1. 1. JÖò á¶êuǨ 1. JÖò á¶êuǨ 1= áê~å2
Pre-final
1= áê~å
JÖòá¶êuǨã¨∂~å
JÖò á¶êuǨ ã¨∂~å k=º Y∞~üP<£Ö’x "≥Ú@ì "≥Ú^Œ˜ ã¨∂~å. ǨÏnã¨∞Å ^•fi~å
‰õÄ_® nx =∞ǨÏ`«∞Î `≥Å∞Ѩ|_çOk. á¶êuÇ¨Ï JO>Ë P~°OaèOK«@O, "≥Ú^ŒÅ∞ÃÑ@ì_»O Jx
J~°÷O. JO^Œ∞ˆH nxx ''á¶êuǨÏ`«∞Öò H˜`åÉò——– JO>Ë Ñ¨Ùã¨ÎHÍ~°OÉèíO Jx Ñ≤Å∞=@O [iyOk.
D ã¨∂~å‰õΩ =∞ixfl ¿Ñ~°∞¡ ‰õÄ_® L#fl@∞¡ ǨÏnã¨∞Å ^•fi~å ~°∂_èô J=Ù`ÀOk. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ:
(1) L=Ú‡Öò Y∞~üP<£, (2) Jã¨ûÉò=ÙÖò =∞™êh, (3) JÖò Y∞~üP#∞Öò Jr"£∞,
(4) J+≤¬á¶ê (5) J„~°∞MòÜ«∞`«∞ (T^Œ@O), WOHÍ J<ÕHõ ¿Ñ~°∞¡ D ã¨∂~å‰õΩ L<åfl~Ú.
D ã¨∂~å‰õΩ QÆÅ WOH˘Hõ ¿Ñ~°∞ 'Jã¨ûÖÏ`ü—. ǨÏnÃã Y∞^£ã‘Ö’ JÖÏ¡ÇπÏ D q^èŒOQÍ
ÃãÅqKåÛ_»∞ : ''Yã¨"£∞`«∞ ã¨ûÖÏ`« ɡ·h = ɡ·# JcÌ—— (ã¨Ç‘ÏÇπÏ =Úã≤¡O : H˜`å|∞ã¨ûÖÏ`ü) –
JO>Ë ''<Õ#∞ ã¨ÖÏ`ü (#=∂A)#∞ <å‰õΩ – <å ^•ã¨∞xH˜ =∞^茺 qÉèílOKå#∞—— Jx ÉèÏ=O.
JO>Ë á¶êuǨ ã¨∂~å ##fl=∂@! D ã¨∂~åÖ’x ã¨QÆÉèÏQÆOÖ’ ^≥·= ™È΄`«O KÕÜ«∞|_çOk.
PÜ«∞# ^ŒÜ«∂^•H˜∆}ϺÅ∞, áÈ+¨}, <åºÜ«∞jÅO, qâ◊fi ™ê„=∂*ϺkèHÍ~°O Jaè=i‚OK«|_®¤~Ú.
q∞ye# ã¨QÆÉèÏQÆOÖ’ ^≥·=ã¨xflkèÖ’ ^•ã¨∞_»∞ KÕã¨∞‰õΩ<Õ q#fláêÅ∞, JÉèíº~°÷#Å∞ q=iOK«
|_®¤~Ú.
D ǨÏnã¨∞Ö’ á¶êuǨ ã¨∂~å#∞ '#=∂A— QÍ Jaè=i‚OK«@O [iyOk. nxfl|˜ì
#=∂AÖ’ D ã¨∂~å#∞ ѨiîOK«@O KåÖÏ J=ã¨~°=∞x ã¨Ê+¨ì=∞=Ù`ÀOk. =∞ǨÏhÜ«∞
=ÚǨÏ=∞‡^£ (ã¨) "åi „Ѩ=K«<åÅ ^•fi~å D q+¨Ü«∞O Ѩ^Õ Ñ¨^Õ ã¨Ê+¨ìѨ~°K«@O [iyOk:
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ :– ''ÖÏ ã¨ÖÏ`« e=∞<£ Å¡"£∞ Ü«∞Mò~°J a á¶êuǨÏuÖò H˜`åÉò—— (ã¨Ç‘ÏÇπÏ
|∞MÏs, ã¨Ç‘ÏÇπÏ =Úã≤¡O). J~°÷O : á¶êuǨ ã¨∂~å ѨiîOK«x =ºH˜Î #=∂A <≥~°"Õ~°^Œ∞. D
ǨÏnã¨∞Ö’x J~°c =¸ÅOÖ’ =zÛ# '=∞<£— J<Õ Ñ¨^ŒO ã¨~°fi™ê^è•~°}"≥∞ÿ#k. #=∂A
Kտ㠄Ѩu =ºH˜ÎH© Wk =iÎã¨∞ÎOk. =ºH˜ÎQÆ`« ™ê÷~ÚÖ’ #=∂A KÕã≤<å, ™ê=¸Ç≤ÏHõOQÍ
#=∂A KÕã≤<å, #=∂A KÕ~ÚOKÕ W=∂=Ú J~Ú<å, W=∂=Ú#∞ J#∞ã¨iOKÕ "å~°~Ú<å
– JO^Œ~°∂ D ã¨∂~å#∞ K«^Œ==Åã≤O^Õ. <≥=∞‡kQÍ KÕ¿ã (ã≤„s) #=∂AÖ’#~Ú<å,
aQÆæ~°QÍ KÕ¿ã ([ÇπÏs) #=∂AÖ’#~Ú<å, qkèQÍ KÕÜ«∞=Åã≤# (Ѷ¨~ü˚) #=∂AÖ’#~Ú<å,
ã¨fiK«ÛùO^ŒOQÍ KÕã¨∞‰õΩ<Õ (#Ѷ≤Öò) #=∂AÖ’¡#~Ú<å – #=∂A Kտ㠄Ѩu XHõ¯~°∂ D
ã¨∂~å#∞ K«^Œ=@O `«Ñ¨Êxã¨i. „H˜O^Œ ¿Ñ~˘¯#|_ç# ǨÏnã¨∞ ^•fi~å ‰õÄ_® D q+¨Ü«∂xH˜
ã¨=∞~°÷# Åaè™ÈÎOk:
XHõ™êi Ѷ¨„*ò (L^ŒÜ«∞O) #=∂AÖ’ =∞Ǩ„Ѩ=HõÎ (ã¨Jã¨O)`À áê@∞ PÜ«∞#
ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å∞ (~°l) ‰õÄ_® Y∞~üP<£ áê~åÜ«∞}O KÕÜ«∞™êQÍ~°∞. `«`å¯~°}OQÍ #=∂AÖ’
Y∞~üP<£ ѨiîOK«_®xH˜ PÜ«∞# (ã¨) W|ƒOkx Z^Œ∞~À¯=Åã≤=zÛOk. #=∂A#∞ =ÚyOz#
`«~°∞"å`« PÜ«∞# (ã¨) `«# ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å #∞^ÕÌtºOz, ''Uq∞©? g∞~°∞ ‰õÄ_® ("≥#HÍÅ)
Y∞~üP<£ ѨiîOKå~å?—— Jx J_çQÍ~°∞. ^•xH˜ ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å∞ 'J=Ù#—x K≥áêÊ~°∞. JѨC_»∞
PÜ«∞# (ã¨) WÖÏ LѨ^ÕtOKå~°∞: ''g∞iÖÏ KÕÜ«∞HõO_ç – <å`À áê@∞ ѨiîOK«HõO_ç –
J~Ú`Õ á¶êuǨ ã¨∂~å#∞ =∂„`«O `«Ñ¨ÊHõ ѨiîOKåe. ZO^Œ∞HõO>Ë ^•xfl ѨiîOK«x^Õ #=∂A
<≥~°"Õ~°^Œ∞—— (J|∂^•=Ó^£, ui‡r, #™ê~Ú). JÖψQ =∞~À ǨÏnã¨∞ – Ǩτ[`ü J|∂
ǨïÔ~·~å (~°l) Hõ^äŒ#O „ѨHÍ~°O JOu=∞ ^≥·=„Ѩ=HõÎ (ã¨Jã¨O) WÖÏ „ѨɒkèOKå~°∞: ''=∞<£
ã¨ÖÏ¡ ã¨ÖÏ`«<£ Å"£∞ Ü«∞Mò~°J Ѷ‘Ǩ a Lq∞‡Öò Y∞~üPx Ѷ¨Ç≤ÏÜ«∞ d^•A<£—— ã¨ÖÏã¨<£ ÃѶ∞ÿ~°∞
`«=∂"£∞. (Z=~°~Ú`Õ á¶êuǨ ã¨∂~å ÖˉõΩO_®<Õ #=∂A KÕâß_À J`«x #=∂A ֒Ѩ
Éèí∂~Ú+¨ì"≥∞ÿ#^Œ=Ù`«∞Ok – Jk ѨiѨÓ~°‚"≥∞ÿ# #=∂A HÍÉ’^Œ∞). ^≥·=„Ѩ=HõÎ (ã¨) =¸_»∞™ê~°∞¡
