùng toâi ñaõ sao laïi ôû trang
treân ñuùng laø ôû ñôøi Thöông thì ñôøi ñoù, ngöôøi Trung Hoa ñaõ bieát keát hôïp thaäp can ( giaùp, aát, bính,
ñinh,…., quí ) vôùi thaäp nhò chi ( tí, söûu, daàn, maõo,…., hôïi ) ñeå chæ ngaøy,thaùng vaø naêm thì leõ naøo laïi
khoâng bieát ñeán thaäp tieán phaùp ? Vì nhöõng leõ ñoù maø chuùng toâi chöa daùm tin Traàn Thöïc Am.
Do löôõng nghi thaønh Töù töôïng roài thaønh Baùt quaùi
Toùm laïi, Baùt quaùi do ai taïo ra, töø thôøi naøo, tôùi nay vaãn coøn laø moät bí maät, sau naøy cuõng khoâng chaéc
gì tìm ra ñöôïc manh moái.
Baây giôø chuùng ta cöù haõy taïm cho raèng noù coù tröôùc ñôøi Vaên Vöông nhaø Chu ( theá kyû XII tr. T.L ) vaø
do moät hay nhieàu boä oùc sieâu quaàn voâ danh naøo ñoù duøng hai vaïch lieàn vaø ñöùt choàng leân nhau, thay
ñoåi laãn nhau maø taïo neân.
Trong Ñaïi Cöông Trieát Hoïc Trung Quoác- Thöôïng – tr.451, chuùng toâi ñaõ chæ moät caùch choàng caùch
vaïch trích trong Kinh theá chæ yeáu cuûa Saùi Traàm.
Döôùi ñaây laø moät caùch nöõa.

Môùi ñaàu chæ coù löôõng nghi laø döông ( vaïch lieàn ) vaø aâm ( vaïch ñöùt ) (1)

Chuùng ta laáy döông choàng leân Beân ñaây cuõng vaäy, chuùng ta laáy aâm choàng leân
döông roàilaáy aâm choàng leân döông, ñöôïc hai hình aâm, roài laáy döông choàng leân aâm, ñöôïc hai hình
töôïng nöõa:
töôïng :

Nhö vaäy ñöôïc boán hình töôïng goïi laø töù töôïng.
Töù töôïng coù teân laø thaùi döông, thieáu döông, thaùi aâm, thieáu aâm.


Chuùng toâi theo Vuõ Ñoàng goïi hình 1 laø thaùi döông, hình 2 laø thieáu döông, hình 3 laø thaùi aâm, hình 4 laø
thieáu aâm, do leõ chuùng toâi ñaõ daãn trong Ñaïi Cöông Trieát Hoïc Trung Quoác- Thöôïng , tr.171, nhieàu saùch
cho hình 4 laø thieáu döông, hình 2 laø thieáu aâm.
Töù töôïng töôïng tröng cho nhaät, nguyeät, tinh, thaàn ( maët trôøi, maët traêng, ñònh tinh vaø haønh tinh ) (2)
Vì trong taäp naøy chuùng toâi chæ chuù troïng ñeán Baùt quaùi, ñeán phaàn Trieát hoïc neân khoâng xeùt veà töù töôïng
thuoäc thieân vaên hoïc.

Sau cuøng chuùng ta laáy döông laàn löôït Roài laáy aâm laàn löôït choàng leân cuõng caû boán
hình ñoù,theo thöù töï 3,4,1,2 ñöôïc :
choàng leân caû boán hình treân, theo thöù
töï 1,2,3,4 ñöôïc :

(1) Vì laø vaïch ñöùt, khuyeát ôû giöõa, cho neân haøo aâm cuõng goïi laø haøo “hö” ( khuyeát), haøo döông ttraùi lai
goïi laø haøo “thöïc” ( ñaëc, daày ).
(2) Thôøi xöa, ngöôøi ta chöa bieát maët traêng laø moät veä tinh cuûa traùi ñaát.
Nhö vaäy ñöôïc heát thaûy 8 hình goïi laø Baùt quaùi, taùm queû. Moãi queû coù 3 vaïch goïi laø 3 haøo, xuaát hieän
laàn laàn töø döôùi leân, cho neân khi goïi tteân cuõng nhö khi ñoaùn queû phaûi ñeám, xeùt töø döôùi leân, haøo döôùi
cuøng laø haøo 1, roài leân haøo 2, haøo 3.


Taùm queû coøn nhieàu yù nghóa nöõa, nhö yù nghóa veà caùc ngöôøi trong nhaø, veà phöông höôùng, maøu saéc,
loaøi vaät,…., nhöng chuùng ta haõy bieát baáy nhieâu thoâi.
Ñieàu caàn thieát nhaát laø caùc baïn treû haõy thuoäc roõ 8 hình treân, heã troâng thaáy hình naøo, chaúng haïn hình

thì phaûi goïi ngay ñöôïc teân cuûa noù, “ toán vi phong”, ngöôïc laïi heã nghe thaáy noùi queû toán,
hay chæ nghe noùi phong laø phaûi veõ ngay ñöôïc hình ñoù.
Ngaøy xöa nhaø Nho duøng thuaät ñeå nhôù, laø hoïc thuoäc loøng 8 caâu döôùi ñaây :
Caøn tam lieân ( ba vaïch lieàn )
Khoân luïc ñoaïn ( saùu vaïch ñöùt)
Chaán ngöôõng vu ( baùt ñeå ngöõa )
Caán phuùc uyeån ( cheùn ñeå uùp )
Khaûm trung maõn ( ñaày ôû trong )
Li trung hö ( roãng ôû trong )
Ñoaùi thöôïng khuyeát ( hôû treân )
Toán haï ñoaïn ( ñöùt döôùi )
Nhöõng baïn naøo khoâng bieát chöõ Haùn coù theå theo caùch naøy cuûa toâi :

Chuùng ta chæ caàn nhôù vò trí ba vaïch ñöùt trong ba queû coù moät haøo aâm thoâi.
Queû Li laø löûa thì vaïch ñöùt ôû giöõa, nhö hình mieäng loø.
Queû Ñoaùi laø chaèm thì vaïch ñöùt ôû treân cuøng, nhö choã truõng treân maët ñaát.
Queû Toán laø gioù thì vaïch ñöùt taät phaûi ôû döôùi cuøng (1) vaïch ñöùt, aâm ñoù töôïng tröng cho söï meàm maïi, dòu
daøng cuûa gioù.
Nhôù nhö vaäy roài thì veõ ñöôïc ba queû ñoù vì hai haøo kia cuûa moãi queû laø vaïch lieàn ( döông)
Veõ ñöôïc ba queû ñoù roài thì veõ ñöôïc ba queû traùi vôùi chuùng veà yù nghóa cuõng nhö veà caùc vaïch :

Khaûm ( nöôùc) traùi vôùi Li ( löûa ), thì goàm moät vaïch lieàn ôû giöõa, coøn laïi hai vaïch kia ñöùt :


Caán ( nuùi) traùi vôùi Ñoaùi ( chaèm ) – nuùi thì noåi leân treân maët ñaát, chaèm thì truõng xuoáng – vaïch lieàn ôû

treân cuøng : Chaán ( saám ) traùi vôùi Toán ( gioù) – saám maïnh ñoäng, gioù thoåi nheï – vaïch lieàn ôû

döôùi cuøng : (1) Vì khoâng theå ôû treân nhö queû Ñoaùi cuõng khoâng theå ôû giöõa nhö queû Li
Tieân thieân vaø haäu thieân Baùt quaùi :
Töông truyeàn laø 8 queû môùi ñaàu Phuïc Hi saép theo voøng troøn nhö trong hình 1 beân traùi, roài sau Vaên
Vöông saép laïi theo hình 2 :

Thuyeát ñoù chöa tin ñöôïc : Khoâng coù gì chöùng minh ñöôïc raèng baùt quaùi tröôùc thôøi Vaên Vöông phaûi coù
saép nhö hình 1 khoâng, maø trong phaàm kính cuûa Chu dòch cuõng khoâng coù choã naøo noùi tôùi vieäc Vaên
Vöông saép laïi baùt quaùi.
Chæ trong phaàn truyeän (1) ( Thuyeát quaùi truyeän, Chöông III ) chuùng ta thaáy caâu naøy : “ Trôøi vaø ñaát vò
trí ñònh roài, caùi khí ( khí löïc ) cuûa nuùi vaø chaèm thoâng vôùi nhau, saám gioù noåi leân vôùi nhau, nöôùc vaø löûa
chaúng dieät nhau, taùm queû cuøng giao vôùi nhau ( Thieân ñòa ñònh vi, sôn traïch thoâng khí, loâi phong
töông baïc (1), thuyû hoûa baát töông xaï, baùt quaùi töông thaùc ).
Trong ñoaïn ñoù taùc giaû saép baùt quaùi thaønh töøng caëp traùi nhau nhö trong hình 1 : caøn vôùi khoân, caán vôùi
ñoaùi, chaán vôùi toán, li vôùi khaûm (2)


Hình 2 : Haäu thieân baùt quaùi

( Caû 2 hình, nhìn töø trong ra )

