1. Middeleeuwse meesterwerken
In de Middeleeuwen is de kerk of kathedraal het belangrijk-
ste gebouw van de stad. De torens van de kerk vormen het
hoogste punt en zijn van heinde en verre te zien. Niet alleen
het kerkgebouw zelf, ook het interieur maakt grote indruk op
de middeleeuwse gelovigen. De kerk is gevuld met altaar-
stukken, beelden en schilderijen. Deze kunstwerken worden
door de rijkere inwoners van de stad besteld bij beeldsnijders
en schilders. De kunstenaars, hun werkwijze en hun
opdrachten staan in dit infoblad centraal.
Marcia Varranis
Een kerk vol beelden bewerkt een hou-
ten beeld dat vast-
e afbeeldingen in de kerk gezet is in een
D hebben drie functies: ze
dienen als ondersteuning
voor de gelovigen die niet
kunnen lezen, ze wekken de gelovigen
draaibank en ze
beschildert een
paneel, Augsburg,
1479.
op tot het navolgen van vrome voor-
beelden en sporen aan tot bidden en
mediteren. De onderwerpen van de
afbeeldingen variëren van het leven
van Jezus en Maria tot de levens van Drieluik met Maria en kind in
heiligen en verschillende symbolische besloten tuin, Meester van
voorstellingen. Voor de middeleeuwer Delft, ca. 1500. Op de zijluiken
zijn dergelijke voorstellingen gemak- knielen de stichters - opdracht-
kelijk te herkennen: de verhalen wor- gevers - eerbiedig op een bid-
den tijdens de mis verteld en zijn bij bank. Het echtpaar draagt sobe-
iedereen bekend. re, maar luxe gewaden. Achter
hen staan hun beschermheiligen
In een kerk zijn verschillende soorten Martinus en Cunera.
kunstwerken te zien. Aan de pilaren,
op de dwarsbalken en langs de zij- Als hulpmiddel bij het bidden en het portret van de opdrachtgever al
schepen staat een veelheid aan altaar- mediteren thuis bestellen zij bij kun- dan niet samen met zijn gezin. De
stukken, heiligenbeelden en devotie- stenaars kleine beelden of tweeluiken. opdrachtgever zit vaak geknield met
stukken. Deze worden aan de kerk gevouwen handen. Meestal vereren de
geschonken door geestelijken, kloos- Soms laat de opdrachtgever zichzelf afgebeelde figuren Christus of Maria
terlingen, gilden, religieuze broeder- afbeelden op het kunstwerk dat hij en worden ze voorgedragen door heili-
schappen en rijke burgers. De aan de kerk schenkt. Het betreft dan gen. Via een spreuk zoals ‘bid voor de
opdrachtgevers willen op die manier een memorietafel, een paneel bedoeld ziel’ worden kerkgangers en nabe-
God eren, maar zeker ook hun rijkdom om een overleden persoon te herden- staanden opgeroepen om te bidden
tonen en hun aanzien verhogen. ken. Hierop staan het wapenschild en voor de afgebeelde personen.
Marianum, Marianum
Atelier Meester Midden in de kerk hangt in de Middeleeuwen vaak een
van Elsloo, marianum. Dit is een houtsnijwerk waarbij twee
eind 15e Mariabeelden ruggelings tegen elkaar zijn
eeuw; geplaatst, omgeven door stralen en een rozen-
Stralen- krans. De verering van Maria neemt in de loop
krans van de Middeleeuwen toe omdat de kerkgeleer-
19e eeuw den steeds meer waarde gaan hechten aan haar
rol als moeder van Jezus. De kruisdood van haar
zoon verloste de mensheid van zonde. Hier zie je
haar afgebeeld met het kindje Jezus, dat ze een drui-
ventrosje voorhoudt. Op de achterzijde speelt Jezus in haar
armen met een duif, een symbool van de Heilige Geest.
1 Infoblad Middeleeuwse Meesterwerken
2. tergrond. Aan de zijkanten zijn met
scharnieren beschilderde luiken
bevestigd. Ze zijn gesloten op doorde-
Schematische weekse dagen en worden geopend op
tekening zon- en feestdagen.
altaarstuk
Er zijn nog maar weinig altaarstukken
helemaal intact. Velen zijn uit elkaar
gehaald en als losse panelen en beel-
den verkocht. De panelen zijn beschil-
derd met uitgebreide voorstellingen
uit het leven van Jezus, Maria of heili-
gen. Deze afbeeldingen zijn te ‘lezen’
als een stripboek: de scènes volgen
Altaarstukken elkaar op. Op deze manier kan een
middeleeuwse kunstenaar een bood-
en altaarstuk heeft in de schap overbrengen.
