Designed for, and published by Vrij Nederland in 2002-2004

1. Selected portraits
Vrij Nederland 2004-2006

2. 38 39
RENATE RUBINSTEIN VRIJ NEDERLAND
12 NOVEMBER 2005
INLEIDING
De geboorte van Tamar
Als meisje van eenentwintig trok Renate Rubinstein Opinies, opinies, opinies. Overtuigingen,
stellingen, argumenten. Het kon lijken of
begin jaren vijftig naar Israël, om de herinneringen aan Renate uit niets anders opgetrokken was dan
een grote liefde af te schudden. Haar dagboek uit die tijd dat. Zeker in de tijd van haar grootste roem,
van midden jaren zeventig tot aan haar dood
geeft niet alleen een unieke impressie van het Israël van in 1990, toen ze bijna onafgebroken in het
nieuws was en de Koningin van de Column
toen, maar laat ook mooi zien hoe haar alter ego Tamar werd, een status die haar toon soms aan te
geboren werd. horen was. Maar eigenlijk ook in de eerste da-
De S.S. Kedmah, het stoomschip waarmee Renate Rubinstein naar Israël afreisde. ‘De Kedmah, klein, ouderwets, crowded. Iedereen spreekt elkaars talen, vraagt gen van haar column al, vroeg in de jaren zes-
elkaar van alles: waarom naar Aretz?’ schreef Rubinstein op 4 oktober 1951 in haar dagboek tig, toen het genre in ons land nog nauwe-
lijks bestond en niemand kon voorspellen
TEKST HANS GOEDKOOP dat het in een jaar of tien zou uitgroeien tot
FOTOGRAFIE UIT ‘TWIJFEL TRAINEN’ podium bij uitstek voor de vaderlandse me-
A
ningsvorming. Ze was er gewoonweg voor
ls Renate Rubinstein op maan- geboren, stelligheid in kort bestek, het was
dagochtend binnenliep bij de eenvoudig haar natuur.
redactie van Vrij Nederland, zo- Toch is het niet de stelligheid op zich die
als ze elke week deed om haar haar tot een geweldig columniste maakte.
stukje langs te brengen, kre- Stelligheid alleen was niet genoeg. Er moest
Renate Rubinstein was tot haar dood in 1990 een van Nederlands gen de aanwezigen het daar ineens ontzet- oorspronkelijkheid bij. Een goede colum-
spraakmakendste opinieleiders. Volgende week verschijnt tend druk. De een dook diep in zijn papie-
ren, een ander schoot weg naar een afspraak.
nist ‘hoort iets te schrijven dat waar is en dat
je toch niet al op alle voorpagina’s gelezen
‘Twijfel trainen’, een keuze uit haar Israëlische dagboeken. In Want ze mocht eens op je afkomen. Je kon
dan ter verantwoording worden geroepen
hebt’, zoals ze het definieerde, en die men-
geling van waar en nieuw was nog niet zo
deze Rubinstein-special van VN laat Hans Goedkoop zien hoe in over iets wat je geschreven had en wat, dat
zag je zelf toch ook wel, idioot geweest was.
eenvoudig te bereiken. ‘Ook “de waarheid”
schrijven is niet zo makkelijk als de mensen
die notities uit begin jaren vijftig de Vrij Nederland-columniste Je kon een betoog verwachten over wat van
meer belang was en waarom je daar niet over
denken, want het is niet iets dat er al was voor
je erover schreef. Het is ook niet gelogen. Het
Tamar ontkiemt (pagina 39). Enkele bijzondere fragmenten uit schreef. Je werd in enkele minuten gewassen
en gestreken, vaak ten overstaan van de col-
is niettemin iets dat je moet bedenken.’
Dat klinkt bij alle nuchterheid haast geheim-
de dagboeken zijn te vinden op pagina 46 en verder. In een lega’s, en als je het slecht trof kon je ook nog zinnig. Het bedenken van de waarheid. Het
onderhouden worden over hen. Wat die en verzinnen van iets wat vervolgens echt be-
profiel van Rubinstein (pagina 50) blikken vriend en vijand die schreef, dat was toch alleen nog om te la- staat. Het klinkt als alchemie, een samen-
chen, dat was je toch met haar eens, werd het vloeien van het onverenigbare, en dat is
terug op leven en werk van de Koningin van de Column. geen tijd om die eens te ontslaan? misschien ook wel waar het Renate om ging.