D =∂@<åfl~°∞. ''"Õ∞=Ú W=∂=Ú "≥#∞Hõ ‰õÄ_® #=∂A KÕ™êÎ=Ú Hõ^•! =∞~°Ñ¨C_ÕO
KÕÜ«∂e?—— Jx H˘O`«=∞Ok Ǩτ[`ü J|∂ ǨïÔ~·~å (~°l)#∞ „ѨtflOK«QÍ, ''W=∂=Ú
"≥#∞Hõ L#flѨC_»∞ (JO>Ë ™ê=¸Ç≤ÏHõ #=∂A KÕã¨∞Î#flѨC_»∞) g∞~°∞ =∞#ã¨∞Ö’<Õ –
֒֒ѨÖË – á¶êuǨ ã¨∂~å ѨiîOK«O_ç—— Jx PÜ«∞# (~°l) ã¨=∂^è•#q∞KåÛ~°∞. (ã¨Ç‘ÏÇπÏ
=Úã≤¡O)
ÃÑ· Ô~O_»∞ ǨÏnã¨∞Å ^•fi~å ã¨Ê+¨ì=∞ÜÕ∞º^Õq∞@O>Ë, k=º Y∞~üP<£Ö’ ÃãÅgÜ«∞
|_ç#@∞¡, ''k=º Y∞~üP<£ g∞ =ÚO^Œ∞ ѨiîOK«|_»∞`«∂ L#flѨC_»∞ ^•xfl „â◊^ŒúQÍ q#O_ç,
=∞ø#OQÍ LO_»O_ç.—— (JÖò P~åÑ¶π – 204). JÖψQ ǨÏnã¨∞Ö’ K≥ѨÊ|_ç#@∞¡ – ''™ê=¸Ç≤ÏHõ
#=∂A‰õΩ ™ê~°^䌌ºO =Ç≤ÏOKÕ =ºH˜Î (W=∂=Ú), „QÆO^äŒ áê~åÜ«∞}O KÕã¨∞Î#flѨC_»∞ =∞ø#OQÍ
LO_»O_ç.—— nx ÉèÏ=O Uq∞@O>Ë aQÆæ~°QÍ KÕ~ÚOKÕ #=∂AÅÖ’ "≥#∞Hõ xÅ|_ç=Ù#fl
#=∂rÅ∞ (=ÚHõÎnÅ∞) á¶êuǨ ã¨∂~å `«~°∞"å`« q∞ye# áê~åÜ«∞}=∞O`«˜h =∞ø#OQÍ
3 4
9
9

2. 1. JÖò á¶êuǨ 1. JÖò á¶êuǨ 1= áê~å3
Pre-final
1= áê~å
q<åe. W=∂=Ú`À áê>Ë Y∞~üP<£ áê~åÜ«∞}O KÕÜ«∞‰õÄ_»^Œ∞. ÖË^ŒO>Ë W=∂=Ú, `«#
"≥#∞Hõ#∞#fl J#∞Ü«∂Ü«ÚÅ∞ ‰õÄ_® ã¨Ç‘ÏÇπÏ Ç¨Ïnã¨∞Å Hõ#∞QÆ∞}OQÍ á¶êuǨ ã¨∂~å#∞
ѨiîOK«_®xH˜ gÅ∞QÍ á¶êuǨ ã¨∂~å PÜ«∞`«∞Å#∞ ÉÏQÍ Py Py áê~åÜ«∞}O KÕÜ«∂e.
ÖË^• á¶êuǨ ã¨∂~å#∞ =ÚyOz# `«~°∞"å`« `«# J#∞Ü«∂Ü«ÚÅ (=ÚYÎnÅ) ™œHõ~åº~°÷O
W=∂=Ú Kåe#O`« =º=kèx W"åfie. JÖÏ KÕ¿ãÎ =ÚYÎnÅ∞ á¶êuǨ ã¨∂~å "åHͺÅ#∞
֒֒ѨÖË K«^Œ∞=Ù‰õΩOÏ~°∞. WÖÏ KÕÜ«∞@O Y∞~üP<£ ǨÏnã¨∞Å ^Œ$ëêìº PˆH∆Ѩ}©Ü«∞O
‰õÄ_® HÍ^Œ∞. ÃÑ·QÍ Y∞~üP<£, ǨÏnã¨∞–Ô~O_çO˜ P^ÕâßÅ#∞ áê˜Oz#@¡=Ù`«∞Ok. nxH˜
aè#flOQÍ á¶êuÇ¨Ï ã¨∂~å Ѩ~î°<åxfl "åiOK«@O =Å¡ J#=ã¨~°OQÍ H˘xfl ÖËxáÈx
ã¨Oâ◊Ü«∂ʼnõΩ `åqzÛ#@¡=Ù`«∞Ok. L^•:– k=º Y∞~üP<£ =∞iÜ«Ú „áê=∂}˜Hõ ǨÏnã¨∞Å∞
Ѩ~°ã¨Ê~°O ã¨=∞#fiÜ«∞O K≥O^Œ@O ÖË^Œh, "å˜ =∞^茺 "≥·~°∞^èŒúºO LO^Œh, P Ô~O˜Ö’ U^À
XHõ˜ =∂„`«"Õ∞ PK«~°}Ü≥∂Qƺ"≥∞ÿ#^Œh, UHõ HÍÅOÖ’ Ô~O_çO˜h J#∞ã¨iOK«@O
^Œ∞™êû^茺=∞h (^≥·=O =∞xflOK«∞QÍHõ!) ‰õΩO˜ ™ê‰õΩÅ∞ "≥uˆH "åix "≥#∞fl`«˜ì „áÈ`«ûÇ≤ÏOz
#@¡=Ù`«∞Ok. =∞ixfl q=~åÅÔH· JÖò P~åѶπ ã¨∂~å 204= PÜ«∞`«∞‰õΩ W=fi|_ç# q=~°}#∞
‰õÄ_® K«∂_»O_ç. (D q+¨Ü«∂xH˜ ã¨O|OkèOz# ѨÓiÎ q=~åÅ∞ HÍ"åÅO>Ë =∞øÖÏ<å
J|∞Ì„~°Ç¨‡<£ =ÚÉÏ~°H±Ñ¨Ói QÍi '`«ÇπÏH©‰õΩÖò HõÖÏ"£∞— ѨÙã¨ÎHõO, WOHÍ =∞øÖÏ<å W~å¬^Œ∞Öò
ǨÏMò Jãπs QÍi ѨÙã¨ÎHÍÅ∞ K«^Œ=O_ç). WHõ¯_» =∞~À q+¨Ü«∞O ‰õÄ_® QÆ=∞<å~°›O. =ÚHõÎn
QÆ#Hõ W=∂"£∞ KÕ¿ã Y∞~üP<£ áê~åÜ«∞}O qO@∞#fl@¡~Ú`Õ á¶êuǨ ã¨∂~å ѨiîOK«~å^Œh,
XHõ"Õà◊ q#x ã¨O^Œ~°ƒùOÖ’ =∂„`«O `«Ñ¨Ê‰õΩO_® á¶êuǨ ã¨∂~å ѨiîOKåeûO^Õ#x 'ã¨ÅѶπ—Ö’
(D Ѩ^ŒO q=~°} HÀã¨O ^ŒÜ«∞KÕã≤ „QÆO^äŒO z=iÖ’ W=fi|_ç# Ѩ^Œ qâı¡+¨} K«^Œ=O_ç)
J`«ºkèHõ=∞Ok `≥eÑ≤#@∞¡ W=∂"£∞ Wɡfl `≥·q∞Ü«∂ Jaè„áêÜ«∞Ѩ_®¤~°∞. (=∞*ò=¸Ü≥∞ Ѷ¨`å"å
Wɡfl `≥·q∞Ü«∂ 23/265).
Wk =∞H©¯ ã¨∂~å. JO>Ë D ã¨∂~å =∞Hͯ֒ J=`«iOzO^Œ#fl=∂@! =∞Hͯ ÖËHõ
=∞n<åÖ’ J=`«iOzO^ŒO>Ë ÉèÏ=O: =∞Ǩ„Ѩ=HõÎ (ã¨) Ç≤Ï„[`ü KÕÜ«∞Hõ =Ú#∞Ѩ٠(=∞n<å‰õΩ
=Åã¨áÈHõ ѨÓ~°fiO) J=`«iOz# ã¨∂~åÅhfl =∞H©¯ ã¨∂~åÅ#|_»`å~Ú. =∞i P ã¨∂~åÅhfl
Ѩq„`« =∞Hͯ #QÆ~°OÖ’<Õ J=`«iOz LO_»#=ã¨~°O ÖË^Œ∞. ã¨=∞Ü«∞O ã¨O^Œ~åƒùÅ#∞ |˜ì
=∞Hͯ K«∞@∞ì„ѨHõ¯Å „áêO`åÅÖ’ J=`«iOz L#flѨʘH© Jq =∞H©¯ ã¨∂~åÅ∞QÍ<Õ Ñ¨iQÆ}˜OK«
|_»`å~Ú. JÖψQ Ç≤Ï„[`ü (^≥·=^Ò`«ºO JOk# 13 UO_»¡ `«~°∞"å`« [iy# =∞n<å
„Ѩܫ∂}O) J#O`«~°O J=`«iOz# ã¨∂~åÅ∞ – Jq =∞n<åÖ’ J=`«iOz<å ÖËHõ
=∞n<å á⁄e"Õ∞~°Ö’¡ J=`«iOz<å ÖËHõ =∞n<å #QÆ~åxH˜ |Ǩï^Œ∂~å# J=`«iOz<å
– J=hfl =∞^Œh ã¨∂~åÅ∞QÍ<Õ =º=ǨÏiOK«|_»`å~Ú. PYiH˜ Jq =∞Hͯ֒ ÖËHõ =∞Hͯ
K«∞@∞ì„ѨHõ¯Å „áêO`åÖ’¡ J=`«iOz L<åfl㨈~!