E Middeleeuwen een belang-
rijke functie tijdens de mis
die in de kerk wordt gehou-
Middelrijns altaar
D
den. Het kunstwerk staat achter op eze twee zijluiken van een
het altaar, waarvoor de priester de mis altaarstuk zijn omstreeks
opdraagt. Hij staat met zijn rug naar 1410 geschilderd. Samen
de gelovigen. Zowel de priester als de met een nu verdwenen
gelovigen kijken zo richting het altaar- middenpaneel vormden de vleugels
stuk. Dit bestaat meestal uit een een drieluik. Dit is het belangrijkste
beschilderd middenpaneel of een type altaarstuk in de late Middeleeu-
altaarbak gevuld met beeldhouwwerk. wen. Drie van de achttien kleine schil-
Het middenpaneel is rijk versierd en derijen zijn verloren gegaan, net als
heeft vaak een feestelijke gouden ach- de oorspronkelijke lijst.
Middelrijns altaar, Middelrijn of Westfalen?, ca. 1410.
Linksonder is de Geboorte van Jezus geschilderd. Bij de
Annunciatie, de aankondiging van de engel Gabriël dat Maria
zwanger zal worden, komt het kindje in een lichtbundel afkom-
stig van God naar Maria toe zweven. Helemaal rechts keert
Jezus met zijn Hemelvaart terug naar de hemel. Deze afbeel-
dingen krijgt de gelovige alleen op zon- en feestdagen te zien.
Aanbidding der koningen en Doornenkroning,
Middelrijns altaar, Middelrijn of Westfalen?,
ca. 1410. De drie koningen brengen Christus
geschenken en knielen voor hem. Zij erkennen
het koningsschap van Christus, in tegenstel-
ling tot de soldaten, die hem slaan, een door-
nenkroon op zijn hoofd drukken en hem
bespotten.
2 Infoblad Middeleeuwse Meesterwerken
3. Beelden dat…
Wist je ische term
chn n
… de te t beschildereg is
e
e beelden in de Middeleeu- voor h en afkomsti ro-
D
eld ch
van be rieks? Poly
tG leu-
wen worden meestal van uit he ‘veel k
tekent
ma be ren’.
hout gemaakt en gesneden
uit één stuk. Uitstekende
delen, zoals armen en handen, wor-
den apart gemaakt en met pinnen in
gaten vastgezet. Beelden worden van
achteren uitgehold om scheuren in
het hout door krimpen te voorkomen.
Daarom is het bijna nooit de bedoe-
ling dat beelden aan de achterzijde
worden bekeken. De beeldsnijder
gebruikt beitels en gutsen, die hij met
een hamer in het hout slaat. Naarma-
De verschillende scènes zijn op hou-
ten panelen geschilderd. Waar de ver-
flagen niet meer intact zijn, is de
roodbruine ondergrond zichtbaar. Dit
is bijvoorbeeld het geval bij de Kruis-
draging. In de verflagen zijn scheur-
tjes te zien. Dit wordt craquelé
genoemd: op deze plaatsen is de verf- Een kunstenaar beschildert een beeld, Londen,
laag het meest kwetsbaar. ca. 1350.
De schilder heeft tempera gebruikt, te het beeld vordert, wordt het gereed-
een mengsel van eigeel, water en pig- schap steeds fijner, zodat de beeld-
menten. Pigmenten zijn kleurpoeders snijder steeds gedetailleerder kan
veelal verkregen uit mineralen en werken.
organische grondstoffen, zoals aarde,
planten en dieren. De verfstof purper De meeste houten beelden worden
is bijvoorbeeld afkomstig van purper- gepolychromeerd. Dit betekent dat ze
slakken. Met deze poeders kunnen kleurrijk worden beschilderd. Dit
kunstenaars verschillende kleuren draagt bij aan de levensechtheid van
mengen. Ook met kleur brengen ze de beelden. Ze worden eerst behan-
een boodschap over. Zo staat de kleur deld met een witte krijtlaag, vervol-
rood voor liefde, lijden en offer. Het gens beschilderd en daarna bewerkt
bladgoud geeft de scènes een hemelse Maria met met bladgoud. Soms worden attribu-
sfeer. kind, ten toegevoegd; veel Mariabeelden
Maasgebied, dragen in de Middeleeuwen een echte
Op de buitenkant van de zijluiken, dat ca. 1275 kroon van goud of zilver. Het resultaat
deel wat de gelovigen op doordeweek- straalt rijkdom uit.