3. 40 41
RENATE RUBINSTEIN VRIJ NEDERLAND
INLEIDING 12 NOVEMBER 2005
Want dat bedenken vroeg om een bereid- op, toen ze een nieuwe liefde tegenkwam, moest zichzelf temperen en probeerde dat
heid open te staan voor het onbekende, om misschien de grootste van haar leven. Huyck tot twee keer toe door afstand te nemen. In
het afleggen van vaste vooronderstellingen van Leeuwen, veertien jaar ouder dan zij. Een 1949 ging ze een paar maanden naar Parijs,
en andere valse zekerheden, kort en goed om jongeman van goeden huize die gehuld ging waar ze au pair werd, en in 1951 drie en een
iets wat op gespannen voet staat met de stel-in een sfeer van tennissen, skiën, reizen en halve maand naar Noorwegen, waar Van
ligheid van de columnist, te weten rigoureu- vooral literatuur, het leek wel Bloomsbury. Leeuwens zuster Ingrid woonde. Maar het
ze twijfel. Hij vormde samen met de jonge criticus hielp niet. Hoe ze ook van elkaar hielden, de
‘Het in twijfel trekken van die vanzelfspre- Hans Gomperts de redactie van het literaire verhouding ging bergaf, alsof die buiten hen
kendheden die mij ook voor anderen zo’n tijdschrift Libertinage, dat zich met succes om werd bestuurd. Ze liepen vast in een pa-
overbodige ballast lijken,’ noemde ze dat al in de traditie plaatste van het vooroorlogse troon van praten en daar ook weer over pra-
in 1956, toen ze na haar eerste essay mocht Forum van Ter Braak en Du Perron, en tege- ten tot ze zwegen en nog net zo ver waren –
aantreden als redacteur van Propria Cures, lijkertijd gezag had door de introductie van en op dat dode punt was het Renate die de
en ze voegde er bij die gelegenheid aan toe: Angelsaksische literatuur in onze vanouds knoop doorhakte. Dan moest het maar uit
‘Al schrijf ik ook voor goede verstaanders, op het Duits gerichte letteren. Het werd ver- zijn.
ik zal proberen om de argumenten van de spreid door de jonge uitgeverij Van Oorschot Zo keerde Renate in de lente van 1951 terug
slechte verstaanders met de mijne te verdis- op de Herengracht, die veel nieuwe talenten naar Amsterdam, eenentwintig jaar en weer
conteren. Het veldje waar mijn twijfels zich aan zich wist te binden, en daar op de zaak alleen. Ze vrat zich op van zelfverwijt, vond
moeten trainen zal dus ergens in dat nog na- werkte sinds kort, als jongste bediende, dat het allemaal haar schuld was, wist ook ze-
der te exploreren gebied liggen, tussen het Renate Rubinstein. ker dat ze nooit meer zo’n ‘true love’ zou vin-
al te obscure impliciete en het overbelichte Zelden zal de bliksem zo zijn ingeslagen. den, en bemerkte bovendien iets dat de pijn
expliciete.’ Renate zag een man die lang en slank was – nog verscherpte. Alles in de stad herinnerde
Twijfel trainen. Dat was waar het haar om dat zou levenslang haar type blijven – en ook aan Huyck. Straten, huizen, hoeken gaven
ging. Hoe vierkant ze de waarheid, eenmaal verder uitstak boven haar vriendenkring. Hij haar een steek in de maag. Ze bleef soms bin-
achterhaald, ook mocht verdedigen, ze zette had meer literaire smaak, meer intellectue- nen om het vermijden, ze verdroeg het niet,
die eerst op losse schroeven. le scherpte en meer kennis, sowieso meer le- maar zelfs dan speelde de maag op. Het leek
venservaring. Daardoor ook meer overwicht, wel of ze niet alleen haar liefde kwijtgeraakt
In Renates eigen leven was die training al meer rust, meer ironie, en dan dus nog meer was maar ook alles daaromheen, haar plek,
ruim voor 1956 gestart. De sporen ervan gaan geld, meer stijl, dat hele air van leisure class zichzelf. Ze leefde niet alleen meer los van
het maatschappelijke leven, zoals in haar tijd Renate met Chaim, ongedateerd. In haar dagboekaantekening van 17 april 1953: ‘Chaim, die gisteravond laat op de fiets kwam met een fles wijn, moest ik op zijn
Je werd in enkele minuten gewassen met Roegholt, ze was los van welk leven dan
ook, en meer dan ooit dwong dat haar tot de
vraag vertellen tot op welke hoogte ik hem aardig vind – wat hem toch ongelukkig maakte ondanks dat hij het altijd eigenlijk al ongeveer wist.’
en gestreken, vaak ten overstaan van vraag van drie jaar eerder wat ze nu toch aan
moest met zichzelf.
