Συνοπτική επισκόπηση της ιστορίας της νεοελληνικής λογοτεχνίας (16ος-17ος αι.) - Γκόμπριχ, Αναγέννηση: Περίοδος ή Κίνημα; - Πολλαπλές χρονικότητες, ασυγχρονίες του ομόχρονου

1. Tάσος A. Καπλάνης
Συνοπτική επισκόπηση της ιστορίας της
νεοελληνικής λογοτεχνίας (16ος-17ος αι.)

2. Άβολα σχήματα:
Η κρητική αναγέννηση (14ος-16ος αι.)
και οι απαρχές της νεοελληνικής λογ.
• Ορισμένα από τα κείμενα που είδαμε στην
προηγούμενη ενότητα (πτωχοπροδρομικά,
ποίημα της φυλακής του Γλυκά, ίσως ο Διγενής,
κάποια από τα ερωτικά-ιπποτικά
μυθιστορήματα, λ.χ. Ο Λίβιστρος), παρόλο που
εγκαινιάζουν νέες λογοτεχνικές παραδόσεις
(γλωσσικά, θεματικά, ειδολογικά), διατηρούν
κάποια σχέση με την ανατολική Ρωμαϊκή
αυτοκρατορία, για αυτό και θεωρούνται και θα
θεωρούνται και «δημώδη βυζαντινά».

3. • Οι επιλογές που υπάρχουν για την ονοματοδοσία είναι μάλλον
περιορισμένες και οπωσδήποτε ενδεικτικές της οπτικής γωνίας
των μελετητών που τις υιοθετούν: όσοι επιλέγουν να την
ονομάζουν «δημώδη βυζαντινή και μεταβυζαντινή γραμματεία»
επιχειρούν να διερευνήσουν σε αυτήν τις απολήξεις του
«μεσαιωνικού» κόσμου, κοιτώντας από το παρελθόν προς το
σήμερα. Όσοι πάλι κάνουν λόγο για «πρωτονεοελληνική» ή
«πρώιμη νεοελληνική» γραμματεία ουσιαστικά επιχειρούν να
ψηλαφήσουν τις απαρχές του «νεότερου» κόσμου, κοιτώντας
από το σήμερα προς το χτες. Οι όροι που επιλέγονται και στη
μία και στην άλλη περίπτωση δεν εστιάζουν στην ίδια τη
«δημώδη» ή, ακριβέστερα, με τους όρους της εποχής της,
«ρωμαίικη» λογοτεχνική παραγωγή παρά προβάλλουν πάνω
της είτε το «Βυζάντιο» είτε το «Νέο Ελληνισμό». Με δεδομένους
τους ορολογικούς περιορισμούς, πάντως, σε συγκεκριμένες
περιπτώσεις, η νεοελληνική οπτική μπορεί να αποδειχθεί
λιγότερο παραπλανητική και ίσως για αυτό ικανοποιητικότερη.
Τέτοια είναι η περίπτωση του Στέφανου Σαχλίκη.

4. Στέφανος Σαχλίκης (14ος αι.): Ο πρώτος επώνυμος
συγγραφέας της νεοελληνικής λογοτεχνίας
• Ο Στέφανος Σαχλίκης, ο πατέρας της κρητικής λογοτεχνίας, γεννήθηκε στο
Κάστρο γύρω στα 1331. Οι γονείς του ήταν ελληνικής καταγωγής, ενδέχεται
όμως να είχαν γίνει ρωμαιοκαθολικοί. Ο πατέρας του είχε ως φέουδο
μεγάλες εκτάσεις γης σε διάφορα σημεία της Κρήτης. Οι κύριες
δραστηριότητές του αφορούσαν την ενοικίαση γης· ήταν επίσης μέλος της
Συγκλήτου. Όταν ο πατέρας του και η αδελφή του έπεσαν θύματα του
«μαύρου θανατικού» του 1348, που έφερε την καταστροφή στην Κρήτη,
όπως και αλλού στην Ευρώπη, ο Στέφανος έμεινε μοναδικός κληρονόμος
της οικογενειακής περιουσίας. Όπως διηγείται στην ποιητική του
αυτοβιογραφία (και όπως βεβαιώνεται από το σωζόμενο αρχειακό υλικό),
ξόδεψε ένα μεγάλο μέρος της κληρονομιάς του στις ελαφρές γυναίκες του
Κάστρου (ίσως και στα τυχερά παιχνίδια) και εξαιτίας τους κατέληξε στη
φυλακή (γύρω στα 1370)· πέρασε πολύ καιρό (1371-82) στην ύπαιθρο,
ζώντας από το μόνο φέουδο που του είχε απομείνει, το χωριό Πενταμόδι,
και διορίστηκε δικηγόρος από τον δούκα της Κρήτης, μια θέση που σίγουρα
είχε στα 1382/3 και 1391, πιθανόν και στα ενδιάμεσα χρόνια. Μετά τον
Δεκέμβριο του 1391, τα βενετικά αρχεία δεν δίνουν άλλες πληροφορίες για
τον Σαχλίκη. Θα πρέπει να πέθανε λίγο αργότερα και, σίγουρα, πριν από τα
1403.

5. • O φεουδάρχης Σαχλίκης, μέλος της κρητικής αριστοκρατίας,
διετέλεσε και μέλος του Μείζονος Συμβουλίου του νησιού
συνεχόμενα από το 1356 έως το 1360. Η αποτυχία του να
επανεκλεγεί στο Συμβούλιο το 1361 (μια εκλογή κατά την οποία
απορρίπτονται και άλλοι 26 φεουδάρχες), παρουσιάζει
ενδιαφέρον, καθώς η απόρριψη φαίνεται να ήταν απόρροια της
ανησυχίας των Βενετών μήπως μπουν στο Συμβούλιο
«‘Έλληνες και νόθοι’, παιδιά δηλαδή Βενετού πατέρα και
Ελληνίδας μητέρας». Ακόμη μεγαλύτερο ενδιαφέρον
παρουσιάζει το ότι, όταν η εκλογή επαναλαμβάνεται το 1362,
μετά από ένσταση των 27 στο Δόγη της Βενετίας, ο μόνος που
δεν εκλέγεται αυτή τη φορά είναι ο Σαχλίκης. Δυστυχώς, το
έγγραφο που σώζει την απόφαση έχει ανεπανόρθωτα φθαρεί
(είναι σκισμένο στο κάτω μέρος του, ακριβώς στο σημείο που
θα δινόταν η αιτιολογία της απόρριψης του Σαχλίκη), αλλά
όπως σημειώνει ο van Gemert, που το εξέδωσε, «ο μόνος
βασικός λόγος της απόρριψής του και κατά τη δεύτερη εκλογή
πρέπει να ήταν το γεγονός ότι ήταν ‘Έλληνας’».