''aã≤‡ÖÏ¡ÇπÏ—— q+¨Ü«∞OÖ’ aè<åflaè„áêÜ«∂Å∞<åfl~Ú. Wk „Ѩu ã¨∂~å‰õΩ "≥Ú^Œ’¡
=KÕÛ „Ѩ`ÕºHõ"≥∞ÿ# =K«#=∂? ÖËHõ „Ѩu ã¨∂~åÖ’ JO`«~åƒùQÆ=∂? ÖËHõ á¶êuǨ ã¨∂~åÖ’x
XHõ PÜ«∞`å? ÖËHõ U ã¨∂~åÖ’#∂ JO`«~åƒùQÆO HÍx J^Œ#Ѩ٠=K«#=∂? JO>Ë ˆH=ÅO
XHõ ã¨∂~å#∞ =∞~˘Hõ ã¨∂~å #∞Oz q_»nÜ«∞_®xH˜ ã¨∂K«#QÍ „ѨÜ≥∂yOK«|_ç# "åHõº=∂?
– J#fl q+¨Ü«∞OÃÑ· g∞=∂O㨠LOk. nxfl á¶êuǨ ã¨∂~å ã¨"Õ∞`«OQÍ Jxfl ã¨∂~åÅÖ’
JO`«~åƒùQÆOQÍ =∞Hͯ =∞iÜ«Ú ‰õÄá¶ê Ѩiî`«Å∞ (Y∞„~å) Y~å~°∞ KÕâß~°∞. HÍQ͆ Wk XHõ
PÜ«∞`«∞QÍ U ã¨∂~åÖ’#∂ JO`«~åƒùQÆO HÍ^Œx =∞n<å, |„™ê, ã≤iÜ«∂ áê~åÜ«∞}Hõ~°ÎÅ∞
J<åfl~°∞. HÍHõáÈ`Õ #=∞Öò ã¨∂~åÖ’x 30= =K«#OÖ’ =zÛ# 'aã≤‡ÖÏ¡ÇπÏ—#∞ =∂„`«O
JO^Œ~°∂ UHÍaè„áêÜ«∞O`À PÜ«∞`«∞QÍ t~°™ê=Ç≤ÏOKå~°∞. JÖψQ aQÆæ~°QÍ KÕ¿ã #=∂AÅÖ’
'aã≤‡ÖÏ¡ÇπÏ—#∞ aQÆæ~°QÍ K«k"Õ JOâ◊OÃÑ· ‰õÄ_® aè<åflaè„áêÜ«∂Å∞<åfl~Ú. aQÆæ~°QÍ K«^Œ"åÅx
H˘O^Œ~°∞ ÉèÏqã¨∞ÎO_»QÍ, <≥=∞‡kQÍ Ñ¨iîOKåÅx =∞iH˘O`«=∞Ok `«ÅáÈã¨∞Î <åfl~°∞ (Ѷ¨`üǨïÖò
Yn~ü). JkèHõ ã¨OMϺHõ q^•fiOã¨∞Å∞ =∂„`«O <≥=∞‡kQÍ Ñ¨iîOKåÅ#fl q+¨Ü«∂xˆH
„áê^è•#º`«xKåÛ~°∞. JO`«=∂„`«O KÕ`« aQÆæ~°QÍ Ñ¨iîOK«@O qѨs`«O HÍ^Œ∞ – aQÆæ~°QÍ
ѨiîOK«@O ‰õÄ_® ^èŒ~°‡ã¨=∞‡`«"Õ∞.
'aã≤‡ÖÏ¡ÇπÏ— JO>Ë 'JÖÏ¡ÇπÏ ¿Ñ~°∞`À— Jx =∂„`«"Õ∞ J~°÷O =ã¨∞ÎOk. Hõ#∞Hõ ^•xH˜
=ÚO^Œ∞ JMò~°=Ù (<Õ#∞ K«^Œ∞=Ù`«∞<åfl#∞), JÉò^Œ=Ù (<Õ#∞ „áê~°Oaèã¨∞Î<åfl#∞), J`üÅ∂
(<Õ#∞ áê~åÜ«∞}O KÕã¨∞Î<åfl#∞) – ÖÏO˜k U^À XHõ Ѩ^ŒO L#fl@∞¡ ÉèÏqOK«=Åã≤
LO@∞Ok. JO>Ë JÖÏ¡ÇπÏ ¿Ñ~°∞`À "≥Ú^ŒÖˇ_»∞`«∞<åfl#∞, JÖÏ¡ÇπÏ ¿Ñ~°∞`À J^茺ܫ∞<åxH˜
LѨ„Hõq∞ã¨∞Î<åfl#∞ Jx ÉèÏ=O. „Ѩu ѨxH˜ =ÚO^Œ∞ ''aã≤‡ÖÏ¡ÇπÏ——#∞ ѨÅHõ=∞x QƘìQÍ
`åH©^Œ∞ KÕÜ«∞|_çOk. Éè’[#O KÕ¿ã@ѨC_»∞, [O`«∞=Ù#∞ l|ÇπÏ KÕ¿ã@ѨC_»∞, =ÙE
KÕÜ«∞ ã¨OHõeÊOz#ѨC_»∞ PYiH˜ ã¨OÉè’QÍxH˜ =ÚO^Œ∞ ‰õÄ_® 'aã≤‡ÖÏ¡ÇπÏ— ѨiîOKåÅx
P^ÕtOK«|_çOk. Y∞~üP<£ áê~åÜ«∞}O "≥Ú^ŒÖˇ_»∞`«∞#flѨC_»∞ aã≤‡ÖÏ¡ Ç≤Ï„~°Ç¨‡ x„~°Ç‘Ï"£∞#∞
ѨiîOK«@O Jx"å~°º"≥∞ÿ#ѨʘH©, ^•xH˜ =ÚO^Œ∞ J=ÓAaÖÏ¡Ç≤Ï q∞#+¨¬~Ú`åx„~°r"£∞#∞
ѨÅHõ@O ‰õÄ_® ZO`À J=ã¨~°"Õ∞. ZO^Œ∞HõO>Ë ''Ѷ¨~Ú*Ï Y~°—`«Öò Y∞~üP# Ѷ¨ã¨Î~Ú*ò
aÖÏ¡Ç≤Ï q∞#+¨¬~Ú`å x„~°r"£∞ (g∞~°∞ Y∞~üP<£ Ѩ~î°<åxH˜ LѨ„Hõq∞Oz#ѨC_»∞ âßѨ„QÆã¨∞Î_≥·#
Ã+·`å<£ ÉÏi #∞Oz JÖÏ¡ÇπÏ â◊~°}∞ "Õ_»O_ç – J<£ #ÇπÏ¡ : 98) J#fl P^Õâ◊O q㨇iOK«~åxk.
Y
5 6