de collega’s
I
n een dagboeknotitie uit die dagen komt
ze tot de slotsom dat ze geen andere keu-
terug tot op zijn minst 1948, het jaar waar- en elegantie. Hij belichaamde een leven ze heeft dan weg te gaan om haar herin- gin. Sinds de negentiende eeuw al een tehuis als een in Berlijn geboren dochter van een Israël op die uniek is, zeker voor ons taalge-
in ze voor het eerst een dagboek bijhield. waarvan ze ineens wist dat ze het altijd had neringen af te schudden en praat met haar voor joodse immigranten en sinds de golf Duitse textielfabrikant die in de jaren dertig bied. In plaats van de gemeenschap die het
Of voor het eerst bewaarde, er lijkt een eer- gezocht en toen de liefde wederzijds bleek, zusje Gerda over een vertrek naar Israël. ‘(...) van Duitse vluchtelingen in de jaren dertig voor de nazi’s was gevlucht naar Nederland. land wil worden ziet Renate een vergaarbak
der dagboekdeel bestaan te hebben. Ze was wat al gauw bleek, zag ze haar toekomst stra- is this perhaps the possibility,’ vraagt ze zich nog veel meer, was het in 1948 officieel een Het zionisme, de gedachte dat de toekomst van culturen en tradities. Joden van de ver-
achttien en een voorbeeld van wat in die da- lend voor zich als in het type damesbladver- af, en goed vier maanden later zet ze voet aan joodse staat geworden. Een gloednieuwe na- van de joden nergens anders dan in Israël trouwde soort, de West-Europese, maar ook
gen werd omschreven als de zedenverwilde- haal dat ze toch eigenlijk verachtte. wal in Haifa. tie, drie jaar oud pas bij Renates aankomst, kon liggen, zei haar weinig of niets. Ze zocht Ostjuden uit Polen en de Sovjet-Unie. Dan de
ring der jeugd. Voortijdig van school gegaan, De enige hindernis leek dat Van Leeuwen nog Dat is het begin van een verhaal dat op een met een koortsige ambitie werkelijk iets gewoon een land waar ze zichzelf kon onder- oriëntaalse, plus de kring van orthodoxen
een baantje hier en daar, tot sluitingstijd in getrouwd was, in elk geval formeel, met zijn imponerende manier laat zien hoe ver nieuws tot stand te brengen. Uit het bijbelse houden, waar werk voor haar klaarlag, en dat die sinds mensenheugenis al in Jeruzalem
het café, een voorkeur voor het artistieke en eerste vrouw Wendelien. Afspraakjes moes- Renate gaan kon in het trainen van haar twij- Hebreeuws, een dode taal, werd een modern was wat Israël met een kibboets kon bieden. woont, en dan nog de druzen en vooral de
een bijpassende liefde. Ze had een verhou- ten voorlopig geheim blijven. Maar toen dat fel. Ze liet afgezien van Huyck ook vrienden Ivriet ontwikkeld. Uit traditioneel Arabische Voor iets anders had ze het geld niet. grote massa Arabieren, die je tegenwoordig
ding met Rik Roegholt, net als zij afkomstig probleem in 1949 opgelost werd met een achter, was alleen als nooit tevoren en had dorpen groeiden landbouwnederzettingen Die prozaïsche entree verklaart veel van de Palestijnen zou noemen. Het is een adembe-
van het Amsterdamse Vossius Gymnasium scheiding en de liefde vol kon bloeien, bleek niet veel meer bagage bij zich dan een kist met irrigatiewerken en tractors. Kibutzim, houding die ze in haar dagboek uit die perio- nemende spraakverwarring, meer Babylon
maar een paar jaar ouder en inmiddels aan- Renate dat er nog een tweede hindernis lag, met eerste levensbehoeften, waar ze overi- geïnspireerd door socialistische ideeën, ex- de inneemt. Ze is niet onder de indruk. Ze ne- dan Zion, en Renate schrijft erover in een stijl
komend historicus en dichter. Tot schan- die zich moeilijk liet benoemen. Een zeker gens ook boeken toe rekende. Hoe lang ze perimenteerden met leefvormen waarin geert het propagandabeeld van Israël dat zi- die daar perfect bij aansluit. Argeloos, bereid
daal van het algemeen woonde ze zelfs ongemak tussen hun tweeën. Het vertoon- zou blijven wist ze niet, ze vroeg zich zelfs af collectief werd gewerkt, gegeten en opge- onisten gaven en dat in de Nederlandse pers tot tegenstrijdigheden, ongefilterd haast –
met hem samen, in een pand op de Nieuwe de zich eerst in het huis in Noordwijk waar ze of ze ooit zou terugkeren, en wat ze zou gaan voed, en sowieso stond het bestaan sterk in goeddeels werd overgenomen – een gewoon- een stijl die het gevoel geeft dat je recht-
Herengracht waar in de naoorlogse woning- tijdelijk verbleven, niet ver van het strand, en doen moest ook maar blijken. Iedere zeker- het teken van het collectief. Van staatsvorm te die tot in de jaren zeventig zou standhou- streeks in de werkelijkheid binnenkijkt.