6. • Ο έλληνας Σαχλίκης, λοιπόν, γεννιέται σύμφωνα με όλες τις
ενδείξεις 25 περίπου χρόνια μετά τον Πετράρχη (γέννηση 1304)
και 15 περίπου μετά τον Βοκάκιο (γέννηση 1313). Ο Μαύρος
Θάνατος του 1348, που, θυμίζω, αποτελεί την αφηγηματική
αφορμή για τις ιστορίες του Δεκαημέρου του Βοκάκιου,
διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο και στη ζωή του Σαχλίκη. Το
έργο του όμως επηρεάστηκε ακόμη αμεσότερα από τη
φυλάκισή του (που πρέπει να τοποθετηθεί κάπου ανάμεσα στα
1364 και 1371), αφού είναι πιθανό ότι εκεί πήρε την απόφαση
και έγραψε τα πρώτα του ποιήματα.
• Παρόλο που το συνολικό έργο του Σαχλίκη δεν έχει ούτε την
αναγνώριση ούτε το εκτόπισμα του έργου των σύγχρονων
ιταλών ομοτέχνων του, θα πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι
παραμένει για τη γραμματεία μας ιδιαίτερα σημαντικό, καθώς
μεταφέρει στα νεοελληνικά γράμματα την Αναγέννηση
τόσο σε γλωσσικό-μορφολογικό όσο και σε θεματικό-
ειδολογικό επίπεδο.

7. Έργα Στ. Σαχλίκη
• Καταλόγιν της Πόθας Τζουστουνιάς ή Ψωλοπόθας
(97 ανομοιοκατάληκτοι πολιτικοί στίχοι, 1 χφ. · μεταξύ 1364 και 1371)
• Περί φίλων
(201 ανομοιοκατάληκτοι πολιτικοί στίχοι, 1 χφ.· μεταξύ 1364 και
1371)
• Περί φυλακής και δεσμοφυλάκων
(176 ανομοιοκατάληκτοι πολιτικοί στίχοι, 3 χφ.· μεταξύ 1364 και
1371)
• Βουλή των πολιτικών
(334 ομοιοκατάληκτοι πολιτικοί στίχοι, 3 χφ.· μεταξύ 1364 και 1371)
• Γκιόστρα των πολιτικών
(37 ομοιοκατάληκτοι πολιτικοί στίχοι, 2 χφ.· μεταξύ 1364 και 1371)
• Συμβουλές στον Φραντζισκή
(367 ομοιοκατάληκτοι πολιτικοί στίχοι, 3 χφ.· περίπου 1385 -1390)
• Αφήγησις παράξενος του ταπεινού Σαχλίκη
(412 ομοιοκατάληκτοι πολιτικοί στίχοι, 1 χφ.· περίπου 1385 -1390)

8. Η πρώτη σημαντική επισήμανση είναι ότι η γλώσσα του
Σαχλίκη είναι πολλές φορές τόσο εντυπωσιακά «νεοελληνική»
(με κάποια κρητική χροιά) που μπορεί να εκπλήσσει ακόμη και
τους ειδικούς μελετητές της περιόδου (παρατίθεται
απόσπασμα από τη Βουλή των πολιτικών):
Γαμιέται η Κουταγιώταινα κι ο σκύλος της γαβγίζει
και κλαίσι τα παιδάκια της κι εκείνη χαχανίζει.
Η χήρα η Καψαμπέλαινα έναι όπου την μαυλίζει
και τρώ’ την ώς το κόκαλον, διά να την συργουλίζει.
Στου Κουταγιώτη την αυλή κέρατα ξεφυτρώνουν,
κόπελος έν’ στο σπίτιν του, δι’ αυτούνον εξεστρώνουν,
και λέγουν της: «Πολιτική, διατί δεν σε γκαστρώνουν;»

9. Η εξελιγμένη νεοελληνική γλώσσα του Σαχλίκη, όμως, δε θα
έπρεπε να μας εκπλήσσει: όπως πιστοποιούν όλες οι έγκυρες
ιστορίες της ελληνικής γλώσσας, η μετάβαση από την αρχαία
στη νέα γλώσσα είχε σχεδόν πλήρως πραγματοποιηθεί στους
ελληνιστικούς-ρωμαϊκούς χρόνους και οι αλλαγές που έγιναν
στο Μεσαίωνα ήταν περιορισμένες. Απλώς οι ελληνόφωνοι
πληθυσμοί, ήδη από τα χρόνια του Αττικισμού κ.ε., κατά
κανόνα δεν έγραφαν τη γλώσσα που μιλούσαν. Ο Σαχλίκης,
όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο Horrocks στην πρόσφατη
δεύτερη έκδοση του βιβλίου του Greek: A History of the
Language and its Speakers (δική μου απόδοση), «είναι
αξιοθαύμαστος για την πρώιμη χρήση στοιχείων της
προφορικής παράδοσης και της τοπικής διαλέκτου, και οι
έντονα ρεαλιστικές πραγματεύσεις του [...] σηματοδοτούν μια
ρήξη με τη στιλιζαρισμένη και εξαρχαϊστική [γραπτή]
παράδοση του [τότε] ελληνόφωνου κόσμου».

10. Ένα ακόμη σημαντικό χαρακτηριστικό της τεχνοτροπίας του είναι η χρήση της
λεγόμενης «πολυγλωσσίας»: ο Σαχλίκης, σε κάποια σημεία του έργου του,
βάζει τους αλλόγλωσσους ήρωές του να μιλάνε στη γλώσσα τους. Το
φαινόμενο, που μας είναι γνωστό και από άλλα πρώιμα νεοελληνικά κείμενα,
χρησιμοποιείται αργότερα για να δημιουργήσει κωμικό αποτέλεσμα ή/και για να
αυξήσει την αληθοφάνεια των λεγομένων (ανάλογα με το είδος του έργου). Εδώ
εμφανίζεται για πρώτη φορά και περιμένει ακόμη το σοβαρό μελετητή που θα
εξετάσει όλες τις πρώιμες νεοελληνικές εμφανίσεις, διαστάσεις και λειτουργίες
του σε επίπεδο μονογραφίας.
Τέλος, η σημαντικότερη μορφολογική καινοτομία του έργου του Σαχλίκη
είναι η εισαγωγή της ομοιοκαταληξίας στη νεοελληνική ποίηση. Ο
Σαχλίκης στα έργα του χρησιμοποιεί τόσο το ομοιοκαταληκτικό δίστιχο
(Συμβουλές στον Φραντζισκή) όσο και άλλα μετρικά σχήματα, κυρίως
ομοιοκαταληξία τεσσάρων στίχων, με διάσπαρτες, επίσης ομοιοκατάληκτες,
ενότητες δύο, τριών ή και πέντε στίχων (στο παράδειγμα με την Κουταγιώταινα
έχουμε τεσσάρων και τριών). Όπως έχει υποδείξει και πάλι ο van Gemert, οι
ρίμες του Σαχλίκη πρέπει να έλκουν την καταγωγή τους από την ιταλική frottola
και μπορεί να παραπέμπουν στο έργο συγκεκριμένων ποιητών της περιόδου
που έγραφαν στα βενετσιάνικα, όπως ο Francesco di Vannozzo, με το έργο του
οποίου η ποίηση του Σαχλίκη εμφανίζει και θεματικές-ειδολογικές συγγένειες,
πέρα από τις γλωσσικές-μορφολογικές.