3. 1. JÖò á¶êuǨ 1. JÖò á¶êuǨ 1= áê~å4
Pre-final
1= áê~å
1 Jáê~° Hõ~°∞}Ï=∞Ü«Ú_»∞, Ѩ~°=∞
Hõ$áêjÅ∞_≥·# JÖÏ¡ÇπÏ ¿Ñ~°∞`À
2 „Ѩâ◊Oã¨Å∞, á⁄QÆ_»ÎÅhfl JÖÏ¡ÇπωõΩ
=∂„`«"Õ∞ â’aè™êÎ~Ú.1
PÜ«∞# ã¨=∞ã¨Î
Ö’HÍʼnõΩ áÈ+¨‰õΩ_»∞,2
3 Jáê~° Hõ~°∞}Ï=∞Ü«Ú_»∞, Ѩ~°=∞ Hõ$áê
jÅ∞_»∞.3
4 „ѨuѶ¨Å k<åxH˜ (JO>Ë „Ѩà◊Ü«∞
k<åxH˜) Ü«∞[=∂x.4
1. JÖò ǨÏ=ÚÌ : WO^Œ∞Ö’ 'JÖò— J<Õ Ñ¨^ŒO „Ѩ`ÕºHõ`«#∞, ã¨g∞Hõ$`åxfl ã¨∂z™ÈÎOk.
ã¨=∞ã¨Î ™È΄`«=ÚÅ∞ JÖÏ¡ÇπωõΩ =∂„`«"Õ∞ â’aè™êÎÜ«∞h, Jq PÜ«∞#ˆH „Ѩ`ÕºHõ=∞h
ÉèÏ=O. ZO^Œ∞HõO>Ë „Ѩâ◊Oã¨Å‰õΩ Jã¨Å∞ J~°∞›_»∞ JÖÏ¡ÇπÏÜÕ∞. Z=iÖ’#~Ú<å
U^≥·<å „Ñ¨`ÕºHõ`«, ã¨^Œ∞æ}O, <Õ~°∞Ê LO>Ë Jk ‰õÄ_® JÖÏ¡ÇπÏ ã¨$lOz#^Õ. JO^Œ∞KÕ`«
™È΄`åxH˜ J~°∞›_»∞ ‰õÄ_® PÜ«∞<Õ. JÖÏ¡ÇπÏ: Wk JÖÏ¡ÇπÏ <å=∞O. "Õ~˘Hõi HÀã¨O
D <å=∂xfl LѨÜ≥∂yOK«@O ã¨=∞‡`«O HÍ^Œ∞. JÖò ǨÏ=ÚÌ eÖÏ¡ÇπÏ : Wk Hõ$`«[˝`å
ѨÓ~°fiHõ=∞~Ú# ѨÅ∞‰õΩ. ǨÏnã¨∞Å ^•fi~å D =K«#O J`«ºO`« =∞ǨÏ`«∂Ê~°fiHõ"≥∞ÿ#^Œx
"≥Å¡_»=Ù`ÀOk. ÖÏ ~ÚÖÏÇ¨Ï WÅ¡ÖÏ¡ÇπÏ „âı+¨ª=∞~Ú# ^蕺#"≥∞ÿ`Õ, JÖò ǨÏ=ÚÌ eÖÏ¡ÇπÏ
„âı+¨ª=∞~Ú# "Õ_»∞HÀÅ∞ Jx XHõ ǨÏnã¨∞Ö’ LOk (ã¨∞#<≥ ui‡r). ''JÖò
ǨÏ=ÚÌeÖÏ¡Ç≤Ï `«"£∞Å=ÙÖò g∞*Ï<£—— – 'JÖò ǨÏ=ÚÌeÖÏ¡ÇπÏ „`åã¨∞#∞ xO¿Ñã¨∞ÎOk—
Jx =∞~˘Hõ ǨÏnã¨∞Ö’ J#|_çOk (ã¨Ç‘ÏÇπÏ =Úã≤¡O). JO^Œ∞ˆH ^•ã¨∞_»∞ u<Õ,
„`åˆQ „Ѩu™ês JÖÏ¡ÇπωõΩ Hõ$`«[˝`«Å∞ `≥Å∞ѨÙHÀ=Ïxfl JÖÏ¡ÇπÏ Jq∞`«OQÍ
W+¨ìѨ_»`å_»x "Õ~˘Hõ ǨÏnã¨∞Ö’ K≥ѨÊ|_çOk (ã¨Ç‘ÏÇπÏ =Úã≤¡O).
2. ~°Éòƒ : JÖÏ¡ÇπÏ Ü≥ÚHõ¯ L`«Î=∞ <å=∂ÅÖ’ W^˘Hõ˜. ~°Éòƒ JO>Ë „Ѩu =ã¨∞Î=Ù#∞
ã¨$+≤ìOK«@O`À áê@∞ ^•x J=ã¨~åÅ∞, JHõ¯~°Å#∞ fiÛ, ^•xH˜ ѨiѨÓiÎ <˘ã¨ˆQ"å_»∞
Jx J~°÷O. D Ѩ^•xfl D ÉèÏ=OÖ’ "Õ~˘HõiÔH· LѨÜ≥∂yOK«@O ã¨=∞‡`«O HÍ^Œ∞.
XHõ"Õà◊ W`«~°∞Å#∞ D ¿Ñ~°∞`À ã¨OÉ’kèOK«^Œe¿ãÎ ^•xH˜ =ÚO^Œ∞QÍx "≥#∞HõQÍx
=∞~À Ѩ^ŒO "å_®e. L^• : J|∞Ì„~°Éòƒ („ѨÉèí∞=Ù Ü≥ÚHõ¯ ^•ã¨∞_»∞). JO`ÕQÍx
ˆH=ÅO '~°Éò— Jx W`«~°∞Öˇ=ih Ñ≤Å∞=‰õÄ_»^Œ∞. PÅg∞<£ J<Õ Ñ¨^ŒO PÅ"£∞ J<Õ
Ѩ^•xH˜ |Ǩï=K«#O. P =∂@H˘¿ãÎ ã¨=∞ã¨Î ã¨$+≤ì~åã¨∞Å ã¨=Ú^•Ü«∂xfl PÅ"£∞QÍ
=º=ǨÏi™êÎ~°∞. JO^Œ∞ˆH ™ê^è•~°}OQÍ D Ѩ^•xfl |Ǩï=K«#OÖ’H˜ fã¨∞HÀ~°∞.
J~Ú`Õ ^Õ=Ùx ѨiѨÓ~°‚ áÈ+¨Hõ`åfixfl, ã¨=∞„QÆ „ѨÉèí∞`«#∞ "≥Å¡_çOKÕ L^ÕÌâ◊ºO`À
PÅg∞<£ J<Õ |Ǩï=K«<åxfl fã¨∞‰õΩ~å=@O qâı+¨O. ã¨$+≤ì~åã¨∞Ö’¡x "Õˆ~fi~°∞
~°HÍÅ#∞, HÀ=Å#∞ QÆ∞iOz WHõ¯_» `≥eÜ«∞*ˇÑ¨Ê@O =ÚM’º^ÕÌâ◊ºO J#fl=∂@!
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ : l#∞flÅ [QÆu, =∂#= [QÆu, ^≥·=^Œ∂`«Å Ö’HõO, Ѩâ◊√ѨH∆Í^Œ∞Å
„ѨѨOK«O W`åºkq. D ã¨$+≤ì`åÅxflO˜ J=ã¨~åÅ∞ "Õ~°∞. f~°∞`≥#∞flÅ∞ "Õ~°∞.
J~Ú`Õ ~°aƒÖò PÅg∞<£ (ã¨=∞ã¨Î Ö’HÍÅ#∞ áÈ+≤OKÕ"å_»∞) =∂„`«O "å˜ ã¨fi~°∂Ѩ
ã¨fiÉèÏ"åÅ#∞, J=ã¨~åÅ#∞, ã≤÷uQÆ`«∞Å#∞ ^Œ$+≤ìÜ«∞O^Œ∞OK«∞‰õΩx "å˜H˜
HÍ=Åã≤#=hfl ã¨=∞‰õÄ~°∞ã¨∞Î<åfl_»∞.
3. ~°Ç¨‡<£ : ~°Ç¨‡<£, ~°Ç‘Ï"£∞ – Wq Ô~O_»∂ JkèHõ J~å÷xKÕÛ Ñ¨^•ÖË. D Ô~O_çO˜Ö’#∂
JkèHõ"≥∞ÿ#, J#O`«"≥∞ÿ#, Jáê~°"≥∞ÿ# J<Õ ÉèÏ=O `˘}H˜ã¨ÖÏ_»∞`ÀOk. JO>Ë JÖÏ¡ÇπÏ
Jáê~°OQÍ HõxHõiOKÕ"å_»∞. PÜ«∞#Ö’x D QÆ∞}O W`«~° QÆ∞}QÆ}ÏÅ =∂kiQÍ
âßâ◊fi`«"≥∞ÿ#k, ã≤÷~°"≥∞ÿ#k. H˘O`«=∞Ok ѨO_ç`«∞Å∞ D ã¨O^Œ~°ƒùOQÍ U=∞OÏ~°O>ˆ
~°Ç‘Ï"£∞ Hõ<åfl ~°Ç¨‡<£ J<Õ =∂@Ö’ qã¨Î $`« ÉèÏ=O LOk. JO^Œ∞ˆH ~°Ç¨‡#
^Œ∞ÌxÜ«∂ =Öò Pd~°u Jx J#|_»∞`«∞Ok. JO>Ë WǨÏѨ~° Ö’HÍÖ’¡#∂
Hõ~°∞}˜OKÕ"å_»x J~°÷O. „ѨѨOK«OÖ’ PÜ«∞# ^ŒÜ«∂^•H˜∆}ϺÅ∞ ã¨~°fi ™ê^è•~°}O.
qâßfiã¨∞Å∞–Jqâßfiã¨∞Å#fl qK«Hõ∆} ÖˉõΩO_® JO^Œ~°∂ D „ѨѨOK«OÖ’ PÜ«∞#
^ŒÜ«∂^•H˜∆}ϺʼnõΩ <ÀK«∞‰õΩO@∞<åfl~°∞. HÍx Ѩ~°Ö’HõOÖ’ PÜ«∞# ˆH=ÅO ~°Ç‘Ï"£∞QÍ
=∂„`«"Õ∞ LOÏ_»∞. JO>Ë JHõ¯_» PÜ«∞# ^ŒÜ«∂#∞„QÆǨÅ∞ ˆH=ÅO qâßfiã¨∞ʼnõΩ
=∂„`«"Õ∞ Ѩiq∞`«O J~Ú LOÏ~Ú. ''<Õ#∞ P HÍ~°∞}Ϻxfl <å‰õΩ ÉèíÜ«∞Ѩ_Õ"åi
H˘~°‰õÄ, [HÍ`ü WKÕÛ"åi H˘~°‰õÄ, =∂ PÜ«∞`«∞Å#∞ qâ◊fiã≤OKÕ "åi H˘~°‰õΩ
`«Ñ¨Ê‰õΩO_® „"å™êÎ#∞—— (JÖò P~åÑ¶π – 156). JÖϡǨï=∞‡*ò JÖÏfl q∞<£Ç¨ï"£∞.