nood meer onmaatschappelijke lieden wa- later ook op Van Leeuwens stil gelegen woon- heid ging aan de kant, want al haar zekerhe- en wegaanleg tot feesten en folklore, het was den. Ze ziet niet bij voorbaat een heroïsch Maar dat is niet waar het haar om gaat. Ze zet
ren aangespoeld, en daar begon ze in een boot Abélard bij Nigtevecht, waar ze zich ves- den zaten vast aan wat ze achter zich wou la- één grote proeftuin voor het nieuwe leven. volk dat in de zinderende zon, vanuit het het schrijven in om voor zichzelf een plaats
schoolschriftje verslag te doen van wat een tigden. Het volgde hen als een spook. ten. Ze begon opnieuw. Toch lijkt dat niet te zijn wat Renate naar het niets van de woestijn, de ene citrusboom- te vinden, een nieuw leven, en al gauw wordt
groeiende verwarring bleek te zijn. Nu ze tot Na een paar maanden drong het tot Renate Fascinerend om te zien is hoe die houding land trok. Ze was weliswaar joods, maar al- gaard na de andere uit de grond stampt en duidelijk dat dat niet mee zal vallen. Er is veel
hier gekomen was, zo vrij maar ook zo onbe- door dat het wel eens aan haar kon liggen. Ze aansloot op het land van haar bestemming. leen van vaderskant, wat voor de joodse wet daarmee een wonder van humaniteit ver- aan het land dat haar niet kan bekoren. Ze
stemd, wat moest ze met haar leven aan? wilde te graag, ze wilde niets anders dan le- Je kunt zeggen dat heel Israël in die tijd werd niet telt, en was op geen enkele manier joods richt. Ze kijkt eerst zelf. vindt de gemeenschapsgeest vooral klein-
Het antwoord volgde prompt het jaar daar- ven van de liefde en verstikte die daarmee. Ze gedreven door verlangen naar een nieuw be- opgevoed. Ze zag zichzelf in andere termen, Dat levert een impressie van het toenmalige geestig, een mengeling van zelfcensuur en

4. 42 43
RENATE RUBINSTEIN VRIJ NEDERLAND
INLEIDING 12 NOVEMBER 2005
volgens haar notities aan de slag om Huyck voor het raam staat om te zien of ‘pappi’ er al waar een kibboets Buchenwald heet en waar
wat concurrentie aan te doen. Na de verhou- aan komt. Ze verafgoodde hem, misschien de geschiedenis van de diaspora en de ver-
ding met Ab Herzberg is er sprake van een M. wel des te sterker omdat ze een moeilijke volgingen dus niet wordt weggemoffeld on-
Daarna gaat het over een C., ook wel C.W., die verhouding met haar moeder had, en het der de illusie van een land dat uit het niets
plaats maakt voor een L, en in oktober 1952, gemis was na de bevrijding dan ook zwaar. opbloeit.
als ze één jaar in het land is, komt er ander- Ze deed haar best zich los te maken van zijn Die aandacht voor het oude onder al het nieu-
maal een M. Die schuift op zijn beurt op voor beeld, het leven ging tenslotte verder, en de we dat de trots van Israël wil zijn, verleent de
Ch., of Chaim, daarna is er een B. van Boris, eerste jaren zag het ernaar uit dat ze daar ook dagboeken een subversieve kwaliteit. Renate
en tenslotte haalt ze zelfs het einde van het in slaagde. Ze stond midden in het heden. Ze richt zich op wat veronachtzaamd wordt. Ze
alfabet, de Z van Zwi. Ze weigert te aanvaar- had immers baantjes, ze had vrienden, ze leest literatuur over de stichting van de staat
den dat de letter H. haar blijft beheersen, had liefdes. De oorlog leek voorbij, het ‘nare’ in 1948, zoals Arthur Koestlers roemruchte
roept zichzelf als motto ‘change your bed- scheen ‘verjaard’. Promise and Fulfillment, en ontdekt daarin
ding’ toe, en heeft daarbij het geluk dat de Maar nu het met haar true love misliep, sug- de diepte van een levensecht verleden. Ze be-
vernieuwingsdrang in Israël zich ook al uit- gereert het dagboek, kantelde het beeld. Er zoekt Arabische dorpen, half of geheel verla-
strekt tot de omgangsvormen rond het bed. bleef niets van haar over, ze bleek in alles van ten, met hun prachtig in de heuvels opgaan-
Gemengde slaapzalen, seks voor het huwe- hem af te hangen, en dat brengt haar in haar de lijnen, soms goeddeels verwoest door de
lijk – jaren voor die in Europa zou beginnen, nieuwe thuisland tot een zelfinzicht dat pijn nieuwe heersers, en besluit dat daar voor
is de seksuele revolutie in het land in volle doet. In de nieuwe liefde die ze had gezocht, haar het ware Israël in schuilt. Een landschap
gang. had zich een oud gemis genesteld. Achter de dat de sporen draagt van duizenden jaren le-
Maar wat ze ook probeert, het maakt niet uit. figuur van haar geliefde stond die van haar ven en dat in zijn schoonheid zelfs een ele-
Huyck blijft haar norm, ze spreekt zelfs van vader. Huyck was niet alleen haar heden, met ment van troost biedt wanneer ze zich on-
haar ‘superego’, en dat dwingt haar tot de vooruitzicht op een toekomst, hij moest haar gelukkig voelt. (‘Het is te vergelijken met
vraag wat het toch is dat hem die macht over verleden goedmaken en werd zo opgezadeld muziek, hoewel niet zo sterk zo, die soms on-
haar geeft. ‘Ik hou misschien alleen echt van met een rol die niemand op den duur ooit danks alles een lichamelijk gevoel van welbe-
wie van mij houdt en mij toch verlaat – her- voor een ander kan vervullen. Wat kon hij hagen kan geven.’)