11. Θεματικά, θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι η ποίηση του
Σαχλίκη συνεχίζει σε κάποιο βαθμό, αλλά εμπλουτίζει και
επεκτείνει τη ματιά κάποιων πρωτοπόρων ποιητών του 12ου
αιώνα (Γλυκάς, Πτωχοπρόδρομος) που πρώτοι έστρεψαν το
βλέμμα τους στην καθημερινότητα των απλών ανθρώπων της
εποχής τους.
Ο Σαχλίκης, όπως παλιότερα και ο Γλυκάς, γράφει ποιήματα της
φυλακής, αλλά, σε αντίθεση με το Γλυκά, εστιάζει στους
δεσμοφύλακες, τη ζωή και τις συνήθειές τους, περιγράφοντας την
καθημερινότητα φυλάκων και φυλακισμένων.
Τα πτωχοπροδρομικά από την άλλη ήταν τα πρώτα ποιήματα που
έφεραν στο προσκήνιο καθημερινούς ανθρώπους (τσαγκάρηδες,
ράφτες, φουρνάρηδες, κοσκινάδες, γραμματιζούμενους,
πολύτεκνους οικογενειάρχες) και μίλησαν για τη ζωή και τα
προβλήματά τους, τις διατροφικές και άλλες συνήθειές τους (όπως
λ.χ. για το ντύσιμο, την καθαριότητα, κλπ.).

12. Κατά κάποιον τρόπο, η παράδοση αυτή συνεχίζεται και με
την ποίηση του Σαχλίκη με την αξιοσημείωτη όμως
διαφορά ότι ο κρητικός ποιητής στρέφει το βλέμμα του και
σε άλλες, λιγότερο «καθωσπρέπει», κατηγορίες
ανθρώπων: είναι γνωστό ότι πολλά ποιήματά του έχουν
ως κεντρικές ηρωίδες τις «πολιτικές», δηλαδή τις πόρνες,
του Χάνδακα, αλλά στο σύνολο του έργου του, πέρα από
τις πόρνες, τις ρουφιάνες, τις μαυλίστρες, εμφανίζονται
ζαράκηδες, τοκογλύφοι, χωριάτες μαχαιροβγάλτες, αστοί
δικηγόροι, ξένοι μισθοφόροι, κ.ά. με ρεαλιστικές
λεπτομέρειες για τη ζωή και την καθημερινότητά τους,
συχνά σε μεταξύ τους αντιπαραβολή και ακόμη συχνότερα
με καυστική σατιρική διάθεση.

13. Ο κόσμος της ποίησης του Σαχλίκη είναι ένας
πολύχρωμος, πολύβουος κόσμος και, παρόλο που τα
ποιήματά του αποτελούν πλούσια πηγή για τη μελέτη της
διαμόρφωσης τόσο των ταξικών και των έμφυλων
ταυτοτήτων όσο και για την έννοια του κοινωνικού
περιθωρίου, δεν έχουν ακόμη αξιοποιηθεί όσο θα έπρεπε
προς αυτή την κατεύθυνση.
Από ειδολογική άποψη: ο Σαχλίκης ανάμεσα στα
διάφορα σκαμπρόζικα σατιρικά στιχουργήματα για τις
«πολιτικές», μας προσφέρει και ένα ψευδοηρωικό
τραγούδι, το Καταλόγιν της Πόθας Τζουστουνιάς ή
Ποθοτσουτσουνιάς ή Ψωλοπόθας, μια παρωδία
γκιόστρας, την Γκιόστρα των πολιτικών, γράφει ποιήματα
της φυλακής, καθώς και ποιήματα για τη φιλία και τους
φίλους, ενώ η σημαντικότερη ειδολογική συμβολή του
είναι η συγγραφή της πρώτης γνωστής ποιητικής
αυτοβιογραφίας στα νέα ελληνικά, της Αφήγησης
παράξενου του ταπεινού Σαχλίκη.

14. Οι πολλές και εντυπωσιακές καινοτομίες της ποίησής του γίνονται
περισσότερο αναμενόμενες, αν αναλογιστούμε βέβαια πού και
πότε γράφει ο Σαχλίκης: η Κρήτη είναι ήδη 150 και πλέον χρόνια
τμήμα της βενετικής επικράτειας και σχεδόν όλες οι καινοτομίες
της ποίησής του έχουν το ανάλογό τους στην ιταλική λογοτεχνία
του 14ου αιώνα, πράγμα ασφαλώς όχι τυχαίο. Αυτό όμως δεν
αναιρεί τη σημασία τους: το έργο του Σαχλίκη είναι τόσο
συντριπτικά αναγεννησιακό και σε γλωσσικό-μορφολογικό
και σε θεματικό-ειδολογικό επίπεδο, που οποιαδήποτε
απόπειρα ένταξής του στη «βυζαντινή» ή τη «μεσαιωνική»
παράδοση θα υπονόμευε αδικαιολόγητα τις καινοτομίες του
και θα αποδεικνυόταν παραπλανητική.
Αυτό από μόνο του ίσως είναι αρκετό για να αναδείξει το Σαχλίκη
ως τον πρώτο επώνυμο συγγραφέα της νεοελληνικής
λογοτεχνίας: αν δεχόμαστε ότι η Αναγέννηση είναι η πρώτη
περίοδος των νεότερων ευρωπαϊκών λογοτεχνιών, τότε
αναγκαστικά, στη νεοελληνική περίπτωση, εγκαινιάζεται με την
ποίηση του Σαχλίκη.

15. Λεονάρδος Ντελλαπόρτας (περ. 1330-1419/20): μας σώζονται
τέσσερα έργα του (τα Ερωτήματα και αποκρίσεις Ξένου και
Αληθείας, ο Λόγος περί ανταποδόσεως και υπομνηστικόν, οι Στίχοι
θρηνητικοί εις τον Επιτάφιον Θρήνον και οι Λόγοι παρακλητικοί
προς τον Χριστόν και την Θεοτόκον), από τα οποία μόνο το πρώτο
παρουσιάζει λογοτεχνικό ενδιαφέρον.
Μαρίνος Φαλιέρος (πριν τον Ιούλιο του 1397-1474): το έργο
του περιλαμβάνει δύο ερωτικά όνειρα (το εκτενέστερο φέρει τον
τίτλο Ιστορία και Όνειρο), έναν ηθικοδιδακτικό «καθρέπτη» (Λόγοι
διδακτικοί του πατρός προς τον αυτού υιόν) και δύο θρησκευτικά
διδακτικά έργα (Ρίμα παρηγορητική και Θρήνος εις τα πάθη του
και την σταύρωσιν του Κυρίου και Θεού και Σωτήρος ημών Ιησού
Χριστού).