(JÖÏ¡ÇπÏ! =∞=∞‡efl ‰õÄ_® P ÉèÏQƺ=O`«∞ÅÖ’ KÕ~°∞Û).
4. =∞x+≤ „ѨѨOK«OÖ’#∂ `å#∞ KÕã≤# Hõ~°‡Å‰õΩ „ѨuѶ¨ÅO H˘O`«=~°‰õΩ J#∞ÉèíqOz
#ѨʘH© Ѩ~°Ö’HõOÖ’<Õ Jã¨Å∞ ã≤ã¨Å∞ Ѷ¨e`«O |Ü«∞@Ѩ_»∞`«∞Ok. ã¨OѨÓ~°‚"≥∞ÿ#
„ѨuѶ¨ÅO JHõ¯_Õ LxH˜Ö’xH˜ =ã¨∞ÎOk. „Ѩu =ºH˜ÎH© J`«#∞ KÕã≤# =∞Oz ÖËHõ K≥_»∞
Ѩ#∞Å#∞|˜ì JÖÏ¡ÇπÏ J`«xH˜ |Ǩï=∂#O W=fi@"≥∂, tHõ∆ qkèOK«@"≥∂ [iy
f~°∞`«∞Ok. W^Õ q^èŒOQÍ „ѨѨOK«OÖ’ ‰õÄ_® `å`å¯eHõOQÍ J<ÕHõ=∞OkH˜ H˘xfl
1.JÖòá¶êuǨ ã¨∂~å
J=`«~°} : =∞Hͯ PÜ«∞`«∞Å∞ : 7
7 8

4. 1. JÖò á¶êuǨ 1. JÖò á¶êuǨ 1= áê~å5
Pre-final
1= áê~å
JkèHÍ~åÅ∞OÏ~Ú. HÍx Ѩ~°Ö’HõOÖ’ =∂„`«O JkèHÍ~åÅhfl JÖÏ¡ÇπÏ Ç¨Ïã¨ÎQÆ`«O
J=Ù`å~Ú. f~°∞Êk<å# PÜ«∞# u~°∞QÆ∞ÖËx ™ê~°fiÉè∫=∂kèHÍiQÍ LOÏ_»∞. ''D
~ÀA qâ◊fi™ê„=∂*ϺkèHÍ~°O Z=i^À K≥ѨÊO_ç?—— JO@∂ P<å_®Ü«∞# „Ѩtfl™êÎ_»∞.
''u~°∞QÆ∞ÖËx "å_»∞, XHõ¯_≥·# JÖÏ¡ÇπÏ^Õ—— JO@∂ PÜ«∞<Õ ã¨=∂^è•#O ‰õÄ_®
W™êÎ_»∞ (JÖò "≥∂q∞<£–16). ''P<å_»∞ U =∞x+‘ Z=iH˘~°ÔH·<å U^Œ<åfl
K≥Ü«∞ºQÆÅQÆ@=∞#flk Jã¨OÉèí=O, P ~ÀA JkèHÍ~°=∞O`å JÖÏ¡ÇπÏ KÕ`«∞Ö’¡<Õ
LO@∞Ok.—— (W<£ Ѷ≤`å~ü – 19) – Jn f~°∞Êk#=∞O>Ë!
5. WÉÏ^Œ`ü JO>Ë XHõi „Ѩã¨#fl`«#∞ K«∂~°Q˘<ÕO^Œ∞‰õΩ J`«ºO`« J}‰õΩ=#∞,
Jâ◊HõÎ`«#∞, q#Ü«∞ q#„=∞`«Å#∞ Jaè=ºHõÎO KÕÜ«∞@O Jx ÉèÏ=O. Wɡfl Hõã‘~ü
=∂@Ö’¡<Õ K≥áêÊÅO>Ë, ''+¨sÜ«∞`üÖ’ ã¨OѨÓ~°‚"≥∞ÿ# „¿Ñ=∞, Jaè=∂#O, ÉèíÜ«∞=Ú,
ÉèíH©Î – g@xflO˜ ã¨"Õ∞‡à◊#"Õ∞ WÉÏ^Œ`ü.—— JO>Ë Z=iѨ@¡#~Ú`Õ „¿Ñ=∂aè=∂<åÅ∞
Hõey LOÏ"≥∂, PÜ«∞# â◊H˜ÎÜ«Ú‰õΩÎÅ =ÚO^Œ∞ `«=∞ xã¨ûǨÜ«∞ã≤÷uh, ^≥·#ºã≤÷uh
=ºHõÎѨ~°Kåe. P â◊H˜Î=∞O`«∞_»∞ `«=∞#∞ xÅnã≤ J_»∞QÆ∞`å_»#fl cèu ‰õÄ_® P
^•ã¨ºOÖ’ `˘}H˜ã¨ÖÏ_»∞`«∂ LO_®e. q+¨Ü«∂xfl ™ê^•ã‘^•QÍ K≥ѨÊ=Åã≤ LO>Ë
''<å|∞^Œ∞Hõ, = #ã¨Î~¸#∞Hõ—— ("Õ∞=Ú x#∞fl P~åkè™êÎ=Ú, ã¨Ç¨Ü«∞O H˘~°‰õΩ x#∞fl
Ji÷™êÎ=Ú) Jx J#|_Õk. HÍx JÖÏ¡ÇπÏ ~ÚHõ¯_» ''WÜ«∂ºHõ <å|∞^Œ∞ = WÜ«∂ºHõ
#ã¨Î~¸<£—— Jx <˘H˜¯ =Hͯ}˜Oz D "åHͺxH˜ „Ѩ`ÕºHõ`«#∞, "≥·tëꪺxfl HõeÊOKå_»∞–
JO>Ë nx J~°÷O: ''(F JÖÏ¡ÇπÏ!) "Õ∞=Ú x<Õfl P~åkèã¨∞Î<åfl=Ú, ã¨Ç¨Ü«∞O HÀã¨O
x#∞fl =∂„`«"Õ∞ Ji÷ã¨∞Î<åfl=Ú—— Jx.
nx „ѨHÍ~°O JÖÏ¡ÇπÏ#∞QÍHõ "Õ~˘Hõix ѨÓlOK«@OQÍh, ã¨Ç¨Ü«∞O H˘~°‰õΩ
"Õi`«~°∞Å#∞ "≥Ú~°ÃÑ@∞ìHÀ=@OQÍh ^èŒ~°‡ã¨=∞‡`«O HÍ^Œ∞. D Ѩ^•Å ^•fi~å +≤~ü¯
(JÖÏ¡ÇπωõΩ ÉèÏQÆ™êfi=Úefl x~°‚~ÚOK«@O) x~°ÌfiO^ŒfiOQÍ YO_çOK«|_çOk. HÍx
ǨÏ$^ŒÜ«∂ÅÖ’ +≤~ü¯ ~ÀQÆO u+¨ª"Õã≤ L#fl"å~°∞ D =¸ÖÏOâßxfl q㨇iOz, JáÈǨÏÖ’
Ѩ_çáÈ~Ú, „Éèí=∞ʼnõΩ Ö’<≥· Ñ≤_ç"å^•xH˜ kQÆ∞`å~°∞. =∞#O [|∞ƒÑ¨_ç #ѨC_»∞
_®Hõì~°∞ ã¨Ç¨Ü«∞O á⁄O^Œ@O ÖË^•? WÖÏ¡e ¿ã=efl á⁄O^Œ@O ÖË^•? W~°∞QÆ∞
á⁄~°∞QÆ∞"åi `À_®Ê@∞#∞, „_≥·=~°∞ ™êÜ«∂xfl á⁄O^Œ@O ÖË^•? Jx ^ŒÉÏ~Ú™êÎ~°∞.
D q^èŒOQÍ "åà◊√¡, JÖÏ¡ÇπÏ QÍHõ "Õi`«~°∞Å ã¨Ç¨Ü«∂xfl Ji÷OK«@O ‰õÄ_®
ã¨=∞‡`«"Õ∞#x g∞~°∞ XѨC‰õΩ<ÕÖÏ KÕÜ«∞ÏxH˜ „Ѩܫ∞ufl™êÎ~°∞. x*ÏxH˜ HÍ~°HÍʼnõΩ
Ö’|_ç XO_˘Hõi ã¨Ç¨Ü«∂xfl HÀ~°@O, ã¨Ç¨Ü«∞Ѩ_»@O +≤~ü¯ HÍ<ÕHÍ^Œ∞. W^≥·`Õ
^Õ=Ù_»∞ ã¨=∞‡uOz P"≥∂kOz# =º=ã¨÷. P =º=ã¨÷Ö’x Ѩ#∞Åhfl ÉÏǨϺ
HÍ~°HÍÅHõ#∞QÆ∞}OQÍ<Õ [~°∞QÆ∞`å~Ú. Hõ_»‰õΩ ^≥·=„Ѩ=HõÎÅ∞ ã¨~Ú`«O =∞#∞+¨µÅ
ã¨Ç¨Ü«∞ã¨Ç¨ÏHÍ~åÅ#∞ á⁄O^Œ∞`«∂ LOÏ~°∞. ^≥·=„Ѩ=HõΠǨτ[`ü D™ê (JÖˇ·Ç≤Ïã¨ûÖÏO)
`«# *Ïu [#∞Å#∞^ÕÌtºOz, ''JÖÏ¡ÇπÏ (^èŒ~°‡O) H˘~°‰õΩ <å‰õΩ ã¨Ç¨Ü«∞Ѩ_Õ"å~°∞
g∞Ö’ Z=~°∞<åfl~°∞?—— Jx J_çQÍ~°∞ (Jãπ ã¨Ñ¶π–14). JÖÏ¡ÇπÏ ã¨fiÜ«∞OQÍ qâßfiã¨∞Å
#∞^ÕÌtºOz, ''ã¨`å¯~°ºO, ^≥·=ÉèíH˜ÎH˜ ã¨O|OkèOz# q+¨Ü«∂ÅÖ’ XHõiH˘Hõ~°∞
ã¨Ç¨ÏHõiOK«O_ç—— Jx ÃãÅqKåÛ_»∞. (JÖò =∂~Ú^Œ : 2)
=∞i W@∞=O˜ ã¨Ç¨Ü«∞ã¨Ç¨ÏHÍ~åÅ∞ x¿+kèOK«|_»@OQÍh, +≤~ü¯QÍ Jaè=i‚OK«
|_»@OQÍh [~°QÆÖË^Œ∞. ÃÑ·QÍ WÖÏO˜ Ѩ#∞Å∞ [~°QÍÅx „áÈ`«ûÇ≤ÏOK«@"≥∞ÿOk.