Nhöng trong chöông V cuûa Thuyeát quaùi truyeän laïi coù caâu “ ñeá xuaát hoà chaán” : Vò chuû teå treân trôøi
xuaát hieän ôû phöông Chaán, thì laïi hôïp vôùi hình 2, vì hình naøy ñaët chaán ôû phöông Ñoâng ( phöông maët
trôøi moïc), coøn hình 1 ñaët Chaán ôû Ñoâng Baéc ( chuùng ta neân nhôù treân caùc baûn ñoà thôøi coå cuûa Trung
Hoa, 4 phöông ñaët ngöôïc vôùi baûn ñoà ngaøy nay, nghóa laø hoï ñaët Baéc ôû phía döôùi, Nam ôû treân, Ñoâng ôû
beân traùi, Taây ôû beân maët ).
Hình 1 goïi laø Tieân thieân baùt quaùi, hình 2 goïi laø Haäu thieân baùt quaùi. Hai teân ñoù khoâng coù trong Kinh
Dòch, hieån nhieân laø do ngöôøi ñôøi sau, hoaëc moät ñôøi Haùn hoaëc Thieäu Khang Tieát ñaët ra.
Tieân thieân baùt quaùi coù nghóa laø baùt quaùi töôïng tröng vuõ truï ( thieân) hoài ñaàu, Haäu thieân baùt quaùi töôïng
tröng vuõ truï hoài sau. Hoài ñaàu laø hoài naøo ? Hoài sau laø hoài naøo ? Khoâng ai bieát chaéc. Coù ngöôøi giaûng
hoài ñaàu laø hoài vuõ truï coøn voâ hình, hoài sau laø hoài vuõ truï ñaõ hình thaønh. Voâ lyù vì khi vuõ truï coøn voâ hình
thì taïi sao ñaõ coù nuùi, coù chaèm?
Coù ngöôøi laïi giaûng Tieân thieân baùt quaùi laø nhöõng hieän töôïng xaûy ra ttreân caùc thieân theå ( nghóa laø khi
vuõ truï ñaõ hình thaønh ), coøn Haäu thieân laø nhuõng hieän töôïng ôû treân maët ñaát ( Böûu Caàm : Tìm hieåu Kinh
Dòch – Saøigoøn -1957). Vaäy laø treân caùc thieân theå cuõng coù trôøi, ñaát, nuùi, chaèm,…nhö treân traùi ñaát ?


Coù ngöôøi ñem thieân vaên hoïc ôû phöông Taây maø giaûng tieân thieân baùt quaùi, chaúng haïn baûo Caøn goàm ba
haøo döông, toaøn laø döông khí, saùng röïc rôõ chính laø moät bieån löûa, moät ñònh tinh, Khoân coù ba haøo aâm,
toaøn laø khí aâm, ñen laïnh, “Coù theå ví caùc sao ñen toái cuûa nhaø thieân vaên hoïc Emile Belot” v.v… ( Buøi
Thò Bích Traâm – Thieân vaên – Hueá 1942 – do Nguyeãn Duy Caàn daãn trong Dòch hoïc tinh hoa –Saøigoøn
1973).
Töø khi moät soá hoïc giaû ñôøi Haùn duøng Kinh dòch ñeå giaûng veà thieân vaên, veà nguoàn goác vuõ truï, nhaát laø
töø khi coù hai hình tieân thieân vaø haäu thieân baùt quaùi, chaéc ñaõ coù nhieàu ngöôøi caên cöù vaøo hai hình aáy,
roài vaøo hai hình Haø Ñoà, Laïc Thhö maø laäp ra nhöõng thuyeát môùi sau naøy khoa thieân vaên cuûa phöông
Taây coù moâït phaùt kieán naøo môùi thì taát seõ coù nhöõng ngöôøi giaûng laïi tieân thieân vaø haäu thieân baùt quaùi
cho hôïp vôùi nhöõng phaùt kieán môùi. Chæ coù 8 hình 24 vaïch lieàn vaø ñöùt, cho neân raát deã gôïi söï töôûng
töôïng cuûa con ngöôøi.
So saùnh hai hình 1 vaø 2, chuùng toâi thaáy vò trí caùc queû thay ñoåi heát : hình 1 : Caøn ôû Nam, Khoân ôû Baéc,
Li ôû Ñoâng, Khaûm ôû Taây…., hình 2 : Caøn ôû Taây Baéc, Khoân ôû Taây Nam, Li ôû Nam, Khaûm ôû Baéc,…
Neáu quaû laø do Vaên Vöông saép laïi baùt quaùi thì taïi sao oâng ta laïi thay ñoåi nhö vaäy ? OÂng ñeå Li ôû
phöông Nam, coù lyù, maø Khaûm ôû phöông Baéc, keå cuõng coù lyù. Vì Khaûm traùi vôùi Li, nöôùc traùi vôùi löûa,
Baéc ñoái vôùi Nam. Nhöng taïi sao oâng laïi khoâng cho Caøn ñoái vôùi Khoân nhö trong hình 1 ? maø cho noù
ñoái vôùi Toán vaø cho Khoân ñoái vôùi Caán ?....
Chuùng toâi thuù thaät khoâng hieåu noåi. Kinh dòch khoâng giaûng gì cho ta veà nhöõng ñieåm ñoù caû. Trong
Kinh dòch coøn raát nhieàu ñieàu khoù hieåu nöõa, chuùng ta ñaønh chaáp nhaän thoâi.(1)
(1) : Coù ngöôøi ( oâng Leâ Chí Thieäp trong Kinh dòch nguyeân thuûy – Saøigoøn 1973, chöông III ) coøn duøng
khí haäu, ñaát ñai, ñôøi soáng cuûa daân toäc Vieät Thöôøng ( daân toäc mình veà ñôøi Huøng Vöông ? ) ñeå chöùng
minh raèng tieân thieân baùt quaùi xuaát phaùt töø ñaát Vieät Thöôøng, do daân toäc Vieät Thöôøng saùng taùc vaø phoå
bieán.
Truøng quaùi :
Chuùng ta ñaõ bieát löôõng nghi choàng leân nhau moät laàn thaønh töù töôïng, choàng theâm moät laàn nöõa thaønh
baùt quaùi.
Chæ coù 8 queû vôùi 24 haøo thì khoâng theå dieãn ñöôïc nhieàu hieän töôïng, söï vieäc neân phaûi choàng leân moät
laàn nöõa. Laàn naøy khoâng laáy moät vaïch aâm hay döông nhö laàn thöù nhì, maø laáy troïn moät queû choàng leân
taát caû 8 queû ; chaúng haïn laáy queû Caøn choàng leân Caøn vaø 7 queû kia, laáy queû Li choàng leân queû Li vaø caû
7 queû kia, nhö vaäy moãi queû thaønh ra 8 queû môùi, 8 queû thaønh 64 queû môùi, moãi queû môùi thaønh 6 haøo,
coäng laø 64*6 = 384 haøo, taïm ñuû ñeå dieãn dòch ñöôïc khaù nhieàu hieän töôïng, söï vieäc roài. Tôùi ñaây ngöøng,
vì neáu choàng theâm nöõa thì nhieàu quaù, seõ roái nhö boøng bong.
Saùu möôi boán queû môùi naøy goïi laø truøng quaùi ( queû truøng ) ñeå phaân bieät vôùi 8 queû nguyeân thuûy goïi laø
ñôn quaùi ( queû ñôn ).
Ai laøm coâng vieäc truøng quaùi ñoù ? Coù 4 thuyeát :
1. Vöông Baät ( ñôøi Nguïy ) cho raèng Phuïc Hi taïo ra baùt quaùi roài töï mình truøng quaùi.
2. Trònh Huyeàn ( ñôøi Haùn ) cho raèng Thaàn Noâng truøng quaùi.


3. Toân Thònh ( khoâng roõ ñôøi naøo ) cho laø vua Vuõ nhaø Haï.
4. Tö Maõ Thieân ( ñôøi Haùn ) cho laø Vaên Vöông.
Hai thuyeát cuoái traùi vôùi Heä töø , vì theo Heä töø haï truyeän – chöông II thì :
Baøo Hi maát roài, Thaàn Noâng leân thay ( ……..) laáy hình töôïng ôû queû Pheä haïp ( töùc moät trong 64 queû
truøng ) maø naûy ra yù cho daân hoïp chôï, trao ñoåi saûn vaät. Vaäy laø ñôøi Thaàn Noâng ñaõ coù truøng quaùi roài,
ñôøi Haï vaø ñôøi Chu sau Thaàn Noâng caû maáy ngaøn naêm, khoâng leõ coøn laøm vieäc truøng quaùi nöõa.
Maø thuyeát thhöù nhì cuõng khoù tin. Thaàn Noâng laøm coâng vieäc truøng quaùi roài laïi do hình töôïng vaø teân
moät queû do oâng taïo ra ( queû Pheä haïp ) maø naûy ra yù hoïp chôï ? ( Coi phaàn II – Heä töø haï , cuoái chöông
II ).
Roát cuoäc neáu tin ôû heä Töø thì phaûi chaáp nhaän thuyeát thöù nhaát : chính Phuïc Hi taïo ra 8 ñôn quaùi roài
thaáy noù khoâng ñuû ñeå thoâng thaàn minh chi ñöùc, loaïi vaïn vaät chi tình ( Heä töø haï – chöông II ) neân töï
truøng, töùc töï choàng caùc queû leân nhau thaønh 64 truøng quaùi.
Nhöng Phuïc Hi (vaø caû Thaàn noâng nöõa) ñeàu laø nhöõng nhaân vaät huyeàn thoaïi vaø nhö treân chuùng toâi ñaõ
noùi, Baùt quía khoâng theå coù töø ñôøi Thöông trôû veà tröôùc ñöôïc. Vaäy thì chæ coù theå do moät ngöôøi naøo ñoù
trong ñôøi Aân taïo ra baùt quaùi roài coù leõ Vaên Vöông ñôøi Chu laøm coâng vieäc truøng quaùi. Thuyeát naøy traùi
vôùi Heä töø truyeän thaät, nhöng Heä töø truyeän ñaùng tin hay khoâng ?
Ña soá caùc nhaø Dòch hoïc ñôøi sau chaáp nhaän thuyeát 1 vaø thuyeát 4, cho neân chuùng ta thaáy hoï duøng caû
tieân thieân baùt quaùi ( hoï cho laø cuûa Phuïc Hi ) vaø haäu thieân baùt quaùi cuûa Vaên Vöông, do ñoù coù hai
caùch truøng quaùi, moät caùch theo tieân thieân baùt quaùi, moät caùch theo haäu thieân baùt quaùi.
Theo Tieân thieân baùt quaùi , coù theå baét ñaàu töø queû Caøn hay queû Khoân. Duø baét ñaàu töø queû naøo thì caùch
choàng queû cuõng nhö nhau : moãi ñaàu theo chieàu ngöôïc kim ñoàng hoà, gaëp queû Caøn ( neáu baét ñaàu töø
queû Khoân ), hoaëc gaëp queû Khoân ( neáu baét ñaàu töø queû Caøn ) thì ngöøng laïi, roài quay trôû laïi baét tieáp töø
queû beân caïnh Caøn hay Khoân maø theo chieàu thuaän kim ñoàng hoà, choàng noát cho heát taùm queû.
Ñoà “ Phöông vò 64 queû cuûa Phuïc Hi – coi caùc trang ôû sau – baét ñaàu töø queû Khoân ( queû ôû ñaàu haøng
treân hình vuoâng ôû giöõa ñoù ) , cho neân döôùi ñaây toâi cuõng choàng theo caùch ñoù.
KHOÂN : choàng leân khoân thaønh queû thuaàn khoân ( queû soá 0 treân ñoà “ Phöông Vò” – Soá 0 naøy do toâi
ñaùnh , theo Leibniz, coi caùc trang ôû sau ñoäc giaû seõ hieåu taïi sao )
CAÁN : choàng leân khoân thaønh queû soá 1 treân ñoà
KHAÛM : choàng leân khoân thaønh queû soá 2 treân ñoà
TOÁN : choàng leân khoân thaønh queû soá 3 treân ñoà
Tôùi ñaây boû chieàu ngöôïc kim ñoàng hoà, baét töø queû Chaán ( ôû beân caïnh Khoân ) maø theo chieàu thuaän kim
ñoàng hoà ñeå choàng tieáp :
CHAÁN : choàng leân khoân thaønh queû soá 4
LI : choàng leân khoân thaønh queû soá 5
ÑOAÙI : choàng leân khoân thaønh queû soá 6