16. Ιωάννης Πικατόρος: τον Πικατόρο τον γνωρίζουμε μόνο από το
έργο του Ρίμα θρηνητική εις τον πικρόν και ακόρεστον Άδην, που
σώζεται σε ένα μοναδικό χειρόγραφο το οποίο χρονολογείται στα
1516-1520 (= terminus ante quem για το κείμενο). Ο van Gemert
υποθέτει ότι η Ρίμα (και άρα και ο ποιητής) μπορεί να
χρονολογηθεί στις αρχές του 15ου αιώνα.
Πέτρος (;) Μπεργαδής: τον γνωρίζουμε και αυτόν μόνο από το
έργο του που φέρει το συμβατικό τίτλο Απόκοπος και αποτελεί το
πρώτο νεοελληνικό λογοτεχνικό έντυπο (τυπώθηκε στη
Βενετία στα 1509) και γνώρισε μεγάλη διάδοση το 16ο και 17ο
αιώνα (περισσότερες από 10 βενετικές εκδόσεις). Ο τίτλος και το
όνομα του συγγραφέα μας είναι γνωστά από το επαινετικό δίστιχο
που συνόδευε τις βενετσιάνικες εκδόσεις (και που σίγουρα δεν
προέρχεται από τη γραφίδα του ποιητή): «Απόκοπος του
Μπεργαδή, ρίμα λογιοτάτη | τήν έχουσιν οι φρόνιμοι πολλά
ποθεινοτάτη». Το όνομα «απόκοπος» (= αποκαμωμένος)
βασίζεται στην έκφραση «από κόπου» του πρώτου στίχου.

17. Άλλα έργα του 15ου κυρίως αιώνα:
Ρίμα περί θανάτου (πριν το 1493),
Ομιλία του νεκρού βασιλιά (πριν το 1513),
Ποίημα του Τζαμπλάκου (15ος αιώνας; Ίσως να μην είναι κρητικό).
Θρησκευτικά έργα:
Ομιλίες (= εκκλησιαστικά κηρύγματα σε δημώδη γλώσσα) του
μοναχού Ναθαναήλ ή Νείλου Μπέρτου (τα χρόνια της ακμής του
τοποθετούνται στο β΄ μισό του 15ου αιώνα),
Κοσμογέννησις ή Παλαιόν διά στίχων (= έμμετρη παράφραση των
βιβλίων της Παλαιάς Διαθήκης, Γένεσις και Έξοδος) του Γεωργίου
Χούμνου (πιθ. β΄ μισό 15ου αιώνα),
Θρήνος της Θεοτόκου για τα πάθη του Χριστού του ενωτικού-
ουνίτη Ιωάννη Πλουσιαδηνού (γύρω στα 1429-1500),
ύμνοι του καθολικού ιερέα Ανδρέα Σκλέντζα (περ. 1440-περ.
1510).

18. Η ακμή της κρητικής λογοτεχνίας (τέλη 16ου-αρχές 17ου αι.)
Γεώργιος Χορτάτσης (πιθ. του Ιωάννη, περ. 1555-1609/10):
μας σώθηκαν τρία έργα του: ένα ποιμενικό δράμα, η Πανώρια
(παλιότερα γνωστή με το όνομα του άντρα πρωταγωνιστή, δηλαδή
Γύπαρις), που χρονολογείται γύρω στα 1590 και σώθηκε μόνο σε
χειρόγραφη μορφή (3 χφφ.), μια τραγωδία, η Ερωφίλη, που
χρονολογείται γύρω στα 1595-1600, τυπώνεται για πρώτη φορά
στη Βενετία στα 1637 και είναι ασφαλώς το πιο γνωστό και το πιο
δημοφιλές έργο του (έχουμε μαρτυρημένες παραστάσεις του στην
Κρήτη ήδη το 17ο αιώνα, βενετικές εκδόσεις και χειρόγραφα,
μνείες από λογίους του 17ου αιώνα, κλπ.) και μία κωμωδία, τον
Κατσούρμπο ή Κατσάραπο, που γράφεται πριν το 1601. Ο
Ρεθεμνιώτης Χορτάτσης είναι βασικός εκπρόσωπος των
«αρχαίων» της περιόδου: η γλώσσα, το ύφος, η στιχουργία του
παρουσιάζουν μια ροπή προς τον αρχαϊσμό και την επιτήδευση,
ενώ το ζήτημα των επιδράσεων που έχει δεχτεί σε επίπεδο
ποιητικής δεν έχει ακόμη διερευνηθεί ικανοποιητικά.

19. Βιτσέντζος Κορνάρος (πιθ. του Ιακώβου, 1553-1613/14)
Ο κορυφαίος των Ελλήνων συγγραφέων της πρώιμης
νεοελληνικής γραμματείας στέκεται στον αντίποδα του Χορτάτση:
η γλώσσα, το ύφος, η στιχουργία του μας δίνουν την αίσθηση της
«φυσικότητας», ακριβώς γιατί επιτρέπουν την ύπαρξη στοιχείων
του «ζωντανού» πολιτισμού (γλώσσας, δημοτικής ποιητικής
παράδοσης, κλπ.) μέσα στο έργο του. Με το όνομά του μας
σώθηκε μόνο η μυθιστορία/ρομάντσο Ερωτόκριτος, που πρέπει
να γράφτηκε γύρω στα 1600, αλλά τυπώθηκε για πρώτη φορά
μόλις το 1713. Ο Κορνάρος είναι βασικός εκπρόσωπος των
«μοντέρνων» της περιόδου και στον Ερωτόκριτο επιχειρεί τη μείξη
του αφηγηματικού με το δραματικό με τρόπο που τον καθιστά
πρωτοπόρο όχι μόνο στο πλαίσιο της ελληνικής επικράτειας, αλλά
και σε ολόκληρη την Ευρώπη γενικότερα. Παρά τις προκαταλήψεις
της προηγούμενης έρευνας, σήμερα είμαστε βέβαιοι ότι ο
Ερωτόκριτος αποτελεί προσωπικό δημιούργημα του ποιητή (και
όχι «δημοτικό» τραγούδι), ο οποίος ήταν ένας εξελληνισμένος
βενετοκρητικός ευγενής.