WÖÏO˜ ã¨`å¯~åºÅ∞ „Ѩâ◊Oã¨hÜ«∞OQÍ ¿Ñ~˘¯#|_®¤~Ú. "åã¨Î="≥∞ÿ# +≤~ü¯`À nxH˜
Z@∞=O˜ ã¨O|O^èŒ=¸ ÖË^Œ∞. ÉÏǨϺѨ~°"≥∞ÿ# HÍ~°HÍÅ s`åº ã¨Ç¨Ü«∞O KÕÜ«∞@O
U=∂„`«O KÕ`«HÍx "åxx, ã¨Ç¨Ü«∞O KÕÜ«∞*ÏÅx "åxx 'ã¨Ç¨Ü«∞O K≥~Úº— Jx
Ji÷OK«@"Õ∞ Jã¨Å∞ +≤~ü¯. L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ : K«xáÈ~Ú# XHÍ<˘Hõ =ºH˜Îx ã¨Ç¨Ü«∞O
HÀã¨O "≥Ú~°ÃÑ@∞ìHÀ=@O, J`«_»∞ HõëêìÅ#∞O_ç QÆ>ˇìH˜¯™êÎ_»h, JHõ¯~°Å∞ f~°∞™êÎ_»x
`«ÅáÈÜ«∞@O, ÖÏÉèí#ëêìÅ∞ J`«x Jnè#OÖ’ L<åflÜ«∞x TÇ≤ÏOK«@O, ^ŒQÆæ~°∞#fl"å~°∞
Ñ≤ez<å, ^Œ∂~°=Ú#fl"å~°∞ "≥Ú~°ÃÑ@∞ì‰õΩ<åfl, „Ѩu XHõ¯i "≥Ú~°Å#∞ PÅH˜OKÕ
'â◊H˜Î— J`«xÖ’ LO^Œx #=∞‡@O – W^ŒO`å ^≥·"åxH˜ "Õ~˘Hõix ã¨Ç¨Ï=~°∞ÎÅ∞QÍ
xÅɡ@ì_»OQÍ, ÉèÏQÆ™êfi=∞ºO HõeÊOK«@OQÍ, ^Õ=Ùx ÅHõ∆}ÏÅ#∞ "Õ~˘HõiH˜ PáêkO
K«@OQÍ Ñ¨iQÆ}˜OK«|_»∞`«∞Ok. W^Õ +≤~ü¯! ^Œ∞~°^Œ$+¨ì=âß`«∂Î =Úã≤¡O ^ÕâßÅÖ’
ã¨~Ú`«O W@∞=O˜ +≤~ü¯ =i÷Å∞¡`ÀOk. =∞ǨÏhÜ«ÚÅ (BeÜ«∂Å) Ѩ@¡ „¿Ñ=∞
Hõey LO_»@O J=ã¨~°O =∞i! JO@∂ =Úã≤¡OÅ∞ D „¿Ñ=∂aè=∂#OÖ’ Juâ◊~Úe¡
~åQÍ#Ѩ_ç +≤~°∞¯‰õΩ X_çQÆ_»∞`«∞<åfl~°∞. W@∞=O˜ áÈHõ_»ÅÉÏi #∞Oz JÖÏ¡ÇπÏ
=∞#efl HÍáê_»∞QÍHõ!
`ÒÇ‘Ï^£ (UHõ^≥·"Àáêã¨#) =¸_»∞ ~°HÍÅ∞. D ã¨O^Œ~°ƒùOQÍ UHõ^≥·"Àáêã¨#‰õΩ
ã¨O|OkèOz# D =¸_»∞ ~°HÍÅ#∞, ‰õΩ¡Ñ¨ÎOQÍ#~Ú<å 㨈~ q=iOK«@O ã¨=∞O[ã¨O
JxÑ≤™ÈÎOk. J"Õ=∞O>Ë – (1) `ÒÇ‘Ï^≥ ~°∞|∂aÜ«∞`ü (2) `ÒÇ‘Ï^≥ LÅ∂Ç≤ÏÜ«∞`ü
(3) `ÒÇ‘Ï^≥ ã≤á¶ê`ü.
1.`ÒÇ‘Ï^≥ ~°∞|∂aÜ«∞`ü JO>Ë ÉèÏ=O : D "≥Ú`«ÎO qâßfixH˜ ã¨$+≤ìHõ~°Î, Ü«∞[=∂x,
áÈ+¨‰õΩ_»∞, HõxÃÑ@∞ì‰õΩx L#fl"å_»∞, =ÓºÇ¨Ï ~°K«~Ú`« ˆH=ÅO JÖÏ¡ÇπÏ =∂„`«"Õ∞.
5 "Õ∞=Ú x<Õfl P~åkèã¨∞Î<åfl=Ú,
ã¨Ç¨Ü«∞O HÀã¨O x#∞fl =∂„`«"Õ∞
Ji÷ã¨∞Î<åfl=Ú.5
9 10

5. 1. JÖò á¶êuǨ 1. JÖò á¶êuǨ 1= áê~å6
Pre-final
1= áê~å
<åã≤ΉõΩÅ∞ q∞#Ǩ q∞ye# "å~°O`å D `ÒÇ‘Ï^£#∞ JOwHõi™êÎ~°∞. PYiH˜
|Ǩï^≥·"Àáê㨉õΩÅ∞ ã¨~Ú`«O D ^Œ$HõÊ^ä•xfl XѨC‰õΩ<åfl~°∞. XѨC‰õΩO@∞<åfl~°∞.
=∞Hͯ‰õΩ K≥Ok# |Ǩï^≥·"å~å^茉õΩÅ (=Ú„+≤‰õΩ¯Å) XѨCHÀÅ∞#∞ QÆ∞iOz Y∞~üP<£
WÖÏ Jaè=i‚OzOk:
''F „Ѩ=HÍÎ! "åix J_»QÆO_ç : PHÍâ◊O #∞Op, Éèí∂q∞ #∞Op g∞‰õΩ Láêkè<˘ã¨ˆQ
"å_»∞ Z=_»∞? (g∞ Ü≥ÚHõ¯) q<Õâ◊H©Î, K«∂¿ã â◊H©Î Z=i Jnè#OÖ’ L<åfl~Ú?
xs˚="≥∞ÿ# ^•#∞flOz r"åxfl, r==Ú#fl ^•#∞flOz r==ÚÖËx ^•xfl f¿ã"å_≥=_»∞?