CAØN : choàng leân khoân thaønh queû soá 7 , töùc queû Thieân ñòa Bí
( Caøn laø thieân, khoân laø ñòa, cho neân goïi laø Thieân Ñòa, coøn Bí laø teân queû cho yù nghóa cuûa queû : beá taéc,
nhö bí trong “bí cöïc thaùi lai” )
Theá laø heát moät voøng baét ñaàu laø Khoân, cuoái cuøng laø Caøn. Moät queû Khoân ñeû ra taùm queû ñöùng ñaàu
haøng treân hình ôû giöõa ñoà Phöông Vò, töø soá 0 ñeán soá 7.
Qua voøng thöù nhì, cuõng baét ñaàu töø queû Khoân maø choàng theo hai chieàu : chieàu ngöôïc :
Khoân choàng leân Caán, Caán leân Caán, Khaûm leân Caán, Toán leân Caán ; roài theo chieàu thuaän : Chaán leân
Caán, Li leân Caán, Ñoaùi leân Caán, Caøn leân Caán. Ñöôïc 8 queû nöõa töø soá 8 ñeán soá 15 treân haønh nhì ôû
tgiöõa hình.
Nhö vaäy, choàng 8 voøng ñöôïc 8 haøng, 64 queû, queû cuoái cuøng soá 63 laø queû Thuaàn Caøn.
Truøng quaùi theo caùch thöù nhì, duøng Haäu thieân baùt quaùi thì baét ñaàu töø queû Caøn roài tuaàn töï theo chieàu
thuaän kim ñoàng hoà, choàng :
Queû Caøn leân, ñöôïc queû Thuaàn Caøn.
Queû Khaûm leân, ñöôïc queû Sôn Thieân Ñaïi Suùc, v.v… tôùi queû cuoái cuøng laø queû Ñoaùi, ñöôïc queû Traïch
Thieân Quaûi.
Nhö vaäy laø heát moät voøng, ñöôïc moät nhoùm 8 truøng quaùi.
Qua voøng thöù nhì , baét ñaàu töø queû Khaûm, laïi choàng :
Queû Caøn leân, ñöôïc queû Thieân Thuyû Tuïng
Queû Khaûm leân ( vaãn theo chieàu thuaän) , ñöôïc queû Thuaàn Khaûm.
Queû Caán leân, ñöôïc queû Sôn Thuyû Moâng, v.v… tôùi queû Ñoaùi, ñöôïc queû Traïch Thuûy Khoán.
Nhö vaäy laø heát voøng thöù nhì, ñöôïc moät nhoùm 8 truøng quaùi nöõa.
Choàng heát 8 voøng, ñöôïc 64 truøng quaùi.
Caùch choàng naøy giaûn dò hôn caùch treân, ñöôïc nhieàu saùch daãn, maëc duø khoâng noùi roõ laø cuûa Vaên
Vöông, nhöng vì duøng thöù töï caùc queû trong Haäu thieân baùt quaùi cuûa Vaên Vöông, neân chuùng toâi goïi laø
saùch cuûa Vaên Vöông.
Cuoái saùch naøy coù moät baûng ñuû 64 queû choàng theo caùch ñoù ( coi phuï luïc – Ñoà bieåu 64 queû )
Choàng theo caùch naøo thì keát quaû cuõng nhö nhau, vaø cuõng coù 8 queû Thuaàn, goïi laø Baùt Thuaàn ( thuaàn
nghóa laø Caøn laïi choàng leân Caøn, Khaûm laïi choàng leân Khaûm, Caán laïi choàng leân Caán ,….)
Ngoaøi ra, caùc saùch boùi vaø lí soá coøn coù moät caùch saép queû theo töøng nhoùm nöõa nhö :
Nhoùm Truøng caøn goàm thuaàn Caøn, Thieân Phong Caáu, Thieân Sôn Ñoän, Thieân Ñòa Bí, Phong Ñòa
Quan, Sôn Ñòa Baùc, Hoaû Ñòa Taán, Hoûa Thieân Ñaïi Höõu.


Chuùng ta nhaän xeùt söï bieán ñoåi cuûa caùc haøo döông thaønh aâm theo thöù töï : töø döôùi leân, leân ñeán haøo 5
( ôû queû Sôn Ñòa Baùc) thì bieán ngöôïc trôû xuoáng, aâm thaønh döông.
- Nhoùm Truøng Khaûm goàm Thuaàm Khaûm, Thuyû Traïch Tieát, Thuyû Loâi Truaân, Thuyû Hoûa Kí Teá,
Traïch Hoûa caùch, Loâi Phong Haèng, Ñòa Hoûa Minh Di, Ñòa Thuyû Sö, v.v…
Trong moãi nhoùm nhö vaäy, queû Thuaàn laø queû caùi, coøn 7 queû kia laø queû con. Caùch naøy chaéc xuaát hieän
treã, töø ñôøi Nguõ Ñaïi hay ñôøi Toáng vaø chæ duøng vaøo vieäc boùi hay ñoaùn soá, neân chuùng ta bieát qua vaäy
thoâi, khoâng caàn nhôù.
Noäi quaùi vaø ngoaïi quaùi:
- Moãi queû truøng goàm 2 queû ñôn, queû ñôn ôû döôùi goïi laø noäi quaùi, queû ôû treân goïi laø ngoaïi quaùi.
Ví duï queû Thieân Phong Caáu thì Thieân, töùc Caøn laø ngoaïi quaùi, Phong töùc Toán laø noäi quaùi.
Moãi queû truøng goàm 6 haøo, ñaùnh soá thöù töï töø döôùi leân: haøo 1 goïi laø Sô, haøo 2 goïi laø Nhò, haøo
3 goïi laø tam, haøo 4 goïi laø Töù, haøo 5 goïi laø Nguõ, haøo treân cuõng khoâng goïi laø luïc maø goïi laø Thöôïng 9
ñoïc moät ñoaïn sau ñoïc giaû seõ hieåu taïi sao 0.
Ví duï: Queû Ñòa Thieân Thaùi:
Haøo thöôïng
5 Queû treân laø Khoân: ñòa ( ngoaïi quaùi )

4

3 Queû döôùi laø caøn: Thieân ( Noäi quaùi )

2


Haøo sô

Goïi laø noäi quaùi, ngoaïi quaùi vì saép theo voøng troøn thì queû caøn ôû trong ( noäi ) gaàn trung taâm,
coøn queû khoân choàng leân noù, ôû ngoaøi ( ngoaïi ), xa trung taâm ( coi ñoà Phöông vò 64 queû cuûa Phuïc Hi,
queû 56 treân voøng troøn ).
Vì coù vieäc choàng haøo vaø choàng queû nhö vaäy neân khi tìm hieåu yù nghóa, khi ñoaùn queû, phaûi
xeùt töø döôùi leân, töø haøo sô laàn laàn leân tôùi haøo thöôïng.
Nhöng khi goïi queû thì theo thöù töï töø treân xuoáng, cho neân goïi laø ñòa thieân; coøn chöõ Thaùi ôû sau
troû nghóa cuûa queû: Thaùi laø yeân oån ( nhö thaùi bình thoâng thuaän ).
Moät thí duï nöõa: queû thuûy hoùa kyù teá.
Ñoïc teân queû ñoù baïn phaûi hieåu ngay: ngoaïi quaùi ( ôû treân ) laø Khaûm ( thuûy ), noäi quaùi ( ôû döôùi
) laø Li ( hoûa ), vaø veõ ngay ñöôïc hình döôùi ñaây