20. Βιτσέντζος Κορνάρος (πιθ. του Ιακώβου, 1553-1613/14)
Ο Ερωτόκριτος έχει δεχτεί και έχει αφομοιώσει γόνιμα διάφορες
επιδράσεις (προφορική παράδοση, έπος, ερωτική-ιπποτική
μυθιστορία του μεσαίωνα, αναγεννησιακό δράμα).
Με σχετική ασφάλεια, αλλά όχι με απόλυτη βεβαιότητα, μπορούμε
να αποδώσουμε στον Κορνάρο και το δραματικό ποίημα Η Θυσία
του Αβραάμ, που και αυτό χρονολογείται γύρω στο 1600
(ασφαλής terminus ante quem η χρονολογία 1635 του παλιότερου
χφ. που μας σώζει το έργο· πρώτη βενετική έκδοση το 1713).
Οι μελετητές υποθέτουν ότι η Θυσία είναι έργο προγενέστερο του
Ερωτόκριτου χωρίς όμως να υπάρχει βεβαιότητα για αυτό.

21. Άλλα έργα:
Κωμωδίες:
Στάθης (ανώνυμο, κάποιοι το αποδίδουν στον Χορτάτη, γύρω στο
1600),
Φορτουνάτος (του βενετοκρητικού ευγενή Μαρκαντώνιου
Φόσκολου, περ. 1597-περ. 1662. Το έργο πρέπει να γράφτηκε
γύρω στα 1655).
Ποιμενικό ειδύλλιο:
Βοσκοπούλα (ανώνυμο, πρώτη έκδοση στη Βενετία το 1627).
Τραγωδία:
Βασιλεύς ο Ροδολίνος (του Ρεθεμνιώτη αστού Ιωάννη Ανδρέα
Τρώιλου, που γεννήθηκε στα 1590-1600 και πέθανε μετά το 1648.
Το έργο τυπώθηκε με τη φροντίδα του ποιητή στη Βενετία το
1647).

22. Έξω από την Κρήτη
Ανάλογα με την περιοχή και την κυρίαρχη εξουσία που έχει
επιβληθεί στον κατακερματισμένο ελληνισμό, η νεοελληνική
λογοτεχνία ακολουθεί διαφορετικούς δρόμους.
Δύο μόνο παραδείγματα:
•Κυπριακό canzoniere ή Ρίμες αγάπης (αρχές 16ου αι.)
Εκτεταμένη συλλογή από 156 ποιήματα με φανερή τη μακρόχρονη
επεξεργασία τους. Διακρίνονται για την άψογη στιχουργική
αρτιότητά τους, τον έντονο λυρισμό και τη μουσικότητα του στίχου.
Εισάγουν για πρώτη φορά στα ελληνικά διάφορες μετρικές
μορφές ποιημάτων (λ.χ. τα πρώτα σονέτα ή δεκατετράστιχα).
Ο Κύπριος ποιητής (ή ποιητές;) είναι Ιταλός (εξελληνισμένος) ή
Έλληνας (κάτοχος της ιταλικής παιδείας και λογοτεχνίας).
•Χρονικό των Σερρών του Παπασυναδινού (α΄ μισό 17ου αι.)
Αυτόγραφο έργο στην παράδοση της τοπικής χρονογραφίας που
παρουσιάζει ενδιαφέρον και για συγκεκριμένα ζητήματα (λ.χ. για
την αντιμετώπιση λοιμών όπως η πανούκλα) και γενικότερα για τη
στάση του ορθόδοξου ιερέα-συγγραφέα του απέναντι στη
σουλτανική εξουσία (δείτε το παράδειγμα του σουλτάν-Μοράτη).

23. Οι ασυγχρονίες του ομόχρονου
1. Σ. Σαχλίκης (c. 1330-μετά το 1391) και Λ. Ντελλαπόρτας
(c. 1330-1419/20)
Γεννημένοι στο Κάστρο γύρω στα 1330 και οι δύο ποιητές μάς
είναι αρκετά γνωστοί χάρη στις πληροφορίες που μας παρέχουν
οι ίδιοι στο έργο τους αλλά και χάρη στις αρχειακές έρευνες του
Μανούσσακα και του van Gemert. Ο Σαχλίκης γράφει το
σωζόμενο έργο του σε δύο φάσεις, ανάμεσα στα 1364 και 1371
και ανάμεσα στα 1385 και 1390, ενώ ο Ντελλαπόρτας λίγα
χρόνια αργότερα, μεταξύ 1403 και 1411. Οι δύο ποιητές διάγουν
βίους παράλληλους και ανάμεσα στα έργα τους υπάρχουν
ομοιότητες, αλλά κυρίως διαφορές.

24. Με τα λόγια του van Gemert: Είναι σύγχρονοι, φυλακίζονται και οι
δύο γύρω στα 1363-4 για αντίσταση στις αρχές και, εξαιτίας μιας
γυναίκας όπως λένε, βρίσκονται στη φυλακή για μεγαλύτερο
διάστημα, οπότε και αρχίζουν να γράφουν. Στο έργο τους
συνεχίζονται οι παράλληλες γραμμές: η φιλία, η διαφθορά των
δικηγόρων και/ή των δικαστών, το είδος της λογοτεχνικής
αυτοβιογραφίας, ένας κάποιος μισογυνισμός. Ωστόσο, πλάι στο
έντονο χρώμα και την παράφορη ανανεωτική ορμή του Σαχλίκη ο
Ντελλαπόρτας ωχριά. Ο Σαχλίκης παίρνει το υλικό του από τη ζωή
και από προφορικές, ελληνικές, ενδεχομένως και βενετικές, πηγές
και είναι ακόμη σχετικά νέος (40 χρόνων) όταν γράφει τα
εκδικητικά του ποιήματα. Ο Ντελλαπόρτας από την άλλη είναι
γύρω στα 75 και είναι ή παριστάνει ότι είναι νομιμόφρων πολίτης
που βασίζεται στη Βίβλο και σε άλλα γραπτά κείμενα: ο τόνος του
είναι διδακτικός, περισσότερο όμως από οτιδήποτε άλλο
πληγωμένος. Και [...] Την στιγμή που αρχίζει να γράφει προτιμά
την παράδοση, το Βυζάντιο περισσότερο παρά τη δυτική Ευρώπη,
και απορρίπτει τις δύο καινοτομίες του Σαχλίκη: την
ομοιοκαταληξία και μια περισσότερο διαλεκτική γλώσσα.