halingspatroon om gek van te worden,’ op- toen anders doen dan haar uiteindelijk ver- Die hang naar het oude krijgt ook conse-
pert ze een maand na aankomst in Gal Ed al, laten, zonder het te willen, net zoals haar va- quenties voor Renates eigen leven. Na een
en die cryptische suggestie wordt de maan- der had gedaan? maand of acht Gal Ed, in juni 1952, besluit
Renate en haar zusje Gerda bij Ein Hod, februari 1952. Voor een later bezoek, eind 1953, schreef Rubinstein: ‘In alle vieze warhoofdigheid, disgust, fatigue en den daarop gevolgd door meer. ‘Dit ene na-
onverschilligheid nog als enige prettige gedachte: het wachten op Gerda’s komst.’ re maakt alle andere, vergetene, verjaarde
los,’ noteert ze februari 1952. ‘Ik geloof dat
ik een hopeloos geval van vaderbinding ben ‘Ik hou misschien alleen echt van wie van
– ik kan mensen onder de dertig of twintig
in hun verliefdheid niet au sérieux nemen,’
mij houdt en mij toch verlaat’
heet het in mei dat jaar, en midden juli staat
er plotseling: ‘Ik dacht aan afscheiden en ont-
M
groepsdwang. Ze merkt dat het samenleven den. Ook die weg is voor haar afgesloten. te denken van de oude (‘Hij lijkt verder niet moetingen op stations – het is een rotstreek et die ‘pang of conscience’, een uit- ze de betonnen nieuwigheid van het be-
zo ver gaat dat ze meestal geen eigen kamer op H., ook niet op Judith’), na een paar dagen die nu weer te hebben, met iemand anders, drukking die het dagboek meer staan in een kibboets vaarwel te zeggen en
M
heeft. In plaats van rust en privacy, waar ze et die intuïtie, die langzaam in- moet ze toegeven dat ze zichzelf bedondert. zo gauw al.’ dan eens gebruikt, breekt het verle- een nieuwe start te maken in Jeruzalem. Ze
naar snakt, is er voortdurend samenzang daalt, maakt het dagboek een tour- ‘Achteraf zie ik dit ook net als H. als een laat- Herhalingspatroon. Verlaten worden. Het den voor Renate door de oppervlakte van het gaat daar naar de talenschool, de ulpan, om
die wordt verwacht, met lamentabel ge- nure die er veel meer van maakt ste poging om het leven nog gewoon door te verjaarde nare. Vaderbinding. Afscheid op heden heen. Misschien wel tot haar opluch- Hebreeuws te leren, loopt colleges op de uni-
volksdans erbij. Gevoel voor schoonheid dan een documentair beeld van een jon- laten gaan, alsof er niets gebeurd was.’ stations. Het zijn verwijzingen naar een ver- ting, want de figuur van Huyck verdwijnt in versiteit, vindt voor zichzelf een kamertje in
ontbreekt op alle fronten. Zelfs de meeste ge vrouw in een jong land. Renate keert de Vanaf dat moment is het haar duidelijk hoe leden dat zich blijkbaar met een onverwach- de zomer van 1952 in het dagboek naar de een Arabisch huis en voelt zich voor het eerst
huizen zijn opzichtig lelijk, opgetrokken uit blik naar binnen. Want uit Israël kan ze weer diep het beeld van Huyck zich in haar heeft te kracht weer aan haar opdringt. Juli 1940, achtergrond, in elk geval in zijn gedaante sinds lange tijd vertrouwd. Een oude stad
utilitair beton dat doorgaat voor een toon- weg als ze dat wil, maar uit zichzelf kan ze dat genesteld. Weggaan naar een ander land toen ze tien was en op een ochtend de bel van niet af te schudden spookliefde. Het in- met kromme straten, mensen uit de meest
beeld van vooruitgang, en vooral dat laat- niet, en hoe moet ze ooit vrede krijgen met helpt amper om zich van hem te verlossen, ging in hun huis in Amsterdam. Twee man- zicht in de tijdlagen van het bewustzijn lijkt diverse werelden, studenten, intellectuelen
ste doet bij haar een muntje vallen. Eigenlijk zichzelf? Wie is ze eigenlijk, weet ze wel echt de illusie van zijn liefde wordt er in haar nen van de Grüne Polizei, die naar haar va- een zekere rust te brengen. – het heeft niet alleen geschiedenis, het lijkt
heeft ze een hekel aan zo’n beetje al het nieu- wat haar impulsen en motieven zijn? hoofd niet minder magisch van, of minder der vroegen. Hem een paar minuten later Ook op een andere manier worden die tijd- zelfs op haar leven thuis in Amsterdam, met
we waar de Israëliërs zelf zo trots op schijnen De twijfel daarover begint al kort na aan- obsederend. Er is weinig anders waar ze haar meenamen. ‘Der Vati kommt bald wieder,’ lagen intussen van betekenis. Wanneer boeken en cafés, ze herademt. Hier zou ze
te zijn. komst, als ze in kibbutz Gal Ed, haar eerste nieuwe, lege leven mee kan vullen, heimwee zeiden, maar hem ook na weken, maanden, Renate voor het eerst Jeruzalem bezoekt kunnen leven. Wie weet zou ze zelfs geluk-
Wat een ontmoedigend vooruitzicht biedt. standplaats, onverhoeds verliefd wordt. Hij jaagt het vuur nog op, en zo ontstaat er in jaren niet meer terugbrachten, alleen een krijgt ze een rondleiding van een ‘meneer kig kunnen zijn.