NOÄI DUNG PHAÀN KINH

Ba loaïi dòch.
Taùc phaåm ñaàu tieân noùi veà kinh dòch laø cuoán Chu Leã. Theo töø ñieån Töø Haûi, taùc phaåm naøy ñaàu
tieân coù teân laø Chu Quan, cheùp veà quan cheá – cheá ñoä quan laïi töôùc loäc ) ñôøi Chu, xuaát hieän sau ñôøi
Khoång Töû, Maïnh Töû , khaù phoå bieán thôøi Chieán Quoác, Löu Haâm ( con Löu Höôùng ) döôùi thôøi Haùn Ai
Ñeá vaø Vöông Maõng, môùi ñoåi teân laø Chu Leã.
Saùch ñoù cheùp ñôøi Chu coù 3 loaïi boùi, coù quan thaùo boác giöõ 3 loaïi Dòch: Lieân Sôn Dòch, Qui
Taøng Dòch vaø Chu Dòch.
Veà nguoàn goác cuûa Lieân Sôn Dòch vaø Qui taøng dòch, coù ba boán thuyeát, ñeàu khoâng tin ñöôïc.
Ngöôøi thì baûo Lieân Sôn laø cuûa Phuïc Hi, Qui Taøng cuûa Hoaøng Ñeá, ngöôøi laïo baûo lieân sôn cuûa Thaàn
Noâng, Qui Taøng cuûa Hoaøng Ñeá, ngöôøi laïc baûo Lieân sôn laø dòch cuûa Nhaø Haï, laáy queû Caán laøm ñaàu (
coù leõ vì Caán laø nuùi, maø Sôn cuõng laø nuùi ); coøn Qui Taøng laø dòch cuûa Nhaø Thöông, laáy queû Khoân laøm
ñaàu ( coù leõ vì Khoân laø ñaá, maø Qui taøng coù nghóa muoân vaät ñeàu töø ñaát sinh ra roài laïi trôû veà ñaát ).
Nhöng hai loaïi Dòch ñoù ñeàu maát ( maø theo caùc nhaø Khaûo Coå Hoïc thì töø ñôøi thöông trôû veà tröôùc,
chöa heà coù hình baùt quaùi ); ngaøy nay chæ coøn coù Chu Dòch.
Coù ñieàu naøy chaéc chaén coù caùch boùi baèng coû thì khaù thònh haønh töø tröôùc thôøi Khoång Töû.
Trong boä Xuaân Thu taû Truyeän 9 cuûa taû Khaâu Minh ) coù cheùp nhieàu chuyeän boùi coû thi cuûa caùc vua
chuùa.
Khoång Töû tuy khoâng caàu ñaûo, khoâng boùi, maø trong Thieân Töû Loä, baøi 22 cuõng nhaéc tôùi tuïc
hay boùi thôøi ñoù, vaø daãn lôøi haøo töø 3 queû haèng trong Chu Dòch.
Vì khoâng coù thuyeát naøo khaùc, chuùng ta coù theå chaáp nhaän raèng Vaên Vöông ( Nhaø Chu ) laø
ngöôøi ñaàu tieân coù coâng vôùi Chu Dòch.
Vaên Vöông teân laø Cô Xöông, laø moät chö haàu cuûa Nhaø Aân, ñöôïc vua Truï phong laøm taây Baù,
töùc Chö haàu lôùn nhaát ôû Phöông Taây, vaøo khoaûng tænh Sôn Taây ngaøy nay. Oâng coù taøi, coù ñöùc, ñöôïc
loøng daân, vaø nhieàu chö haàu theo oâng, muoán oâng dieät vua Truï taøn baïo, daâm loaïn… Oâng khoâng nghe
hoï, vaãn trung vôùi Truï, vì vaäy maø Khoång Töû trong Thieân Vi Chinh, baøi 20 khen oâng laø “ ñöôïc hai
phaàn ba thieân haï theo mình maø vaãn thaàn phuïc nhaø Aân ( khoâng cöôùp ngoâi nhaø Aân ); ñöùc cuûa nhaø
Chu ( troû Vaên Vöông ) nhö vaäy coù theå noùi laø cöïc cao “.
Nhöng vua Truï thaáy theâin haï theo oâng quaù, ñaâm nghi ngôø oâng baét giam oâng vaøo nguïc Döõu
Lyù naêm – 1144, 2 naêm sau ( coù saùch noùi laø 7 naêm sau ) môùi thaû, giao cho oâng caàm quaân chinh phaït
caùc daân toäc noåi loaïn. Nhôø ñöôïc Laõ Thöôïng ( La Voïng ) giuùp söùc oâng hoaøn thaønh nhieäm vuï roài maát
naêm – 1135.
Trong khi bò giam ôû nguïc Döõu Lyù, coù theå oâng ñaõ laøm vieä truøng quaùi, vaø chaéc chaén laø oâng ñaõ
ñaët teân vaø tìm nghóa cho 64 queû, roài vieát Thoaùn töø cuõng goïi laø Quaùi töø cho moãi queû. Nhôø oâng maø yù


nghóa moãi queû môùi tinh dieäu, lôøi ñoaùn môùi töông ñoái minh baïch, maø coâng vieäc ñoaùn cuõng nhaát trí
hôn tröôùc, khoâng coøn coù caûnh moãi quan thaùi boác ñoaùn theo yù rieâng cuûa mình nöõa.
Nhöng lôøi ñoaùn cuûa oâng r6aùt ngaén moãi queû chæ ñöôïc 1 caâu, chaúng haïn:
Queû caøn laø “ nguyeân, hanh, lôïi trinh “, nghóa laø queû ñoù coù nhöõng ñöùc “ ñaàu tieân lôùn; thoâng,
tieän phaûi beàn chaët “.
Queû Thaùi laø “ Tieåu vaõng, ñaïi lai, caùt, hanh “ nghóa laø: aâm qua döông laø toát laønh hanh thoâng.
Queû Kyù teá laø “ Hanh, tieåu, lôïi trinh, sô caùt, chung loaïn “ nghóa laø: vieäc nhoû thì hanh thoâng,
lôïi nhöng phaûi vöõng chí. Môùi ñaàu toát laønh, cuoái cuøng loaïn.
Khi oâng maát roài, con oâng laø Cô Phaùt leân noái ngoâi Taây baù, naêm – 1122 ñem quaân dieät Truï,
chaám döùt nhaø Aân vaø saùng laäp nhaø Chu, xöng laø Voõ Vöông vaø phong cha laøm Vaên Vöông.
Voõ Vöông toå chöùc chính quyeàn, voã veà daân chuùng; nhöng laøm cho nhaø Chu vöõng, thònh leân,
cho vaên minh Trung Quoác tieán maïnh laø coâng cuûa Chu Coâng, em ruoät cuûa oâng, teân laø Ñaùn, maø
Khoâng Töû raát phuïc, suoát ñôøi chæ vieäc öôùc ao laäp ñöôïc söï nghieäp nhö Chu Coâng.
Voõ Vöông cheát naêm – 1115, con laø Thaønh Vöông, coøn nhoû tuoåi. Leân noái ngoâi, Chu Coâng
laøm phuï chính, heát loøng giöõ ngoâi cho chaùu, deïp boïn phaûn ñoäng trong hoï, toå chöùc cheá ñoä phong
kieán, söûa ñoåi leã nhaïc, maø vaãn coù thì giôø tieáp tuïc coâng vieäc cha, nghieân cöùu Dòch.
Vaên Vöông môùi chæ ñaït ra Thoaùn Töø ñeã giaûi nghóa toaøn queû. Chu Coâng ñaët theâm Haøo töø cho
moãi haøo cuûa moãi queû, coäng laø 384 haøo, ñeå giaûi nghóa töøng haøo moät.
Chaúng haïn queû caøn, döôùi haøo sô ( haøo 1 ), Chu coâng vieát: “ Tieàm long vaät duïng “, nghóa laø:
roàng coøn aån naùu, khoâng duøng ñöôïc.
Döôùi haøo 2 oâng vieát: “ Hieän long taïi ñieàn, lôïi kieán ñaïi nhaân ‘, nghóa laø: roàng ñaõ hieän leân
caùnh ñoàng, ra maét keû ñaïi nhaân thì lôïi.
Döôùi haøo 3: “ Quaân töû chung nhaät caøn caøn, tòch dòch nhöôïc leä, voâ cöõu “ nghóa laø: ngöôøi quaân
töû, suoát ngaøy haêng haùi töï cöôøng, ñeán toái vaãn coøn thaän troïng nhö lo sôï. Nguy hieåm. Khoâng toäi
loãi….vv
Tôùi ñaây Chu Dòch môùi thaønh 1 cuoán saùch coù vaên töø, nghóa lyù, ñôøi sau goïi laø Kinh vaø chia
laøm 2 thieân: thöôïng cho 30 queû ñaàu, haï cho 34 queû sau. Nhöng lôøi Thoaùn vaø lôøi haøo vaãn quaù giaûn
aùo, ít ai hieåu neân ñôøi sau phaûi chuù thích laøm theâm baûn Thaäp döïc. Thaäp laø möôøi, döïc laø caùnh con
chim, coù yù baûo Thoaùn töø cuûa Vaên Vöông, Haøo töø cuûa Chu Coâng ñaët döôùi moãi queû, moãi haøo, laø ñuû
hình con chim roài, baây giôø theâm Thaäp döïc, laø theâm loâng caùnh cho con chim.
Thaäp döïc ñöôïc goïi laø thaäp truyeän. Chöõ truyeän ngaøy xöa coù nghóa khaùc ngaøy nay: nhöõng lôøi
ñeå giaûi thích kinh thì goïi laø truyeän; chaúng haïn saùch Xuaân Thu cuûa Khoâng Töû goïi laø Kinh, sau ñöôïc
3 ngöôøi giaûi thích, töùc taû Khaâu Minh, Coâng Döông Cao, Coâng Döông truyeän, Coác Löông truyeän.

Dòch nghóa laø gì? Chu Dòch nghóa laø gì?