25. 2. Π. Μπεργαδής και Ι. Πικατόρος (β΄μισό 15ου αι.)
Για το επόμενο ζεύγος ποιητών μόνον εικασίες μπορούν να γίνουν
για την ταύτισή τους με ιστορικά πρόσωπα, οι οποίες μάλιστα δεν
είναι και καθολικά αποδεκτές. Ας δεχτούμε όμως συμβατικά τις
ταυτίσεις που έχουν προτείνει με επιφύλαξη οι δύο έγκριτοι
ολλανδοί κρητολόγοι Bakker και van Gemert: του Ιωάννη
Πικατόρου με το Ρεθεμνιώτη Ioannes Picator/de Picatoribus, που
απαντά σε έγγραφα των ετών 1487-1490 και πρέπει να γεννήθηκε
γύρω στα 1465-1470 και του Μπεργαδή με κάποιον Petrus
Bergadhin, ένα δεύτερης γενιάς βενετοκρητικό ευγενή, κάτοικο του
Χάνδακα, που απαντά σε έγγραφα των ετών 1463-1495 και το
1502 έχει πια πεθάνει. Σύμφωνα με τους ολλανδούς
νεοελληνιστές, οι δύο ποιητές τοποθετούνται στο δεύτερο μισό του
15ου αιώνα, ο Μπεργαδής θεωρείται 20 περίπου χρόνια
μεγαλύτερος από τον Πικατόρο και ο Απόκοπος έργο αρχαιότερο
από τη Ρίμα θρηνητική.

26. Το τελευταίο στοιχείο υποδηλώνει ότι ο Πικατόρος είχε υπόψη του
τον Απόκοπο του Μπεργαδή όταν συνέθετε τη δική του κατάβαση,
τη Ρίμα θρηνητική, πράγμα καθόλου βέβαιο. Η στενή θεματική
σχέση όμως των δύο έργων, αλλά και η βαθιά διαφοροποίησή
τους στον ποιητικό χειρισμό των ίδιων θεμάτων είναι δεδομένη και
ξεκάθαρη, έστω κι αν δε γνωρίζουμε ποιο προηγείται και ποιο
έπεται. Ο van Gemert σε μελέτη του του 1992, στην οποία
επιχειρούσε συγκριτική ανάλυση των κοινών μοτίβων και των
μεγάλων διαφορών των δύο έργων κατέληγε στο συμπέρασμα
πως «ο Μπεργαδής έγραψε το έργο του σαν απάντηση και
αντίδραση στο μεσαιωνικό πνεύμα της Ρίμας θρηνητικής» με
κύρια επιχειρήματα ότι: α) ο Πικατόρος είναι μεσαιωνικός ποιητής
που ακολουθεί την ελληνική παράδοση γύρω από τον Άδη και τη
δυτική των φρικιαστικών καταβάσεων στον Κάτω Κόσμο και β) ο
τρόπος εργασίας του ποιητή του Απόκοπου είναι αναγεννησιακός.
Αντιστρέφει και υποσκάπτει τις καθιερωμένες ιδέες για τον Κάτω
Κόσμο. Όλο το ποίημά του από το εισαγωγικό κυνήγι ώς τη μνήμη
και τη ζωντάνια των νεκρών, είναι το αρνητικό του ποιήματος του
Πικατόρου.

27. Το 2008 όμως ο ίδιος μελετητής μαζί με τον Bakker,
επιδεικνύοντας επιστημονική ωριμότητα και γενναιότητα,
σημείωνε:
«Το γεγονός ότι τα δύο έργα διαφέρουν τόσο ριζικά μπορεί να
οδηγήσει σε διαφορετικό συμπέρασμα. Άλλωστε οι έννοιες
«μεσαιωνικός» και «αναγεννησιακός» δεν αποδεικνύουν
αναγκαστικά μια διαχρονική εξέλιξη, αλλά θα μπορούσαν εξίσου
να αναφέρονται σε δύο αντιλήψεις που κυριαρχούσαν την ίδια
περίοδο στα ίδια στρώματα της κρητικής κοινωνίας. Το μόνο
σίγουρο είναι ότι ο Απόκοπος και η Ρίμα θρηνητική είναι
έργα σύγχρονα, γραμμένα από ποιητές που
αντιπροσωπεύουν δύο διαφορετικούς κόσμους.»

28. 3. Β. Κορνάρος (1553-1613/4)- Γ. Χορτάτσης (1560-1610)
Η περίπτωση του τρίτου ζεύγους κρητικών ποιητών, του
Χορτάτση και του Κορνάρου, είναι βέβαια πολύ πιο γνωστή. Με
τους ποιητές αυτούς έχουμε σταθεί πιο τυχεροί σε ό,τι αφορά την
ταύτισή τους με συγκεκριμένα ιστορικά πρόσωπα με τη διαφορά
ότι ενώ για την ταύτιση του Χορτάτση με το Γεώργιο Χορτάτση του
Ιωάννη (1560-1610) υπάρχει καθολική συμφωνία των ερευνητών,
για την ταύτιση του Κορνάρου με το Βιτσέντζο Κορνάρο του
Ιακώβου (1553-1613/4) που είχε προτείνει ο Παναγιωτάκης
εξακολουθούν να υπάρχει κάποιες αντιρρήσεις. Και στην
περίπτωση αυτή πάντως έχουμε να κάνουμε με δύο ποιητές που
ζουν στον ίδιο τόπο, την Κρήτη, την ίδια εποχή και που γράφουν
έργα με έντονα διακειμενικό διάλογο και σημαντικές διαφορές. Η
Ερωφίλη του Χορτάτση (γραμμένη μεταξύ 1595 και 1600 έχει
διαβαστεί ως αντιστροφή του Ερωτόκριτου του Κορνάρου που
γράφεται γύρω στα 1600.

29. Τα δύο έργα είναι και πάλι σύγχρονα, αλλά οι αντιλήψεις που
απηχούν αντιπροσωπεύουν και πάλι δύο πολύ διαφορετικούς
κόσμους: ο Ερωτόκριτος ζει στον ισορροπημένο και αρμονικό
κόσμο της αναγέννησης σε όλα τα επίπεδα (ποιητικό, μετρικό,
θεματικό), δανειζόμενος πρότυπα από τον Αριόστο και την
ποιητική των μοντέρνων, ενώ η Ερωφίλη είναι μια κατεξοχήν
μπαρόκ τραγωδία που προβάλλει ακριβώς την ανισορροπία, την
αστάθεια και τη φρίκη του μπαρόκ.
Τα τελευταία χρόνια μάλιστα πληθαίνουν συνεχώς οι φωνές που
θεωρούν την Ερωφίλη προγενέστερη του Ερωτόκριτου.