Want al dat nieuwe zal het land steeds ver- heet Ab. Hij is de zoon van Abel Herzberg, de het dagboek een refrein dat drie jaar lang zal korte ontmoeting toestonden op het stati- L.’, die Duits spreekt en bekent dat hij het Maar zo ver komt het niet. Na vlagen van te-
der gaan bepalen en het dus alleen maar on- jurist en schrijver, die ze al uit Amsterdam blijven klinken. Huyck, waar ben je? Huyck, on van Westerbork, zodat het tot augustus heerlijk vindt met haar te praten, want ook vredenheid slaat toch de onvrede weer toe,
aantrekkelijker maken. Het is een gedach- kent, en de broer van Esther Herzberg, die blijf bij me! Huyck, hoe kom ik godverdom- 1945 duurde voordat er een brief kwam, niet hij komt uit Berlijn. ‘Ihr seliger Herr Vater in vaste regelmaat, en dat vooral waar het de
te waar Renate zich in de eerste weken verre ook in Gal Ed zit. Maar hij is intussen toch me van je af? van hem maar van het Rode Kruis, waarin war ein Geschäftsfreund meines verstor- liefde aangaat. Elke keer als ze verliefd wordt
van houdt en die ze zelfs na maanden of een vooral de broer van Judith Herzberg, de la- Nu was Renate er niet de persoon naar om vermeld stond dat hij bijna twee jaar eerder benen Vaters.’ Hij voert haar mee naar een krijgt ze, soms een dag, soms langer, maag-
jaar nog niet ten volle kan aanvaarden, maar tere schrijfster, die sinds een paar maanden zich neer te leggen bij wat haar niet zinde. omgekomen was in Auschwitz-Birkenau. Israël waar Duitsers nog als Duitsers leven, pijn. Zonder uitzondering, alsof ze het zich-
een voorgevoel ervan zweeft al vanaf de eer- een verhouding heeft met – hoe kan het zo lo- Met een vitaliteit die weinigen gegeven is en Dit waren voor Renate geen herinneringen Nederlanders nog als Nederlanders en chas- zelf onmogelijk maakt een andere man dan
ste dag tussen de regels. De toekomst die hier pen – Huyck van Leeuwen. En hoezeer Renate die haar zelfs bij de meest deprimerende ge- die zich lieten wegstoppen. Ze was een ty- sidim nog als in Polen. Waar menig inwoner Huyck te vinden. En dat brengt haar in mei
uitgestippeld wordt, zal nooit de hare wor- ook haar best doet om de nieuwe liefde los beurtenissen niet schijnt te verlaten, gaat ze pisch vaderskind geweest, het soort dat uren een Auschwitz-nummer op de arm draagt, 1953, na ruim anderhalf jaar Israël, tot een

5. 44 45
RENATE RUBINSTEIN VRIJ NEDERLAND
INLEIDING 12 NOVEMBER 2005
besluit dat ze de maand daarop ten uitvoer naam, naar Israëlische gewoonte, die in haar Renate Rubinstein in augustus 1952. ‘Vacantie.
brengt. Ze zet zich aan een tweede onderzoek geval toepasselijk is. Tamar betekent palm, Vanmorgen vertrokken allen naar andere plaatsen. Een
naar de betekenis van Huyck voor haar. Ze een boom die boven alles uitsteekt, en dat paar manke meisjes en arme oude heren en ik bleven,’
zal wel moeten, vindt ze, en legt er zelfs een is net wat Renate met haar een meter ach- noteerde ze op 1 augustus in haar dagboek
apart journaal voor aan, dat ze een ‘recher- tenzeventig tussen haar nieuwe landgeno-
che du temps perdu’ noemt. ten doet. Daarnaast verwijst het woord nog
naar een zinsnede, wellicht uit een gedicht, dere manier om die te vinden. Argumenteert
Met die krachtproef doet Renate nog een laat- waarmee Renate in die dagen het verlies van en essayeert, dramatiseert en ironiseert, en
ste poging aan de greep van haar verleden te haar ‘true love’ beweent: ‘Could we not belie- zet daarmee het wapen van de stijl in om de
ontsnappen. Met een onverschrokken ernst, ve ourselves in Palmyra unruined.’ Palmyra jongedame die het onder handen heeft een
die haar noodzakelijk lijkt, want het is nu of was in de antieke wereld een geliefde, maar beetje in de greep te krijgen.