Chuùng ta ñaõ bieát saùch Chu Leã baûo ñôøi Chu coù 3 loaïi dòch: Lieân Sôn Dòch, Qui Taøng Dòch,
vaø Chu Dòch.
Nhöng teân dòch do ñoù ai ñaët ra, coù töø hoài naøo thì khoâng ai bieát. Ngay ñeán yù nghóa cuûa noù
cuõng hai thuyeát.
a) Thuyeát ñöôïc haàu heát moïi ngöôøi ngaøy nay chaáp nhaän laø : Bieán ñoåi.

Veà ngöõ nguyeân, chöõ dòch laø bieán ñoåi laïi coù hai thuyeát nöõa. Moät thuyeát baûo chöõ ñoù,

, töïông hình moät loaøi raén töïa nhö loaøi kì nhoâng ôø nöôùc ta, raát deã thay
hoài xöa khaùc nhö vaày
ñoåi maøu da, chaúng haïn ôû treân caây thì bieán thaønh maøu voû caây hay laù caây, xuoáng döôùi ñaát thì bieán

thaønh maøu ñaát: laø caùi ñaàu noù, maø laø mình vaø ñuoâi noù. Môùi ñaàu hình ñoù troû loaøi kì
nhoâng, sau coù nghóa laø deã bieán ñoåi nhö kì nhoâng, sau cuøng chæ coù nghóa laø bieán ñoåi, maø maát nghóa kì
nhoâng ñi.

Moät thuyeát nöõa baûo dòch goàm chöõ nhaät laø maët trôøi ôû treân vaø chöõ

nguyeät laø maët traêng ôû döôùi. Dòch laø thay ñoåi cho nhau nhö maët traêng vaø maët trôøi 9 maët
trôøi laën thì traêng moïc ), laø di chuyeån hoaøi ôû treân trôøi.
Duø theo ngöõ vaên naøo thì dòch cuõng coù yù nghóa laø bieán dòch, thay ñoåi. Vaïn vaät sinh ra, lôùn
leân, roài giaø, cheát. Trong queû Caøn, vaïch döông ôû haøo sô coù moät nghóa, leân haøo 2, haøo 3…. Laïi coù
nhöõng nghóa khaùc. Ñoù laø bieán dòch.
Dòch coøn coù nghóa laø giao dòch. Gioáng ñöïc gioáng caùi gao caûm vôùi nhau roài môùi sinh sinh hoaù
hoùa. Trong 8 queû ñôn haøo aâm, haøo döông thay ñoåi cho nhau; 64 queû truøng, caùc queû ñôn thay ñoåi cho
nhau. Ñoù laø giao dòch.
Nhöng trong söï bieán dòch, vaãn coøn nhöõng luaät bieán dòch nhö luaät thònh ñeán toät böïc roài phaûi
suy, chaúng haïn loaøi ngöôøi veà theå chaát khoaûn 50 tuoåi baét ñaàu suy, cmaët traêng, troøn roài baét ñaàu
khuyeát. Quaûn Caøn, vaïch döông leân ñeán haøo 5 laø thònh cöïc, tôùi haøo thöôïng laø suy. Moät luaät baát dòch
nöõa laø phaûn phuïc: khoâng coù gì maø khoâng trôû laïi ( voâ vaõng baát phuïc: queû Thaùi ), nhö heát boán muøa
roài trôû laïi Xuaân, nöôùc roøng saùt roài laïi daâng leân….
Coi Chöông VI ôû sau, ñoäc giaû seõ hieåu roõ nhöõng nghóa bieán, giao dòch, baát dòch trong kinh
dòch.
b) Thuyeát ñoù ñöôïc moïi ngöôøi chaáp nhaän. Nhöng vaãn khoâng coù ngöôøi thaéc maéc:


“ Giaûi nghóa chöõ nhö vaäy ñuùng, nhöng kinh dòch chæ coù nghóa ñoù töø khi noù thaønh moät
taùc phaåm trieát lyù cuoái ñôøi Xuaân Thu trong thôøi Chieán Quoác; coøn hoài ñaàu ñôøi Chu noù chæ laø moät saùch
boùi, chæ cho ngöôøi Trung Hoa moät caùch boùi môùi baèng coû thì thay caùch boùi baèng yeám ruøa, thì noù chöa

coù nghóa ñoù, maø chæ coù nghóa giaûn dò, vaø chöõ phaûi ñoïc laø dò , nghó aøl deã daøng. Döôùi moãi queû,
coù keøm theo moät lôøi ñoaùn nhaát ñònh, döôùi moãi haøo cuõng vaäy; Vieâieät nam Thaùi Boác boùi ñöôïc queû
naøo, haøo naøo thì cöù theo lôøi ñoaùn keøm theo ñoù maø suy luaän, so vôùi loái boùi baèng yeám ruøa, giaûn dò
hôn nhieàu, neân caùch boùi môùi coù teân laø Chu Dò, caùch boùi giaûn dò cuûa nhaø Chu.
Thuyeát naøy khoâng phaûi laø voâ lyù, vaø ñöôïc vaøi nhaø chuû tröông, chaúng haïn Dö Vónh Löông,
Phuøng Höõu Lan nhö trang treân toâi ñaõ noùi.

Veà nghóa chöõ Chu trong Trong Chu Dòch coù hai thuyeát.
a) moät thuyeát, ñaïi bieàu laø Trònh Huyeàn ( ñôøi Haùn ), baûo Chu ñoù khoâng coù nghóa laø nhaø Chu,
maø coù nghóa laø heát moät voøng roài trôû veà ( chu nhi phuïc thuûy ), laø chu löu trong vuõ truï, laø phoå caäp.
Chu Dòch coù nghóa laø ñaïo dòch, phoå bieán khaép vuõ truï; laø heát moät voøng roài trôû veà. Trònh Huyeàn laáy
leõ raèng ba saùch Dòch ñôøi Chu: Lieân Sôn, Qui Taøng, Chu Dòch teân hai saùch treân khoâng chæ thôøi ñaïi,
thì teân cuoán cuoái cuøng cuõng khoâng chæ thôøi ñaïi ( ñeå khoûi röôøm, chuùng toâi chæ toùt taét nhö vaäy thoâi ).
b) Moät thuyeát nöõa, ñaïi bieåu laø Khoång Dinh Ñaït ( ñôøi Ñöôøng ) baùc leõ ñoù, baûo ngöôøi ta laø goïi
hai saùch treân laø Lieân Sôn, Qui taøng khoâng theøm chöõ dòch ôû sau, maø Chu Dòch laø coù chöõ dòch
tuaötttöùc laø chöõ dòch naøy khoâng theå taùch khoûi chöõ Chu ñöôïc maø nhö vaäy Chu Dòch phaûi coù nghóa laø
dòch cuûa ñôøi Chu.
Lyù luaän cuûa Trònh vaø Khoång ñeàu khoâng vöõng, vaø chuùng ta chæ caàn bieát raèng ngaøy nay moïi
ngöôøi ñeàu hieåu Chu laø ñôøi Chu, maø teân Chu dòch xuaát hieän sau Khoång Töû, Maïnh Töû vì trong Luaän
Ngöõ, Maïnh Töû chæ thaáy duøng teân Dòch thoâi, khoâng duøng teân Chu Dòch.
Moät cuoán saùch raát quan troïng maø töø nguoàn goác ñeán ngöôøi vieát, thôøi ñaïi xuaát hieän, yù nghóa
cuûa teân saùch ñeàu gaây nhieàu thaéc maéc, maáy nghìn naêm sau chöa giaûi quyeát ñöôïc, ñoù cuõng laø moät leõ
khieán Chu Dòch thaønh moät kyø thö.

CHÖÔNG II
NOÄI DUNG PHAÀN TRUYEÄN

AI VIEÁT THAÄP DÖÏC?


Coù lôøi ñoaùn cho moãi queû (Thoaùn töø töùc Quaùi töø), vaø lôøi ñoaùn cho moãi haøo trong moãi queû
(haøo töø) roài, theá laø saùch Chu Dòch hoaøn thaønh. Ngöôøi ñôøi sau chæ theâm nhöõng lôøi chuù giaûi. Khoâng coù
cuoán naøo ñöôïc nhieàu ngöôøi chuù giaûi nhö cuoán ñoù. Tôùi ñaàu ñôøi Thanh ñaõ coù treân moät traêm baûy chuïc
baûn chuù giaûi coøn giöõ ñöôïc, neáu keå caû nhöõng baûn ñaõ thaát laïc, chæ coøn laïi caùi teân thì con soá phaûi gaáp
hai, gaáp ba. Tieáp tuïc cho tôùi nay vaãn coøn coù ngöôøi chuù giaûi laïi, coù caû ngöôøi Nhaät, ngöôøi AÂu (Ñöùc,
Anh, Phaùp...), ngöôøi Vieät mình nöõa. Vaø chaéc chaén sau naøy seõ coøn theâm nhieàu. Ai cuõng muoán xen yù
kieán rieâng cuûa mình, cuûa thôøi ñaïi mình voâ boä Kinh ñoù.
Quan troïng nhaát vaãn laø chuù giaûi ñaàu tieân, töùc Thaäp Döïc, cuõng goïi laø Thaäp Truyeän.
Ñaïi ña soá caùc hoïc giaû Trung Hoa thôøi xöa cho raèng: Thaäp Döïc laø coâng trình cuûa Khoång Töû.
Saùch Haùn thö – phaàn Ngheä vaên chí, baûo: “Dòch ñaïo thaâm hó nhaân canh tam thaùnh, theá lòch tam coå”.
Nghóa laø: Ñaïo Dòch raát thaâm thuyù, laø coâng cuûa ba vò thaùnh, traûi ba ñôøi môùi xong. Ba vò thaùnh ñoù laø
Phuïc Hi, Vaên Vöông, Khoång Töû; ba ñôøi laø ñôøi thöôïng coå (Phuïc Hi), ñôøi trung coå (Vaên Vöông), ñôøi
haï coå (Khoång Töû). (Haùn thö cho coâng vieäc vieát Quaùi töø vaø Haøo töø ñeàu laø cuûa Vaên Vöông, nhöng
thuyeát Chu Coâng vieát Haøo töø ñöôïc nhieàu ngöôøi chaáp nhaän hôn; vaø caùc thaày boùi ngaøy nay khi boùi
ñeàu khaán caû boán vò Thaùnh: Phuïc Hi, Vaên Vöông, Chu Coâng, Khoång Töû).
Nhöng Khoång Töû coù thöïc laø ngöôøi vieát Thaäp Döïc khoâng? Ñieàu ñoù coøn ñaùng ngôø.
Trong taäp Khoång Töû, toâi daãn nhieàu chöùng côù raèng muoán bieát ñôøi vaø tö töôûng Khoång Töû thì
chæ neân caên cöù vaøo Luaän ngöõ, nhöõng saùch khaùc ñeàu khoâng ñaùng tin.
Trong Luaän ngöõ chæ coù hai baøi nhaéc tôùi Kinh Dòch: baøi Töû Loä – 22, Khoång Töû daãn moät haøo
töø trong queû Haèng; vaø baøi Thuaät Nhi – 16, Khoång Töû noùi: “Gia ngaû soå nieân, nguõ thaäp dó hoïc Dòch,
khaû dó voâ ñaïi quaù hó” (Cho ta soáng theâm ít naêm nöõa, tôùi 50 tuoåi ñeå nghieân cöùu Kinh Dòch, thì coù theå
khoâng laàm loãi lôùn).