30. Ως εδώ δηλαδή έχουμε δει τρία ζεύγη ποιητών που το καθένα ζει και
γράφει την ίδια περίπου εποχή στον ίδιο τόπο, αλλά ακολουθώντας
πολύ διαφορετικές αντιλήψεις και επιταγές: ο Σαχλίκης συνθέτει έναν
πολύχρωμο, πολύβουο ποιητικό κόσμο, όπου παρελαύνουν πόρνες,
ρουφιάνες, μαυλίστρες, αλλά και ζαράκηδες, τοκογλύφοι, χωριάτες
μαχαιροβγάλτες, αστοί δικηγόροι, ξένοι μισθοφόροι, κ.ά., με σημαντικά
αναγεννησιακά χαρακτηριστικά. Ο Ντελλαπόρτας από την άλλη
συνθέτει το δικό του έργο ως αντίδραση στην ποίηση του Σαχλίκη,
επιλέγοντας μια συντηρητική στροφή στην ηθικοδιδακτική ποίηση που
αντλεί τα πρότυπά της από τη βυζαντινή γραμματεία (είναι πολύ
χαρακτηριστικό ότι 400 από τους 3000 περίπου στίχους του
εκτενέστερου έργου του είναι δανεισμένοι από τη Διόπτρα του Φίλιππου
Μονότροπου). Το 15ο αιώνα ο Μπεργαδής και ο Πικατόρος, προφανώς
απαντώντας ο ένας στον άλλον, αλλά χωρίς να ξέρουμε ποιος σε ποιον,
θα συνθέσουν δύο καταβάσεις στον Άδη, ο μεν Μπεργαδής ξεκάθαρα
εμπνεόμενος από αναγεννησιακά ο δε Πικατόρος από δυτικά
μεσαιωνικά πρότυπα. Τον επόμενο αιώνα ο Χορτάτσης και ο Κορνάρος
θα καταπιαστούν κι αυτοί στην Ερωφίλη και τον Ερωτόκριτο με
παρόμοια θέματα, αλλά ακολουθώντας το πνεύμα του μπαρόκ και της
αναγέννησης αντίστοιχα.

31. Εκείνο που έχει ίσως σημασία να αναρωτηθούμε, ύστερα από
όλα αυτά, είναι κατά πόσο νομιμοποιούμαστε να στριμώχνουμε
όλα αυτά τα έργα κάτω από την ταμπέλα της λογοτεχνίας της
Αναγέννησης ή ακόμη χειρότερα, όπως έκανε ο Vitti στην
τελευταία και αποτυχημένη σε ό,τι αφορά τα παλιότερα κείμενα,
αναθεώρηση της ιστορίας της λογοτεχνίας του, κάτω από τον
άστοχο τίτλο «Η Βυζαντινή κληρονομιά».
Η απάντηση ελπίζω είναι προφανής: δε νομιμοποιούμαστε.
Έργα με ξεκάθαρο αναγεννησιακό, μπαρόκ (ή και αργότερα
ροκοκό) ή βυζαντινό και μεσαιωνικό χαρακτήρα δεν μπορούν να
στοιβάζονται κάτω από την ίδια ταμπέλα ας πούμε της
Αναγέννησης με το πρόσχημα ότι η τελευταία είναι μια εποχή.

32. Εδώ και χρόνια ο Ερνεστ Γκόμπριχ (Ε. Gombrich) έχει δείξει με
πολύ πειστικό τρόπο, μιλώντας μάλιστα για την κατεξοχήν
αναγεννησιακή λογοτεχνία και τέχνη, την ιταλική, ότι η
Αναγέννηση δεν είναι εποχή. Στην καλύτερη περίπτωση, και αυτή
είναι η ιταλική, πρόκειται για κίνημα (τον παραφράζω): ένα κίνημα
είναι κάτι που διακηρύσσεται· προσελκύει φανατικούς οπαδούς
και περιστασιακούς θιασώτες αλλά και αντιπάλους και κυρίως
πολλούς ουδέτερους θεατές που έχουν άλλες έγνοιες και
προτεραιότητες. Στις υπόλοιπες περιπτώσεις όπου τίποτε δε
διακηρύχτηκε όπως στη νεοελληνική, η Αναγέννηση είναι ένα
ρεύμα, μία τάση. Μπορεί ασφαλώς να είναι ένα κυρίαρχο ή
σημαίνον ρεύμα. Και στην Κρήτη ήταν όντως σημαίνον, πιθανόν
και κυρίαρχο, αν και το τελευταίο δεν είναι και τόσο ξεκάθαρο αν
λάβει κανείς υπόψη του τη συνολική λογοτεχνική παραγωγή· και
γίνεται βέβαια ακόμη λιγότερο κυρίαρχο ή σημαίνον αν λάβει
κανείς υπόψη του και τη γραμμματειακή παραγωγή στον
υπόλοιπο ελληνόφωνο κόσμο, βενετοκρατούμενο και μη.

33. Επιπλέον τα παραδείγματα που επικαλέστηκα νομίζω δείχνουν
ξεκάθαρα πως δε νομιμοποιούμαστε πια να διαιωνίζουμε τα
σχήματα της γραμμικής εξέλιξης που θέλουν τη μία εποχή να
διαδέχεται αρμονικά την άλλη ούτε καν με το πρόσχημα της
αναγκαιότητας της σχηματοποίησης και της υποτιθέμενης
διδακτικής διευκόλυνσης. Αναρωτιέμαι ειλικρινά ποιον πραγματικά
διευκολύνω με σχήματα που έχουν ελάχιστο ή και κανένα
αντίκρυσμα στην πραγματικότητα των πηγών και των κειμένων με
τα οποία δουλεύουμε και που θα καταρρεύσουν σαν χάρτινος
πύργος με την πρώτη πιο προσεκτική μελέτη και έρευνα. Εκτός
βέβαια αν ελπίζω ότι οι φοιτήτριες και οι φοιτητές μου δε θα
κάνουν ποτέ μια τέτοια μελέτη. Ακόμη και έτσι όμως, το να τους
μεταφέρω ένα ιδεολόγημα που λειτουργεί σαν παραμορφωτικός
φακός για την αντίληψη που αποκτούν και για τη λογοτεχνία και
για την ιστορία και εντέλει και για την ταυτότητα και τον εαυτό τους
θα είχε νόημα ίσως αν υπηρετούσα την προπαγάνδα ενός
ολοκληρωτικού καθεστώτος. Ως επιστήμονας και δάσκαλος όμως
σε μια δημοκρατική κοινωνία δε βλέπω να έχει κάποιο νόημα.