Jã¨b qâ◊fi=º=ã¨÷#∞ #_»∞ѨÙ`«∞#fl "å_≥=_»∞? 'JÖÏ¡ÇπÏ— Jx "å~°∞ ~î°H©=∞x JOÏ~°∞.——
(Ü«¸#∞ãπ – 31)
=∞~˘HõKÀ@ WÖÏ J#|_çOk :
''Éèí∂=∂ºHÍâßÅ#∞ ã¨$+≤ìOz# "å_≥=_»∞? Jx "åix J_çy`Õ, 'JÖÏ¡ÇπÏ— Jx
"åà◊√¡ K≥|∞`å~°∞.—— (JA˚=∞~ü : 38)
"Õ~˘HõKÀ@ ÃãÅgÜ«∞|_çOk :
''D Éèí∂q∞, Éèí∂q∞Ö’ L#fl^ŒO`å Z=i^À g∞‰õΩ `≥e¿ãÎ K≥ѨÊO_ç?—— Jx "åix
J_»∞QÆ∞. 'JÖÏ¡ÇπÏ^Õ— Jx "å~°∞ K≥|∞`å~°∞. =∞~°ÖÏO@ѨC_»∞ g∞~°∞ ZO^Œ∞‰õΩ
„QÆÇ≤ÏOK«@O ÖË^Œ∞? Jx "åi`À J#∞. WOHÍ ã¨áêÎHÍâßʼnõÄ, =∞Ǩϟ#fl`«"≥∞ÿ#
ã≤OǨã¨<åxH˜ JkèѨu Z=~°x ‰õÄ_® "åix „ѨtflOK«∞. 'JÖÏ¡ÇπÏ— Jx "å~°∞
`«_»|_»‰õΩO_® ã¨=∂^è•#q∞™êÎ~°∞. =∞i J@∞=O@ѨC_»∞ g∞~°∞ PÜ«∞#‰õΩ ZO^Œ∞‰õΩ
ÉèíÜ«∞Ѩ_»@O ÖË^Œ∞? Jx "åix xÅk~Úº.—— (JÖò =¸—q∞#∂<£ : 84 – 89)
2. `ÒÇ‘Ï^≥ LÅ∂Ç≤ÏÜ«∞`ü : JO>Ë ÉèÏ=O Jxfl ~°HÍÅ P~å^èŒ# (WÉÏ^Œ`ü) ʼnõΩ,
^•™êºÅ‰õΩ, "Õ_»∞HÀà◊§‰õΩ J~°∞›_»∞ JÖÏ¡ÇπÏ =∂„`«"Õ∞. Z=Ô~·<å XHõ „Ѩ`ÕºHõ =ºH˜Î
"≥∞ѨCHÀã¨O ÖËHõ J`«x J„Ѩã¨#fl`«‰õΩ QÆ∞~°=Ù`å"Õ∞"≥∂##fl ÉèíÜ«∞O H˘nÌ Kտ㠄Ѩu
Ѩh P~å^èŒ# (WÉÏ^Œ`ü) QÍ<Õ ÉèÏqOK«|_»∞`«∞Ok. JO^Œ∞KÕ`«<Õ #=∂*ò, ~À*Ï,
ǨÏ*ò, [HÍ`ü =O˜ „H˜Ü«∞Å∞ =∂„`«"Õ∞ P~å^èŒ#Å∞ HÍ=Ù – XHÍ<˘Hõ „Ѩ`ÕºHõ
Jã≤Î`«fiO Z^Œ∞@ JÉèíºi÷OK«∞HÀ=@O, J`«x ¿Ñ~° "≥Ú‰õΩ¯HÀ=@O, "≥Ú‰õΩ¯|_»∞Å∞
f~°∞ÛHÀ=@O, J`«x Z^Œ∞@ |∞kúQÍ KÕ`«∞Å∞ Hõ@∞ì‰õΩx xÅ|_»@O, J`«x K«∞@∂ì
„Ѩ^ŒH˜∆} KÕÜ«∞@O, J`«x ã¨=∞Hõ∆OÖ’ ÉèíÜ«∞Éèí‰õΩÎÅ#∞ „Ѩ^Œi≈OK«@O, J`«#∞ `«=∞ˆH^≥·<å
J#∞„QÆÇ≤Ï™êÎ_Õ"≥∂#x Pâ◊QÍ xsH˜∆OK«@O – W`åºk=hfl P~å^èŒ# (WÉÏ^Œ`ü)QÍ<Õ
ѨiQÆ}˜OK«|_»`å~Ú. =∞i W@∞=O˜ Ѩ#∞Åhfl XHõ¯_≥·# JÖÏ¡ÇπÏ HÀã¨"Õ∞ KÕÜ«∂e.
W^Õ `ÒÇ‘Ï^≥ LÅ∂Ç≤ÏÜ«∞`ü (J~Ú`Õ ÉÏǨϺ HÍ~°HÍÅ Hõ#∞QÆ∞}OQÍ „|uH˜ L#fl
=∞#∞+¨µÅ =^ŒÌ‰õΩ "≥o§, "åi#∞O_ç U^≥·<å PtOK«@O, "åi Ü≥∞_»Å q#Ü«∞
q#„=∞`«Å#∞ Hõey LO_»@O =∂„`«O '`ÒÇ‘Ï^£—‰õΩ q~°∞^ŒúO HÍ^Œ∞).
ã¨=∂kè ѨÓ[ "åºkèH˜ Ö’#~Ú# ™ê=∂#∞ºÅ∞, „Ѩ=ÚY∞Å∞ D '`ÒÇ‘Ï^≥
LÅ∂Ç≤ÏÜ«∞`ü—Ö’ +≤~ü¯‰õΩ X_çQÆ_»∞`«∞OÏ~°∞. W@∞=O˜ P~å^èŒ#Å#∞ "å~°∞
ã¨=∂^èŒ∞ÅÖ’ Y##O KÕÜ«∞|_ç#"åi #∞^ÕÌtOz KÕã¨∞ÎOÏ~°∞. Wk =Ú=∂‡˜H©
+≤ˆ~¯!
3. `ÒÇ‘Ï^≥ ã≤á¶ê`ü : JO>Ë ÉèÏ=O Y∞~üP<£ ǨÏnã¨∞ÅÖ’ JÖÏ¡ÇπÏ QÆ∞iOz K≥ѨÊ|_ç#
QÆ∞}QÆ}ÏÅ#∞, ÅHõ∆}ÏÅ#∞ U=∂„`«O =„H©HõiOK«‰õΩO_®, "å˜Ö’ ZÖÏO˜ =∂~°∞ÊÅ∞
KÕ~°∞ÊÅ∞ KÕÜ«∞‰õΩO_® – Ü«∞^è•`«^äŒOQÍ JOwHõiOK«@O. JO>Ë P QÆ∞}QÆ}ÏÅ∞
"Õ~˘HõiÖ’ ‰õÄ_® L<åflÜ«∞#fl ÉèÏ=#‰õΩ ã¨∞`«~å=¸ `ågÜ«∞‰õÄ_»^Œ∞.
L^•Ç¨Ï~°}‰õΩ : JQÀK«~° *Ï˝#O JÖÏ¡ÇπÏ QÆ∞}O, ÖË^• ^Œ∂~å# L#fl"å~°∞
"≥Ú~°ÃÑ@∞ì‰õΩ<åfl, KÕ~°∞=Ö’ L#fl"å~°∞ Ѷ≤~åº^Œ∞ KÕã≤<å – JO^ŒiQÀ_»∞#∂ PÜ«∞#
qOÏ_»∞ J<Õk WOH˘Hõ QÆ∞}O. qâ◊fi=∞O_»ÅOÖ’ U^≥·<å 㨈~ KÕÜ«∞QÆÅ JkèHÍ~°O
PÜ«∞#‰õΩ LOk J<Õk WOH˘Hõ˜. WÖÏO˜"Õ J<ÕHÍ<ÕHõ QÆ∞}QÆ}ÏÅ∞ PÜ«∞#
™⁄O`«O. =∞i J@∞=O˜ QÆ∞}QÆ}ÏÅÖ’ „Ѩ=HõÎ<À, =b<À, ã¨[˚#∞Å<À KÕ~°Û~å^Œ∞.
XHõ"Õà◊ "åix ‰õÄ_® ã¨Ç¨Ï=~°∞ÎÅ∞QÍ KÕiÛ, P =∞ǨÏhÜ«ÚʼnõΩ ‰õÄ_® J@∞=O˜
QÆ∞}ÏÖË L<åflÜ«∞x ÉèÏq¿ãÎ Jk =Ú=∂‡˜H© '+≤ˆ~¯— J=Ù`«∞Ok.
6. Ç≤Ï^•Ü«∞`ü : JO>Ë =∂~°æ^Œ~°≈Hõ`«fiO =Ç≤ÏOK«@O, u#flx „`À=Ö’ #_»Ñ¨@O,
QÆ=∞º™ê÷<åxH˜ KÕ~°Û@O Jx ÉèÏ=O. W^Õ J~°cÖ’ ã¨^Œ∞ƒkú, 㨄`ÕÊ~°}, x^Œ~°≈#OQÍ
‰õÄ_® Jaè=i‚OK«|_çOk. JO>Ë =∂‰õΩ ~°∞A=∂~°æO "≥·Ñ¨Ù‰õΩ ^Œ~°≈Hõ`«fiO =Ç≤ÏOK«∞!
P =∂~°æOÃÑ· #_çKÕ ã¨^Œ∞ƒkú<˘ã¨QÆ∞!! P =∂~°æOÃÑ· =∂‰õΩ ã¨Ç¨Ï# ã¨÷~Ú~åºÅ#∞
„Ѩ™êkOK«∞!!! `«^•fi~å<Õ "Õ∞=Ú h „Ѩã¨#fl`«#∞ K«∂~°Q˘#QÆÅ=Ú J#flk nx
=∞`«Å|∞. =∞i D ~°∞A=∂~°æO ˆH=ÅO =∞x+≤ |∞nú*Ï˝<åÅ =Å¡, J`«x `≥eq
`Õ@Å=Å¡ „áêÑ≤ÎOK«^Œ∞. ^•xH˜ ^≥·=HõÏHõ∆O ZO`À J=ã¨~°O. P ~°∞A=∂~°æ"Õ∞
W™ê¡O. P =∂~åæ<Õfl JOu=∞ ^≥·=„Ѩ=HõÎ (ã¨Å¡ÖϡǨï JÖˇ·Ç≤Ï = ã¨Å¡O) Ö’HÍxH˜
q_»=∞~°z K≥áêÊ~°∞. P =∂~åæxfl á⁄O^Œ@"≥∞ÖÏQÀ Y∞~üP<£ ǨÏnã¨∞Å∞ ѨÓã¨QÆ∞zÛ
#@∞¡QÍ =∞#‰õΩ q=iã¨∞Î<åfl~Ú.