Baøi sau, coù ngöôøi cho laø cheùp sai, hai chöõ “Nguõ thaäp” chính laø chöõ “toát” ,

chöõ Dòch chính laø chöõ “dieäc”, vaø phaûi chaám caâu nhö sau: “Gia ngaõ soå nieân toát dó hoïc, dieäc
khaû dó voâ ñaïi quaù hó”, dòch laø: “Cho ta soáng theâm ít naêm nöõa ñeå hoïc thì cuõng coù theå khoâng laàm loãi
lôùn”. (1).

Duø cheùp ñuùng chaêng nöõa, thì baøi ñoù cuõng nhö baøi treân chæ ñuû chöùng toû raèng Khoång Töû coù
ñoïc Kinh Dòch, chöù khoâng coù gì chaéc chaén raèng oâng ñaõ vieát veà Kinh Dòch.
Huoáng hoà trong Luaän ngöõ, oâng khoâng heà giaûng kinh Dòch cho moân sinh, nhö giaûng veà thi,
thö leã nhaïc. Maïnh Töû, Tuaân Töû cuõng khoâng heà noùi oâng vieát Thaäp Döïc, chæ noùi oâng vieát kinh Xuaân


Thu thoâi. Maø danh töø Thaäp Döïc naøy khoâng heà xuaát hieän trong thôøi Tieàn Taàn, maõi tôùi ñôøi Haùn môùi
thaáy.
Ba leõ nöõa:
1) – Tö töôûng trong Thaäp Döïc raát taïp, coù tö töôûng cuûa Laõo töû, coù caâu gioáng trong Trung
Dung, Ñaïi Hoïc.
2) – Trong Vaên ngoân vaø Heä töø (2 truyeän döïc – trong thaäp döïc) coù cheùp: “Töû vieát” (nghóa laø
thaày daïy, hay Khoång Töû daïy), nhö vaäy khoâng phaûi laø cuûa Khoång Töû vieát roài.
3) – Gioïng vaên cuõng nhieàu choã khaùc nhau, yù nghóa coù choã thaâm thuyù, coù choã raát taàm thöôøng,
khoâng theå laø do moät ngöôøi vieát ñöôïc, maø do nhieàu ngöôøi trong nhieàu thôøi vieát roài ngöôøi sau gom caû
laïi.
Do nhöõng leõ ñoù, töø ñôøi Toáng, AÂu Döông Tu, Dieäp Thích ñaõ ngôõ thuyeát Khoång Töû vieát Thaäp
Döïc (coi cuoán: Dòch, ñoàng töû vaán cuûa AÂu Döông Tu), vaø gaàn ñaây, töø Khang Höõu Vi tôùi Phuøng Höõu
Lan ñaàu nhaän laø AÂu Döông Tu coù lyù.
Nhieàu laém thì ta chæ coù theå noùi raèng Khoång Töû ñaõ nghieân cöùu Kinh Dòch, nhöng veà giaø chæ
giaûng cho moät soá raát ít moân sinh, vaø Thaäp Döïc do moät phaùi dòch hoïc ñôøi Chieán Quoác – goàm caû
Khoång gia laãn Laõo gia, vieát keû tröôùc ngöôøi sau, do ñoù maø hoaøn thaønh raát treã, coù theå laø cuoái thôøi
Chieán Quoác ñaàu ñôøi Haùn, khoâng theå naøo ngay sau ñôøi Khoång Töû ñöôïc.

NOÄI DUNG THAÄP DÖÏC
Söï thöïc chæ coù Thaát Döïc baûy truyeän, nhöng goàm 10 thieân neân goïi laø Thaäp Döïc:
I. Thoaùn truyeän – 2 thieân.
II. Töôïng truyeän – 2 thieân.
III. Heä töø truyeän cuõng goïi laø Ñaïi truyeän – 2 thieân.
IV. Vaên ngoân truyeän – 1 thieân.
V. Thuyeát quaùi truyeän – 1 thieân.
VI. Töï quaùi truyeän – 1 thieân.
VII. Taïp quaùi truyeän – 1 thieân.
Ngay caùi ñieàu goïi moãi thieân laø moät truyeän cuõng voâ lyù roài; maø ñoïc nhöõng trang sau, ñoäc giaû
seõ thaáy söï chia ba truyeän ñaàu moãi truyeän thaønh hai thieân cuõng khoâng theo moät quy taéc chung naøo
caû.
Vì vaäy maø söï chia thieân nhö treân khoâng ñöôïc moïi saùch theo. Chaúng haïn baûn cuï Phan Boäi
Chaâu cho Thoaùn truyeän chæ coù moät thieân, chæ laø 1 truyeän; maø laïi cho Töï quaùi truyeän goàm hai thieân,
thaønh 2 truyeän.


Moät baûn khaùc, James Legge duøng ñeå dòch, laïi cho Vaên ngoân truyeän coù 2 thieân (moät cho queû
Caøn, moät cho queû Khoân); Töï quaùi truyeän cuõng coù 2 thieân (moät cho 30 queû ñaàu, moät cho 34 queû
sau); nhö vaäy laø ngoaøi Thuyeát quaùi truyeän vaø Taïp quaùi truyeän, moãi truyeän chæ coù 1 thieân, keå laø moät
truyeän; coøn 5 truyeän kia, moãi truyeän coù 2 thieân, keå laøm 2 truyeän; coäng caû laïi laø 12 truyeän chöù
khoâng phaûi 10 truyeän.
Caùch chia thieân vaø goïi thieân laø truyeän, nhö vaäy vöøa voâ lyù vöøa loän xoän, cho neân chuùng toâi
nghó phaàn truyeän trong Kinh Dòch chæ neân coi laø coù 7 truyeän thoâi.
Döôùi ñaây, toâi toùm taét noäi dung baûy truyeän ñoù.
*

I. THOAÙN TRUYEÄN
ÔÛ treân toâi ñaõ noùi Vaên Vöông vieát Thoaùn töø, töùc lôøi ñoaùn cho moãi queû: OÂng chæ cho bieát vaén
taét moãi queû toát xaáu ra sao, ñoâi khi cuõng cho bieát yù nghóa ra sao, chöù khoâng giaûng taïi sao.
Ngöôøi vieát Thoaùn Truyeän (theo Vuõ Ñoàng, soáng sau Khoång Töû, tröôùng hoaën sau Maïnh Töû)
giaûng giaûi theâm.
Thí duï: Queû Caøn, Thoaùn töø chæ coù 5 chöõ: Caøn, Nguyeân, Hanh, Lôïi, Trinh (coi trang 14).
Thoaùn Truyeän giaûi thích:
“Ñaïi tai caøn nguyeân, vaïn vaät tö thuûy, naõi thoáng thieân; vaän haønh vuõ thí, phaåm vaät löu hình.
Ñaïi minh chung thuûy, luïc vò thôøi thaønh, thôøi thöøa luïc long dó ngöï thieân. Caøn ñaïo bieán hoaù, caùc chính
tính meänh, baûo hôïp thaùi hoaø, naõi lôïi trinh, thuû xuaát thöù vaät, vaïn quoác haøm ninh”.
Nghóa laø: ñöùc “nguyeân” cuûa caøn lôùn thay, vaïn vaät ñeàu nhôø noù maø baét ñaàu naûy nôû, noù thoáng
quaùt thieân ñaïo (ñoù laø giaûng veà ñöùc nguyeân). Caøn laøm ra maây, khieán cho maây bieán hoaù, laøm ra möa,
khieán cho möa thaám nhuaàn khaép, maø vaïn vaät thaønh hình thaønh saéc, sinh tröôûng ñeán voâ vuøng (ñoù laø
giaûng veà ñöùc haïnh).
Baäc thaùnh nhaân (ñaïi minh: cöïc saùng suoát) thaáy ñöôïc caû tröôùc sau, caû saùu haøo cuûa queû Caøn,
moãi haøo coù moät vò (ngoâi) neân thuaän thôøi maø haønh ñaïo, nhö cöôõi 6 con roàng (aùm chæ saùu haøo döông
cuûa queõ Caøn) maø thoáng ngöï caû vuøng trôøi. (khuyeân chuùng ta neân tuyø thôøi maø haønh ñoäng, luùc naøo neân
aån thì aån, neân tónh thì tónh, neân ñoäng thì ñoäng).