34. Προεκτείνοντας λίγο τις σκέψεις των Μπάκερ και φαν Χέμερτ,
επιτρέψτε μου στο σημείο αυτό να δανειστώ κάποιες βασικές
διακρίσεις γερμανών μελετητών (που δεν ασχολήθηκαν ειδικά με
τη νεοελληνική περίπτωση), του Ε. Μπλοχ και του Ρ. Κόσελεκ, τη
διάκριση ανάμεσα στο φυσικό και τον ιστορικό χρόνο και
κυρίως την έννοια των «πολλαπλών χρονικοτήτων» που θα
μας βοηθήσουν πιστεύω και να καταλάβουμε τι γίνεται στην
περίπτωση της νεοελληνικής λογοτεχνίας και να το περιγράψουμε
καλύτερα. Θα αφήσω όμως στην άκρη τα προβλήματα των
θεωριών των δύο μελετητών (ο Μπλοχ αναπτύσσει την έννοια της
«ασυγχρονίας του ομόχρονου» και μιλάει για πολλαπλές
χρομικότητες στο πλαίσιο μιας πολυεπίπεδης διαλεκτικής που δεν
μπορεί να αναλυθεί εδώ, ενώ και στη θεωρία του Κόσελεκ οι δύο
έννοιες, του φυσικού και ιστορικού χρόνου, δεν είναι απολύτως
συμπαγείς). Εδώ απλώς θα δανειστώ τις έννοιες και θα σας τις
παρουσιάσω όπως τις αντιλαμβάνομαι εγώ.

35. Ο φυσικός χρόνος είναι ένα χρόνος κενός περιεχομένου: το 1453 για
παράδειγμα είναι μια στιγμή του φυσικού χρόνου που μπορεί να
μετρηθεί με διάφορα ανθρώπινα συστήματα (λ.χ. με το χριστιανικό
σύστημα από τη γέννηση του Χριστού, ως έτος Εγείρας, από κτίσεως
κόσμου, με αστρονομικό τρόπο, κοκ.) αλλά αντιπροσωπεύει απλώς μία
χρονική στιγμή από τη δημιουργία του πλανήτη Γη ας πούμε, που είναι
παντού η ίδια. Αντίθετα, ο ιστορικός χρόνος έρχεται να φορτίσει το
φυσικό χρόνο με νόημα που όμως είναι πολύ διαφορετικό κατά
περίπτωση: το 1453 για παράδειγμα αποκτά πολύ διαφορετικό
περιεχόμενο και σημαίνει κάτι πολύ διαφορετικό για τους Ρωμιούς, τους
Εγγλέζους, τους Κινέζους και τους Αζτέκους. Επιπλέον σημαίνει κάτι
πολύ διαφορετικό για τους Ρωμιούς της Πόλης και για τους Κρητικούς ή
τους Λαρισαίους. Αλλά ακόμη σημαίνει πολύ διαφορετικά πράγματα για
το Γεννάδιο Σχολάριο, το Βησσαρίωνα και τον Πλήθωνα, αλλά και για
έναν ανώνυμο χωρικό από την Πελοπόνησσο ή μια γυναίκα από τη
Μακεδονία. Από αυτή την άποψη ο φυσικός χρόνος 1453 (ή η δεκαετία
του 1590 ή το δεύτερο μισό του 15ου αιώνα, κοκ.) είναι κάτι πολύ
διαφορετικό από τον αντίστοιχο ιστορικό τους χρόνο για μια δεδομένη
ανθρώπινη κοινότητα/ομάδα /άτομο.

36. Και εδώ μπαίνει η έννοια των πολλαπλών χρονικοτήτων: Στα
παραδείγματα που είδαμε κάθε ζεύγος ποιητών-έργων ήταν
ομόχρονο, εμφανιζόταν δηλαδή στον ίδιο φυσικό χρόνο. Αυτό
όμως δε σημαίνει ότι ήταν και σύγχρονο από πλευράς ιστορικού
χρόνου. Με άλλα λόγια, μέσα στην ομοχρονία τους
ακολουθούσαν διαφορετικές τάσεις, ρεύματα, «εποχές». Αυτό
συμβαίνει ακριβώς γιατί ο ιστορικός χρόνος, και τότε και
σήμερα και πιθανώς και πάντα σε όλες τις λεγόμενες
ιστορικές περιόδους, αποτελείται από διάφορες
χρονικότητες που η καθεμιά τους έχει διαφορετική
προέλευση, διαφορετική διάρκεια και κινείται με
διαφορετικές ταχύτητες.
Από αυτή την άποψη, ο ιστορικός χρόνος ποτέ δεν είναι
γραμμικός και ομογενοποιημένος, αλλά είναι αντίθετα
πολύπλοκος και πολυεπίπεδος, αποτελούμενος ακριβώς
από πολλαπλές χρονικότητες.

37. Αυτό μπορεί κάλλιστα να εξηγήσει γιατί άνθρωποι που ζουν και
δρουν στην ίδια εποχή, στον ίδιο τόπο, στην ίδια κοινωνία,
απευθυνόμενοι συχνά στους ίδιους ανθρώπους και εμπνεόμενοι
επίσης συχνά από τα ίδια θέματα έχουν τόσο διαφορετικές
(κάποτε και αβυσσαλέα διαφορετικές) προσεγγίσεις. Από την
άποψη αυτή είμαστε πλέον αναγκασμένοι πιστεύω να
αναθεωρήσουμε όχι τις χρονολογήσεις των έργων, όπως κάναμε
μέχρι τώρα, αλλά τις δικές μας προκαταλήψεις και τα δικά μας
προκατασκευασμένα σχήματα. Η έννοια των πολλαπλών
χρονικοτήτων έχει μεγάλη ανταπόκριση στην πραγματικότητα και
του ιστορικού και του βιωμένου από τον καθένα μας χρόνου,
αποδεικνύει τη ματαιότητα των οργανωτικών μας προσπαθειών,
κυρίως σε ό,τι αφορά το ιστορικό και λογοτεχνικό παρελθόν, έχει
όμως και το μεγάλο πλεονέκτημα ότι μπορεί να μας οδηγήσει σε
δικαιότερες αποτιμήσεις των ίδιων των έργων και των διάφορων
λογοτεχνικών και άλλων τάσεων και ρευμάτων, αλλά και να μας
προφυλάξει στο μέλλον από συχνές μέχρι πρόσφατα
προκαταλήψεις και σφάλματα.

38. Ευτυχώς, για τις ιστορικογραμματολογικές μας
προσεγγίσεις εξακολουθούμε να έχουμε στη
διάθεσή μας έναν όρο-ομπρέλα που αγκαλιάζει
ευρύχωρα τις διάφορες χρονικότητες και αυτός
είναι βέβαια ο όρος πρώιμα νεοελληνικά, παρά
τα προβλήματά του που τα έθεσα από την αρχή
των διαλέξεών μου και που δεν τα θεωρώ
αμελητέα. Αν θα θέλαμε ωστόσο να στραφούμε
προς έναν εξίσου ευρύχωρο όρο με μεγαλύτερη
ιστορική θεμελίωση, ο μόνος που έχουμε στη
διάθεσή μας είναι τα ρωμαίικα που έχει και αυτός
τα δικά του προβλήματα, αλλά φοβάμαι ότι οι
προκαταλήψεις μας δε μας επιτρέπουν ούτε καν
να τον συζητήσουμε.