6 =∂‰õΩ ~°∞A=∂~°æO (ã¨<å‡~°æO)
K«∂Ñ≤OK«∞.6
7 h=Ù J#∞„QÆÇ≤ÏOz# "åi =∂~°æO,7
h
P„QÆǨxH˜ QÆ∞iHÍx"åi, JѨ=∂~åæxH˜
Ö’#∞HÍx "åi =∂~°æO8
(K«∂ѨÙ).
11 12

6. 1. JÖò á¶êuǨ 1. JÖò á¶êuǨ 1= áê~å7
Pre-final
1= áê~å
7. ^≥·= HõÏHõ∆O á⁄Ok#"å~°∞ : D HÀ=‰õΩ K≥Ok# "åÔ~=~À Y∞~üP<£ Y∞^Œ∞ÌQÍ
q=iOzOk. J<£ x™ê ã¨∂~åÖ’ ¿Ñ~˘¯#|_ç#@∞¡ – ''Z=~°~Ú`Õ JÖÏ¡ÇπÏ =∞iÜ«Ú
PÜ«∞# „Ѩ=HõΉõΩ q^èÕÜ«ÚÖˇ· LOÏ~À "å~°∞ („Ѩà◊Ü«∞k<å#) ^≥·=HõÏHõ∆O á⁄Ok#
"åi`À LOÏ~°∞. JO>Ë ^≥·=„Ѩ=HõÎÅ∞, ã¨`«ºã¨O^èŒ∞Å∞, J=∞~°QÆ`«∞Å∞, ã¨^Œfi~°Î#∞Å∞.
J@∞=O˜ "åi ã¨Ç¨ÏK«~°ºO ZO`À =∞Ozk Hõ^•!—— (J<£ x™ê : 69).
^≥·"å#∞„QÆǨxH˜ áê„`«∞Öˇ·# "åi D =∂~°æO ^≥·=q^èÕÜ«∞`« =∞iÜ«Ú „Ѩ=HõÎ q^èÕÜ«∞`«Å
=∂~°æ"Õ∞ `«Ñ¨Ê "Õ~˘Hõ =∂~°æO HÍ^Œ#fl ã¨OQÆu ‰õÄ_® D PÜ«∞`«∞Ö’ ã¨Ê+¨ìOQÍ
K≥ѨÊ|_çOk.
8. P„QÆǨxH˜ QÆ∞Ô~·# "å~°∞, JѨ=∂~åæxH˜ Ö’<≥·#"å~°∞ : P„QÆǨxH˜ QÆ∞Ô~·# "å~°O>Ë
Ü«¸^Œ∞Å∞, JѨ=∂~åæxH˜ Ö’<≥·# "å~°O>Ë „ÔH·ã¨Î=ÙÅx ÉèÏ=O. D q+¨Ü«∞OÖ’
Y∞~üP<£ "åºMϺ`«Å =∞^茺 ZÖÏO˜ Jaè„áêÜ«∞ÉèË^ŒO ÖË^Œx Wɡfl Jc Ǩu"£∞
JO@∞<åfl~°∞ (Ѷ¨`üǨïÖò Yn~ü). JO^Œ∞ˆH ~°∞A=∂~åæ# #_»"åÅx HÀ~°∞‰õΩ<Õ"å~°∞
Ü«¸^Œ∞Å∞, „ÔH·ã¨Î=ÙÅ =∂~°æqÇ‘Ï#`«‰õΩ ^Œ∂~°OQÍ =∞ã¨Å∞ HÀ=@O ZO`À J=ã¨~°O.
Ü«¸^Œ∞Å =∂~°æ„Éèí+¨ì`«‰õΩ `å~å¯}O Uq∞@O>Ë, "åà◊√¡ `≥eã≤‰õÄ_® – L^ÕÌâ◊ºÑ¨Ó~°fi
HõOQÍ – ã¨<å‡~åæ# #_çKÕ"å~°∞ HÍ~°∞. ^≥·="å‰õΩ¯ÅÖ’ „ѨH˜∆áêÎÅ∞ KÕ¿ã"å~°∞. „Ѩu
^•xH© =OHõÅ∞ ÃÑ>Ëì"å~°∞. L*ˇ·~ü#∞ "å~°∞ ^Õ=Ùx ‰õΩ=∂~°∞xQÍ xÅɡÏì~°∞. U^Õx
q+¨Ü«∂xfl ^èŒ~°‡O (ǨÏÖÏÖò) QÍ<À, J^èŒ~°‡O (ǨÏ~åO) QÍ<À Y~å~°∞ KÕ¿ã JkèHÍ~åxfl
"å~°∞ `«=∞ PKå~°∞ºÅ‰õΩ, =∞`åkèHÍ~°¡‰õΩ Hõ@ìɡÏì~°∞. WHõ „ÔH·ã¨Î=ÙÅ∞ KÕã≤# Ѷ¨∞’~°"≥∞ÿ#
`«Ñ≤Ê^ŒO Uq∞@O>Ë, "åà◊√§ ^≥·=„Ѩ=HõΠǨτ[`ü D™ê (Uã¨∞„H©ã¨∞Î) „¿Ñ=∞Ö’
Juâ◊~ÚÖÏ¡~°∞. PÜ«∞xfl ^Õ=Ùx ‰õΩ=∂~°∞xQÍ Y~å~°∞ KÕâß~°∞. '„u`«fiO— (=¸_»∞
^≥·"åÅ ÉèÏ=#) #∞ ã¨$+≤ìOz QÆO^Œ~°QÀà◊ ã≤÷uH˜ HÍ~°‰õΩÅÜ«∂º~°∞. J`«ºO`« â’K«hÜ«∞
"≥∞ÿ# q+¨Ü«∞"Õ∞q∞@O>Ë =ÚǨÏ=∞‡^£ (ã¨) J#∞K«~° ã¨=∂[OÖ’ ã¨~Ú`«O W@∞=O˜
JÜ≥∂=∞Ü«∂=ã¨÷ <≥ÅH˘O@∞#flk. „Ѩ=HõΠѨ@¡ „¿Ñ=∂uâ◊Ü«∞O`À H˘O^Œ~°∞
=∞Ǩ#∞ÉèÏ=ÙÅ∞ `«=∞^≥·# â‹·eÖ’ `˘ˆH¯ H˘`«Î ѨÙO`«Å∞ =∂~°æ„Éèí+¨ì`«‰õΩ ^•if¿ãÖÏ
Ѩi}q∞ã¨∞Î<åfl~Ú. D HÍ~°}OQÍ<Õ "å~°∞ WǨÏÖ’HõOÖ’<Õ Ñ¨~åÉèí"åxH˜ QÆ∞~°=Ù
`«`«∞<åfl~°∞. JÖÏ¡ÇπÏ "åix D =∂~°æ„Éèí+¨ì`«Å Ö’Ü«∞Ö’¡#∞Oz |Ü«∞@ Ѩ_»"ÕÜ«ÚQÍHõ!
á¶êuǨ ã¨∂~å z=~À¡ 'Pg∞<£— ѨÅHõ@O J`«ºO`« =∞ǨÏ`«∂Ê~°fiHõ=∞x =∞ǨÏhÜ«∞
=ÚǨÏ=∞‡^£ (ã¨Jã¨O) Ѩ^Õ Ñ¨^Õ `åH©^Œ∞ KÕÜ«∞@O QÆ=∞<å~°›O. JO^Œ∞ˆH (#=∂AÖ’)
W=∂"£∞, =ÚYÎnÅ∞ „Ѩu XHõ¯~°∂ 'Pg∞<£— ѨÅHÍe. aQÆæ~°QÍ KÕ¿ã #=∂AÅÖ’
13 14
^≥·=„Ѩ=HõÎ (ã¨Jã¨O) ÃÇÏK«∞Ûã¨fi~°O`À 'Pg∞<£— ѨeˆH"å~°∞. „Ñ≤Ü«∞ ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å∞ ‰õÄ_®
aQÆæ~°QÍ Pg∞<£ ѨeˆHã¨iH˜ =∞ã≤˚^£ Pg∞<£`À „Ѩu^èŒfixOKÕk. (Wɡfl =∂[, Wɡfl
Hõã‘~ü). Pg∞<£ aQÆæ~°QÍ Ñ¨ÅHõ@O ã¨∞#fl`ü (^≥·=„Ѩ=HõÎ ã¨O„Ѩ^•Ü«∞O). Wk „Ѩ=HõÎ
„Ñ≤Ü«∞ã¨Ç¨ÏK«~°∞Å PK«~°} ‰õÄ_®. Pg∞<£‰õΩ ѨÅ∞ J~å÷Å∞ W=fiÉ_®¤~Ú. 'Pg∞<£—
JO>Ë `«^ä•ã¨∞Î Jh, 'F JÖÏ¡ÇπÏ! =∂ „áê~°÷##∞ ã‘fiHõiOK«∞— Jh, '=∂ Pâ◊#∞
J_çÜ«∂â◊ KÕÜ«∞‰õΩ— Jh ÉèÏ=O.
Y