Toùm laïi laø ñaïo Caøn bieán hoaù, khieán cho vaät gì cuõng giöõ ñöôïc tính meänh trôøi phuù, giöõ ñöôïc
caùi nguyeân khí cho thaùi hoaø (thaùi laø raát). Baäc thaùnh nhaân ñöùng ñaàu muoân vaät (theo ñaïo Caøn) thì vaïn
nöôùc ñeàu bình an voâ söï (ñoù laø giaûng veà hai ñöùc lôïi, trinh).
Chuùng ta thaáy taùc giaû Thoaùn truyeän (soáng ôû ñôøi Chieán Quoác, sau Vaên Vöông coù theå baûy,
taùm traêm naêm) ñaõ cho Kinh Dòch coù moät yù nghóa trieát lyù, chöù khoâng phaûi chæ ñeå boùi nöõa.
Thoaùn truyeän chia laøm hai thieân: thieân thöôïng giaûi thích thoaùn töø cuûa 30 queû ñaàu, thieân haï
giaûi thích thoaùn töø cuûa 34 queû sau. Nhö vaäy laø theo ñuùng söï chia thieân trong phaàn kinh.


Theo Nghieâm Linh Phong, taùc giaû Dòch hoïc Taân Luaän (Chính trung Thö cuïc Höông Caûng –
1971). Thoaùn truyeän coù nhieàu choã thoaùt vaên, hoaëc chöa giaûi thích, tö töôûng coù nhieàu choã gioáng Nho
gia, nhö ñoaïn Thoaùn truyeän queû Caøn daãn treân, yù nghóa raát gioáng.
- Caân naøy trong Luaän Ngöõ thieân Döông Hoaù: “Thieân haø ngoân tai! Töù thôøi haønh yeân, vaïn vaät
sinh yeân, thieân haø ngoân tai!” (Trôøi noùi gì ñaâu! Boán muøa vaän haønh maø vaïn vaät sinh ra, trôøi noùi gì
ñaâu!).
- Vaø caâu naøy trong Trung Dung: “Tri trung hoaø, thieân ñòa vò yeân, vaïn vaät duïc yeân” (cöïc
Trung hoaø thì trôøi ñaát ñeàu ôû ñuùng vò trí maø vaïn vaät môùi sinh).

II. TÖÔÏNG TRUYEÄN:
Giaûi thích caùi “töôïng cuûa moãi queû”. Cuõng chia laøm hai thieân: thieân thöôïng cho 30 queû ñaàu,
thieân haï cho 34 queû sau. Moãi queû ñeàu giaûi thích nghóa caùi töôïng cuûa caû queû (goïi laø Ñaïi töôïng) roài
laïi giaûi thích nghóa caùi töôïng cuûa moãi haøo (goïi laø Tieåu töôïng).
Vuõ Ñoàng cho laø Töôïng truyeän vieát sau Thoaùn truyeän, coù hoïc giaû laïi cho laø vieát trong khi nhaø
Taàn ñoát saùch, caám Thi, Thö, Leã, Nhaïc, Xuaân Thu vaø caùc hoïc thuyeát khaùc thôøi Tieàn Taàn, tröø Chu
Dòch – vì laø saùch boùi cho neân caùc hoïc giaû trong phaùi Nho gia môùi nhaân choã hôû ñoù, ñem tö töôûng
trong Ñaïi hoïc, Trung dung, Luaän ngöõ voâ Chu Dòch, ñeå “Taù thi hoaøn hoàn” (möôïn caùi thaây cho hoàn
nhaäp vaøo maø soáng laïi) maø laøm coâng taùc tuyeân truyeàn. Cho neân trong Töôïng Truyeän coù nhieàu choã
lôøi raát gioáng ba boä saùch ñoù (Dòch kinh Taân luaän – tr.178).
Coù theå keå maáy chuïc thí duï, toâi chæ xin daãn ba thoâi:
Luaän ngöõ noùi: “Quaù taéc vaät ñaïn caûi” (coù loãi thì khoâng sôï söûa).
Queû Ích, Ñaïi töôïng truyeän cuõng noùi: “Höõu quaù taéc caûi” (coù loãi thì söûa).
Trung dung noùi: “AÅn aùc nhi döông thieän” (giaáu caùi aùc maø neâu caùi thieän cuûa ngöôøi).
Queû Ñaïi Höõu töôïng cuõng noùi: “AÙt aùc döông thieän” (che caùi xaáu maø neâu caùi thieän cuûa
ngöôøi).
Ñaïi hoïc noùi: “Coå chi duïc minh minh ñöùc ö thieân haï” (ngöôøi xöa muoán laøm saùng caùi ñöùc
saùng trong thieân haï...).
Queû Taán Ñaïi töôïng cuõng noùi: “Quaân töû dó töï chieâu minh ñöùc” (ngöôøi quaân töû coi ñoù maø töï
laøm saùng caùi ñöùc saùng cuûa mình).
Roài nhöõng danh töø quaân töû, tieân vöông, ñaïi nhaân... trong Ñaïi töôïng truyeän coù theå noùi laø
möôïn trong Luaän ngöõ, Ñaïi hoïc, Trung dung ñeå ñöa nhöõng tö töôûng chính giaùo cuûa nhaø Nho vaøo,
chöù raát ít lieân quan tôùi moân boùi.
Töôïng: coù hai nghóa:
- Hình thaùi, nhö trong caâu: “Taïi thieân thaønh töôïng, taïi ñòa thaønh hình” (treân trôøi thaønh töôïng,
döôùi ñaát thaønh hình) trong Heä töø thöôïng truyeän.


- Bieåu töôïng, nhö chöõ töôïng thöù nhì trong caâu naøy: “Thieân thuøy töôïng, kieán caùt hung, thaùnh
nhaân töôïng chi” Trôøi ruû töôïng – ruû laø töø treân hieän ra? – thaáy ñieàm laønh ñieàm döõ. Ñaáng thaùnh nhaân
phoûng theo ñoù maø laäp neân bieåu töôïng (Heä töø thöôïng truyeän).
Chöõ “töôïng” treân trong “Thieân thuøy töôïng” coù nghóa laø hình thaùi; chöõ “töôïng” döôùi trong
“thaùnh nhaân töôïng chi”, coù nghóa laø bieåu töôïng.
Bieåu töôïng laïi phaân bieät laøm hai thöù:
- Vaät töôïng, bieåu töôïng moät vaät (nhö queû Li (bieåu töôïng loø löûa).
- YÙ töôïng, bieåu töôïng moät yù (nhö queû Caøn bieåu töôïng söï cöông cöôøng; queû Khoân bieåu töôïng
söï nhu thuaän).
Trong Thöôïng truyeän, yù töôïng ñöôïc duøng nhieàu hôn caû, nhaát laø trong Tieåu Töôïng. Tieåu
Töôïng truyeän coát giaûi yù cuûa moãi haøo; moät haøo khoù coù theå coù moät hình thaùi, khoù laø moät vaät töôïng
ñöôïc, neân thöôøng dieãn ñöôïc moät yù töôïng. Richard Wilhem trong cuoán I Ching (baûn dòch ra tieáng
Anh cuûa nhaø Routledge vaø Kegan Paul – London – 1951) trang 257, ñaõ nhaän thaáy vaäy cho neân baûo
nhöõng lôøi giaûi thích moãi haøo trong Tieåu Töôïng truyeän khoâng lieân quan gì tôùi hình töôïng caû (do not
deal in any way with images) vaø oâng ngôõ raèng vì laàm laãn maø saép nhöõng lôøi ñoù vaøo Töôïng truyeän.
Ñoaïn treân chuùng ta ñaõ bieát Thoaùn truyeän giaûi nghóa lôøi ñoaùn trong Thoaùn töø cuûa moãi queû.
Ñaïi Töôïng truyeän laïi giaûi thích theâm veà yù töôïng cuûa moãi queû nöõa. Nhö queû Caøn, Ñaïi Töôïng
truyeän cheùp:
- Thieân haønh kieän, quaân töû dó töï cöôøng baát töùc: Söï vaän chuyeån cuûa trôøi ñaát raát maïnh (khoâng
luùc naøo nghæ), ngöôøi quaân töû cuõng theo trôøi maø töï cöôøng khoâng nghæ.
Ñoù laø veà toaøn queû. Veà rieâng moãi haøo Chu Coâng ñaõ ñaët ra Haøo töø ñeå giaûi thích moãi haøo; ñôøi
sau laïi vieát theâm Tieåu töôïng truyeän ñeå giaûi thích... (lôøi Chu Coâng), nhöng lôøi Tieåu Töôïng truyeän laïi
ngaén, nhieàu khi chæ laëp laïi thoâi.
- Chaúng haïn queû Caøn, haøo sô, haøo töø cuûa Chu Coâng baûo:
Tieàm long vaät duïng (roàng coøn aån naùu, khoâng duøng ñöôïc), Tieåu Töôïng truyeän laëp laïi, chæ
theâm boán chöõ: “döông taïi haï daõ”: (chöõ Haùn)... nghóa laø roàng coøn aån naùu, khoâng duøng ñöôïc, vì haøo
döông ôû döôùi cuøng.
- Haøo hai, Haøo töø laø:
Hieän long taïi ñieàn, lôïi kieán ñaïi nhaân (coi nghóa trang tröôùc). Tieåu Töôïng truyeän “giaûng” laø:
Hieän long taïi dieàn, ñöùc thi phoå daõ.
Nghóa laø: roàng ñaõ hieän leân caùnh ñoàng, ñöùc ñaõ ban boá khaép nôi.
- Haøo ba, Haøo töø laø:
Quaân töû chung nhaät caøn caøn, tòch dòch nhöôïc, leä, voâ cöùu (coi trang tröôùc) Tieåu Töôïng giaûng:
Chung nhaät caøn caøn, phaûn phuïc ñaïo daõ.