se dagen zien, staat het lijden van
Jezus centraal. Hij wordt verraden, Versleten Het toevoegen van echte attributen
veroordeeld, gemarteld en gekruisigd. Dit beeld van Maria met kind is aan de gebeurt onder invloed van de myste-
Op de binnenkant zijn scènes uit het achterkant uitgehold en heeft verschil- riespelen, die in de loop van de der-
leven van Maria geschilderd. De lende gaten. Deze zijn gemaakt om het tiende eeuw ontstaan. Als aanvulling
gebeurtenissen zijn nauwkeurig weer- blok hout in de werkbank vast te zetten. op de kerkdienst worden de verhalen
gegeven en zitten vol prachtige Op deze manier kan de beeldsnijder het uit de bijbel nagespeeld door acteurs.
details. Zo zijn bij de Visitatie, de ont- aan de zijkanten goed bewerken. Ook Hun kostuums en rekwisieten beïn-
moeting tussen Elizabeth en haar het ‘pengat’ is duidelijk te zien. Hier was vloeden de beeldtaal in de kunst. Beel-
nicht Maria, beide kinderen al in de de onderarm van Maria aan het beeld den worden bijvoorbeeld kaal gesne-
buik van hun moeders te zien. Bij de bevestigd. De kroon die eens het hoofd den en later voorzien van een pruik
Geboorte van Jezus heeft Jozef een van van Maria sierde, is verdwenen. De poly- van echt haar. Ook de kleding wordt
zijn kousen uitgedaan om het kind chromie is versleten: bij de hals is zelfs aangepast aan wat de acteurs in de
tegen de kou te beschermen. een deel van het hout zichtbaar. mysteriespelen dragen.
3 Infoblad Middeleeuwse Meesterwerken
4. V ro o m h e i d dat…
Wist jeeld twee
Vanaf de dertiende eeuw ontstaat er een andere kijk op vroomheid: gelovigen willen e
… dit b g is? En dat
hoo an
dieper en emotioneler geloven en de nabijheid van God ervaren. Afbeeldingen spelen meter rmee een v
a l-
het da tste midde
o ie
een grote rol bij het oproepen van deze ervaring. Om medelijden op te wekken, de gro eelden is d
eb
eeuws g bestaan in
wordt het lijden van Christus gedetailleerder afgebeeld dan voorheen. Zijn geseling- nu no
and?
Nederl
wonden, doodsangst en vertwijfeling worden voor het eerst in
beeld gebracht. Door inleving in zijn lijden ervaart de gelovige
de onbaatzuchtige liefde van Christus voor de mensen. De
Gethsemanegroep is een voorbeeld van een beeldengroep
bedoeld als ondersteuning bij meditatie. Christus bidt in
een besloten tuin tot God. De angst staat te lezen op zijn
gezicht en vormt een sterk contrast met de vredi-
ge gezichten van de
slapende apostelen.
Gethsemane-
groep, Middel-
rijn, 1435
Heiligenbeelden en beschrijft Jacobus de Voragine
ongeveer 150 heiligenlevens. Middel-
D
e middeleeuwse kerk is een eeuwse kunstenaars maken dankbaar
afspiegeling van het hemel- gebruik van de informatie in de verha-
se Jeruzalem en wordt daar- len. Ze lezen De Gouden Legende echter
om ‘bevolkt’ door een grote vaak niet zelf, maar krijgen advies van
hoeveelheid heiligen. Voor de vroege kerkgeleerden.
heiligen geldt vaak dat ze voor hun
geloof gestorven zijn. Zeker de aposte-
len, de leerlingen en eerste volgelin- Groot en strek
gen van Jezus, worden door de In De Gouden Legende staat het verhaal
Romeinse keizers vervolgd, omdat ze van de heilige Christoffel. Omdat Chris-
het geloof proberen te verspreiden. toffel sterk is èn vier meter lang, besluit
Later worden mensen heilig verklaard hij bij een gevaarlijke rivier reizigers te
om andere redenen. helpen met oversteken. Op een dag
draagt hij een jongetje naar de overkant.
Heiligen zijn bemiddelaars tussen de Het kind is echter zo zwaar, dat Chris-
mens en God. Een gelovige kan tot een toffel het maar net voor elkaar krijgt de
heilige bidden voor een plaats in de overkant te bereiken zonder dat beide
hemel. Daarnaast geven ze een voor- verdronken. Het kind blijkt Christus te
beeld van hoe een goede christen zijn en met hem heeft Christoffel de dat… Heilige
Wist je Christoffel
moet leven. Voor de verbeelding van hele wereld op zijn schouders gedragen.