nooit, maar ook een bijbehorend pathos, dat toch tot verval gebrachte ‘stad der palmen’, Je kunt zelfs zeggen dat het haar gelukkiger
haar zelf goddank als eerste hindert, loopt ze en Renate zag zichzelf wellicht als een verla- probeert te maken. Want al werken de noti-
episoden langs uit haar ‘true love’ en hoopt ten palm daar. ties toe naar de gedachte dat haar situatie
daarmee het antwoord te forceren op de vra- ‘Hier word ik nu al zo genoemd en voel me zich niet laat veranderen, dat ze het er maar
gen die haar nu al zo lang vasthouden. Twee ook anders,’ zegt het dagboek kort na haar mee moet doen, die constatering is niet en-
dagen schrijft ze als bezeten. Nog een paar hernoeming tot Tamar, en dat gevoel krijgt kel en alleen bedrukkend. Inzicht leidt tot
dagen volgen kortere notities. Maar het re- naderhand contouren. Af en toe gaan de overzicht, dat is het voordeel van de waar-
sultaat is schamel. Na het teruglezen van ou- notities over in een wij-vorm, waarin naast heid, en van overzicht komt op den duur ook
de brieven komt ze tot de slotsom dat ze sim- Renate kennelijk Tamar aantreedt (‘Dit is ons overwicht. Hoe onveranderlijk de treurnis
pelweg nog steeds verliefd is op haar Huyck, besluit’). Een enkele keer verdwijnt hun eens- ook mag zijn, zegt Tamar tussen de regels, je
geen enkele kritiek op hem heeft en hem dus gezindheid en verkeren ze ineens in onmin kunt je er soms van losmaken door er boven-
nog net zo vurig terug wil als toen ze hem (‘Zei Renate tegen Tamar’). Maar meestal is uit te stijgen.
kwijtraakte. Zo is het gewoon, over en uit, de Tamar een welkome, zij het ook door Renate Zo wordt in dit Israëlisch dagboek zichtbaar
reden doet er eigenlijk niet eens meer toe, er zelf aanvankelijk verwonderd gadegeslagen hoe er zich, nog voordat ze het zelf besefte,
zit niets anders op dan te capituleren voor steun. ‘Praatte me in slaap met een formule toch een toekomst voor Renate aftekende. De
de waarheid. ‘Met het lezen van de brieven die pas na 20x herhalen in mijn bewustzijn aantekeningen zijn berichten uit de kraam-
en de hele vivisectie op dat levende verleden doordrong: “ik zal wel voor je zorgen Rena- kamer van een schrijverschap. Ze voeren je
hield ik op,’ schrijft ze drie weken nadat ze te; Renate ik zal je wel helpen,” troostend en als lezer binnen in de dynamiek van waar-
uit het geboren werd, tezamen met een alter
Zoals haar true love in Israël niet wilde ego. Ze onthullen een persoonlijke mytho-
logie, met een intimiteit die je maar zelden
wijken, zo hield ook haar hekel aan het wordt gegund, en als je bij de laatste pagina’s
komt kun je merken dat het innerlijke bouw-
joodse land hardnekkig stand werk zijn voltooiing nadert.
E
begon, ‘ik vind het nu een idiote poging, een overtuigend uitgesproken en terecht – van r ontbreekt alleen nog één ding – en
verkeerde weg naar een verkeerd doel.’ wie moet ik het anders hebben?’ Renate lijkt het te beseffen. In de laat-
Ja, van wie anders? Ze is in haar eentje in een ste maanden van het dagboek, vroeg
M
et die domper loopt het dagboek vreemd land, niet bij machte iets fundamen- in 1954, schrijft ze uit A Writer’s Diary van
uit op wat je rustig een misluk- teels aan haar omstandigheden te verande- Virginia Woolf een notitie over die ingaat
king kunt noemen – en je zou het- ren. Het enige wat ze kan doen is iets verzin- op het eigenaardige van dagboekschrijven.
zelfde kunnen zeggen van Renates verblijf nen om ermee te leren leven, met zichzelf te ‘And this shall be written for my own pleasu-
in Israël in zijn geheel. Zoals haar true love leren leven, zich te leren zien en sturen, en re. But that phrase inhibits me, for if one wri-
daar niet wilde wijken, zo hield ook haar he- dat is waar ze, bewust of niet, Tamar voor in- tes only for one’s own pleasure, I don’t know
kel aan het joodse land hardnekkig stand. zet. Een figuur die met haar Israëlische naam what it is that happens. I suppose the con-
Zelfs in Jeruzalem bleef het gevoel van thuis afstand van haar leven geeft, zoals Israël als vention of writing is destroyed.’ Want waar
zijn nooit lang ongerept. Ze zag ten slotte geheel afstand van haar liefdesleed geeft. is het gehoor?