Nghóa laø suoát ngaøy haêng haùi töï cöôøng, trôû ñi trôû laïi, coát cho ñuùng ñaïo lyù (coù nghóa laø chöa
tieán ñöôïc)
Ba haøo sau cuõng vaäy.
Caû Ñaïi Töôïng Truyeän laãn Tieåu Töôïng Truyeän ñeàu coù tính caùch göôïng eùp, vì quaù thieân veà
luaân lyù, veà ñaïo trò nöôùc, xöû theá cuûa ngöôøi quaân töû, neân nhieàu khi boû yù nghóa cuûa Thoaùn töø, Haøo töø.
Ví duï queû Löõ (soá 56) Hoaùn töø noùi veà caùch xöû theá cuûa ngöôøi tha höông ôû ñaäu phaûi vöøa meàm
moûng, vöøa töï troïng, giöõ ñöôïc phaåm caùch cuûa mình; vaäy maø Ñaïi Töôïng truyeän laïi ñem aùp duïng vaøo
vieäc hình phaùp, khuyeân nhaø chöùc traùch phaûi xöû soan91 saùng suoát, thaän troïng, ñöøng giam toäi nhaân
quaù laâu trong nguïc.
Haøo 2 queû Tieäm (soá 53) noùi veà hoaøn caûnh moät ngöôøi baét ñaàu tieán ñöôïc moät caùch deã daøng,
nhö con chim hoàng ñaõ rôøi bôø nöôùc maø tieán leân moät phieán ñaù lôùn, vui veû, ung dung, aên uoáng thaûnh
thôi. Tieåu Töôïng truyeän khuyeân: ñöôïc ngöôøi ta giuùp ñôõ thì phaûi laøm gì ñaùp laïi, chöù ñöøng aên khoâng.
Ñuùng laø caùi gioïng cuûa “Dòch Kinh Taân Luaän” ñaõ noùi.
Toùm laïi, Töôïng Truyeän tuy cuõng giuùp ta hieåu theâm ñöôïc Thoaùn töø vaø Haøo töø, nhöng ít thoâi.
Thoaùn truyeän vaø Ñaïi Töôïng truyeän ñeàu ñeå giaûi thích caû queû tuøy theo nguyeân taéc, Thoaùn
truyeän giaûi thích lôøi ñoaùn (Thoaùn töø) cuûa Vaên Vöông, Ñaïi Töôïng truyeän giaûi thích “yù töôïng” cuûa
moãi queû, nhöng söï phaân bieät ñoù, nhieàu khi raát teá nhò, chung qui ñeàu laø giaûi thích yù nghóa cuûa queû;
chæ khaùc Thoaùn truyeän theo saùt Thoaùn töø maø Ñaïi Töôïng truyeän thì thöôøng baøn ra ngoaøi, ñöa theâm tö
töôûng ñaïo lyù vaøo.
Coøn Tieåu Töôïng truyeän tuy ñeå giaûi thích “yù töôïng” cuûa moãi haøo, nhöng ña soá chæ laëp laïi lôøi
haøo töø cuûa Chu Coâng, roài giaûng theâm veà ñaïo lyù; coù khi laïc ñeà, göôïng eùp.
Nhö vaäy Töôïng truyeän ñaõ laùi Kinh Dòch xa boùi toaùn maø xích laïi gaàn ñaïo lyù.
III. HEÄ TÖØ TRUYEÄN:
Cuõng goàm hai thieân thöôïng vaø haï nhöng coù leõ chæ vì daøi nhaát (cho neân coøn coù teân laø Ñaïi
truyeän) maø chia hai, chöù caû hai thieân ñeàu chöùa nhöõng nhaän xeùt linh tinh, nhöõng chuù giaûi chung veà
Chu Dòch, saép ñaët loän xoän, khoâng theo moät thöù töï naøo caû.
Theo Chu Hi thì Heä töø voán laø cuûa Vaên Vöông vaø Chu Coâng laøm ra roài buoäc (heä: buoäc) ôû
döôùi moãi queû, moãi haøo thaønh lôøi kinh vaên ngaøy nay. Coøn Heä töø truyeän laø lôøi Khoång Töû giaûi thích Heä
töø vaø ñoàng thôøi baøn veà caû ñaïi theå cuûa kinh.
Lôøi cuûa Chu Hi raát lôø môø. Neáu Heä töø laø nhöõng lôøi cuûa Vaên Vöông vaø Chu Coâng vieát ra ñeå
giaûng theâm vaø buoäc vaøo döôùi moãi queû haøo, thì taát phaûi phaân bieät ñöôïc lôøi naøo thuoäc queû naøo, lôøi
naøo thuoäc haøo naøo, chöù sao laïi haàu heát laø nhöõng lôøi baøn veà ñaïi theå cuûa kinh, nhö chuùng ta thaáy
ngaøy nay.
Xeùt noäi dung cuûa Heä töø truyeän chuùng ta khoâng thaáy phaàn naøo laø Heä töø, phaàn naøo laø Heä töø
truyeän ñeå giaûi thích Heä töø, chæ thaáy toaøn nhöõng truyeän, baøn veà:
Leõ caøn khoân (thieân thöôïng – Chöông 1).


Vieäc thaùnh nhaân laøm dòch (thieân thöôïng – Chöông 2).
Söï to lôùn cuûa ñaïo dòch (thieân thöôïng – Chöông 4, 7).
Leõ aâm döông (thieân thöôïng – Chöông 5, 6).
Caùc con soá ñaïi dieãn trong dòch vaø pheùp boùi (thieân thöôïng
- Chöông 9).
Coâng duïng cuûa ñaïo dòch (thieân thöôïng – Chöông 10).
Vieäc boùi (thieân thöôïng – Chöông 11, 12).
Söï toát xaáu trong queû vaø haøo (thieân haï – Chöông 1).
Coå nhaân laáy töôïng ôû caùc queû maø taïo ñoà duøng (thieân haï – Chöông 2).
Luaät tuaàn hoaøn vaø luaân lyù trong dòch (thieân haï – Chöông 5).
Haøo nhò vaø haøo töù khaùc nhau ra sao, haøo tam vaø haøo nguõ khaùc nhau ra sao (thieân haï –
Chöông 9).
Xeùt chung veà dòch (thieân haï – Chöông 12) v.v....
Nhö vaäy lôøi cuûa Chu Hi sai, chuùng ta chaéc chaén raèng Vaên Vöông vaø Chu Coâng khoâng heà
vieát Heä töø, maø Khoång Töû cuõng khoâng heà vieát Heä töø truyeän vì coù nhieàu ñoaïn baét ñaàu baèng chöõ “Töû
vieát” (Thaày noùi), chaúng haïn ñoaïn ôû ñaàu Chöông 7 thieân thöôïng, ñoaïn cuoái Chöông 8 thieân thöôïng,
ñoaïn cuoái Chöông 9 thieân haï v.v... (coi phaàn dòch ôû cuoái saùch).
Chæ coù theå baûo raèng Heä töø truyeän do moân sinh xa cuûa Khoång Töû cheùp laïi thoâi, maø cuõng
khoâng phaûi cuûa moät moân sinh, taát phaûi laø caû moät nhoùm moân sinh cheùp. Vuõ Ñoàng baûo truyeän naøy
xuaát hieän chaäm hôn hai truyeän Thoaùn truyeän vaø Töôïng truyeän. Toâi ngôø raèng coù moät soá Chöông nhö
Chöông 9 thieân thöôïng vieát veà caùc con soá, xuaát hieän vaøo cuoái Chieán Quaác hoaëc ñaàu Haùn.
Chuùng ta nhaän thaáy raèng caû trong Thoaùn töø, Haøo töø, Thoaùn truyeän, Töôïng truyeän, khoâng heà
thaáy chöõ “Dòch” , trong Heä töø thöôïng truyeän, Chöông 4, môùi xuaát hieän chöõ ñoù: “Dòch döõ thieân ñòa
chuaån...” (Ñaïo dòch laøm chuaån ñích vôùi trôøi ñaát). Hai chöõ “aâm, döông” cuõng chæ xuaát hieän ôû Heä töø
thöôïng truyeän, Chöông 5: “Nhaát aâm nhaát döông chi vò ñaïo.” (Moät aâm, moät döông goïi laø ñaïo).
Cuõng trong truyeän III naøy chuùng ta thaáy noùi ñeán Baøo Hi (Phuïc Hi), Haø Ñoà, Laïc Thö. Noäi
dung cuûa truyeän vöøa nhieàu veû, vöøa phong phuù, cho neân chuùng toâi seõ dòch trong moät phaàn sau.

IV. VAÊN NGOÂN TRUYEÄN:
Vaên ngoân truyeän (giaûng veà “lôøi vaên”, töùc lôøi kinh) tuy ngaén nhöng cuõng quan troïng, cuõng coù
nhöõng yù saâu saéc, cuõng do Khoång phaùi vieát – theo Vuõ Ñoàng thì vaøo ñôøi Taàn.
Truyeän naøy chia laøm hai thieân: Thieân thöôïng baøn veà queû Thuaàn Caøn, thieân haï baøn theâm veà
queû Thuaàn Khoân (nhöng nhieàu saùch chæ keå laø moät thieân), noùi veà yù nghóa cuûa hai queû ñoù ñoái vôùi baûn
tính vaø haønh vi cuûa con ngöôøi. Saùu queû Thuaàn khaùc (Khaûm, Li, Caán, Ñoaùi, Chaán, Toán) khoâng ñöôïc

Kinh Dich

Empfohlen

Empfohlen

Weitere ähnliche Inhalte

Was ist angesagt?

Was ist angesagt? (19)

Andere mochten auch

Andere mochten auch (14)

Mehr von Công ty cổ phần thương mại và xây dựng Đức Huy

Mehr von Công ty cổ phần thương mại và xây dựng Đức Huy (20)

Kinh Dich