…
ige
de heil ire bescherm
- Christoffel,
pula ers?
de levens van apostelen en heiligen De naam Christoffel betekent letterlijk een po is van reizig ffel in Henrick
to
heilige n van Chris bij de
maakt de middeleeuwse kunstenaar ‘drager van Christus’. ldinge aarom en Douwerman,
Afbee eleeuwen d ord
de Midd kerken w vigen
gebruik van apocriefe boeken, verza- uitgan
g van mige gelo
ffel
ca. 1525
m
dat… tst? So Christo t
melingen van legendes en theologi- Wist jefe boeken geplaa eelding van he
crie een afb neetje op to
… apo ijn uit de tijd n mag n au
sche geschriften. nz rij- met ee ard van hu
tekste vangeliesch erk o
dashb plakken?
e k
van de iet door de n
ie n ’e
vers d oedgekeurd ij-
Een voorbeeld van een boek met heili- zijn ‘g
niet in
deb
daarom ijn opgeno-
genlegendes is De Gouden Legende uit bel z ?
men
de dertiende eeuw. Hierin verzamelt
4 Infoblad Middeleeuwse Meesterwerken
5. Het gilde en de werkplaats Noodnamen werkt aan een altaarstuk, beeld of
schilderij. In dit soort gevallen wordt
E O
en middeleeuwse kunste- mdat kunstenaars worden een noodnaam bedacht. Deze kan een
naar is lid van een gilde. beschouwd als ambachts- verwijzing zijn naar de naam van een
Een gilde is een per lieden, zoals meubelma- van zijn werken of naar de plaats
beroepsgroep georganiseer- kers, is het niet gebruike- waar hij veel actief is. Soms signeert
de instelling, die zowel de belangen lijk dat zij hun werk signeren. Ook is een schilder zijn werk, of worden beel-
behartigt van de ambachtslieden als het vaak zo dat niet één meester, den voorzien van een merkteken van
die van de opdrachtgevers. Het gilde maar iedereen in zijn atelier mee- de stad of een keurmerk van het gilde.
bewaakt de kwaliteit van de kunst- Zeker wanneer kunstenaars steeds
werken, houdt concurrentie binnen de meer voor de markt gaan produceren,
perken en zorgt dat afspraken worden wordt dit noodzakelijk.
nagekomen. Ook de opleiding van
nieuwe beroepsgenoten wordt binnen Kritiek op beelden en
het gilde verzorgd aan de hand van schilderijen in de kerk
een leerling-meester systeem.
e grote rijkdom van de ker-
Jongens van een jaar of tien gaan in
de leer bij een meester en zijn werk-
plaats. Ze beginnen met eenvoudige
opdrachten: ze mogen de verf maken
D ken en de manier waarop
Maria, Christus en heiligen
worden afgebeeld, gaat op
den duur bepaalde gelovigen tegen de
waar hun meester mee werkt en leren borst stoten. De gewone mensen
tekenen door voorbeelden te kopiëren. weten niet altijd onderscheid te
Zo werken ze zich op tot gezel. Een maken tussen aanbidding en verering.
gezel mag de kunstenaar helpen bij Dit vormt voor de hervormingsgezin-
zijn opdrachten door bijvoorbeeld de den een aanleiding om zich tegen het
minder moeilijke delen in te schilde- gebruik van beelden te keren. De theo-
ren. Ervaring kan worden opgedaan logen van de reformatie (zie infoblad
door rond te trekken langs verschil- Humanisme en Hervorming) zijn fel
lende andere werkplaatsen. Na een tegen het gebruik van afbeeldingen.
examen of meesterproef bepaalt het Zij stellen vooral de heiligenverering
gilde de toelating van de nieuwe aan de kaak. Zij geloven niet in de
meester tot het gilde. vele wonderen van heiligen zoals die
bijvoorbeeld in De Gouden Legende
Niet ieder beroep heeft in de Middel- staan. De ideeën van de reformatie
eeuwen een eigen gilde. Bepaalde leiden uiteindelijk tot de beelden-
beroepen worden bij elkaar ingedeeld storm die in 1566 de Nederlanden
op basis van de materialen waarmee bereikt. Honderden beelden en schil-
wordt gewerkt. Paneel- en miniatuur- derijen worden vernield. Vooral de
schilders behoren tot het Sint-Lucas- Zuidelijke Nederlanden worden zwaar
gilde, vernoemd naar de evangelist getroffen. Veel beeldhouwkunst gaat
Lucas. Hij is de patroonheilige van dan verloren.
schilders. Schilders die polychromie
op beelden aanbrengen, zijn lid van
het stoffeerdersgilde. Beeldsnijders
worden ondergebracht bij het houtbe- Treurende vrouw,
werkersgilde samen met de meubel- Antwerpen, ca.
makers. Steenhouwers vallen onder 1480. Deze dame is
de kathedraalbouwers. gemaakt in
Antwerpen: op de
achterzijde is zij
gemerkt met een
handje, het sym-
bool van het
Antwerpse gilde.
5 Infoblad Middeleeuwse Meesterwerken