onder ogen dat het weinig zin had om nog Die zich niet in avonturen stort, maar kijkt In 1956 verscheen in Propria Cures het eer-
lang te blijven, dat ze haar problemen maar en vraagt. Niet opgaat in verwarring, maar ste grote essay van Renate. Nog eens vijf jaar
moest oplossen waar ze ontstaan waren, in beschouwt en afweegt. Twijfelt. later volgde in Vrij Nederland de column die
Nederland, en in de lente van 1954, na tweeën- En schrijft. haar naam voorgoed zou vestigen – onder
half jaar, keerde ze terug naar Amsterdam. Het valt niet te bewijzen, het staat ner- het pseudoniem Tamar. V
Toch zijn die twee en een half jaar, achter- gens, maar er is iets voor te zeggen om dit
af gezien, meer dan alleen maar die misluk- Israëlisch dagboek, of in elk geval de kracht ‘De geboorte van Tamar’ is als nawoord
king. Lees het dagboek goed en je bespeurt die ervan uitgaat, toe te schrijven aan Tamar. opgenomen in Renate Rubinstein, ‘Twijfel
bij alle stilstand en impasse toch ook een Het is anders dan de vroegere journalen, die trainen. Uit de Israëlische dagboeken’.
verandering. Niet zozeer in de situatie als als bij de meeste mensen nogal stromeloos
wel in Renate zelf – vanaf de eerste dagen al. van incident naar incident gaan. Het zoekt Het boek verschijnt op 17 november bij
Na aankomst in Gal Ed krijgt ze een nieuwe naar een lijn en exploreert de ene na de an- uitgeverij Augustus, 152 pagina’s, € 16,50

6. 46 47
RENATE RUBINSTEIN VRIJ NEDERLAND
DAGBOEK 12 NOVEMBER 2005
Twijfel trainen
Renate Rubinstein
Kfar Hanassi, woensdag 24 Oct. ’51 van onder de indruk was. Het bleek dat iedereen de dansen
Zondagavond in vrachtauto vertrokken. Onder zingen ‘smashing’, ‘very good’ etc. gevonden had met grote over-
van het Friese volkslied en ‘Waar de blanke top der duinen’ tuiging. Het leek mij een naïeve, provinciale vertoning van
reden we over de heuvels van Galilea, steeds hoger en toen amateurdansers in meestal lelijke costuums (meisjes in
plotseling dalend tot aan de Tiberias Zee, 400m onder de witte jurken en olijftakken in de hand, veel kringvormig
zeespiegel. Het was donker, de maan nog niet op, maar wel neerbuigen, opstaan, intrekken, uitrekken). Opwindend
weer zoveel sterren als hier altijd te zien zijn, meer en dui- vond ik wel de hoeveelheid jonge mensen in hun korte kle-
delijker dan bij ons en met een op z’n kop gezette halve ren, in half schijnwerperlicht. Naar Kfar Hanassi in grote
maan niet ∫ maar Ω. We werden ondergebracht in Afikim, vrachtauto, steeds hoger klimmend, kouder wordend. Ik
één van de grootste kibbutzim van het land met 2 verdie- voelde me erg beroerd, met darmkrampen waarschijn-
pingsflats, 38 vrachtauto’s, bioscoopzaal, drinkfonteinen lijk van het plotselinge goede eten in Afikim. Om twee uur
met ijsgekoeld water, grasvelden met hoge bomen, com- thuis, thee in de eetzaal en een leegstaand kamertje voor
fortabele douchezalen, heel goed eten en voor 6 personen mij alleen. Gisteren de meshek, met een andere auto mee-
niet 1 maar 4 messen. gereden naar Safad, langs een prachtige weg, hoog opklim-
De Hollandse jongens waren evenals iedereen hier dol van mend langs kale rotsheuvels met onverwachte uitzichten
enthousiasme voor zo’n kibbutz, zo’n eetzaal, zo’n luxe. Vol over het Tiberiasmeer, Safad een oude joods-Arabische
vertrouwen en hoop dat zij het ook wel zo zullen krijgen. stad, vuil maar prachtig, hoog gelegen met ver uitzicht en
Het is een dorp als vele andere, alleen wat dichter bewoond mooie stenige, trapvormige kleine straatjes. Veel ezeltjes,
en wat moderner, maar inderdaad 20 jaar geleden was er veel Arabieren en vrome joden.
alleen maar moeras.
Het was ontzettend benauwd warm, één van de warmste, […]
laagstgelegen plekken van het land. In Kinneret, waar een
massale politieke meeting zou plaats vinden ter welker Vanochtend aanval van de bekende soort. Wanhoop, onge-
gelegenheid we gekomen waren, vond ik mensen uit Kfar lukkigheid, verlangen. Het laatste vooral naar Noorwegen
Hanassi. ’s Avonds afscheid van de Hollandse jongetjes, ge- en ook naar het goede leven, naar zorgeloosheid, naar alles
zellige druktemakertjes met 2 aardige: Joop en Peretz. Ik wat in Europa makkelijk, oud, gentle, gezellig, ingeslapen
beloofde vaag terug te komen. Met een bij de Beth Ha Emek is. Naar Noorse lucht, gezelligheid, energie. Het fundamen-
jongetjes vergeleken, grote echte vent, ging ik naar de mee- tele pleizier van tenminste te leven ken ik hier niet, daar-
ting. Tienduizenden zaten tegen de helling van een vrij ho- voor is het te warm of te droog of te koud of te nat. Voor het
ge heuvel op. Aan de voet een soort toneel waar koren zon- kibbutzleven heb ik 6 nadelen meer dan de anderen: een
gen, dansgroepen dansten, kerels o.a. Ben Gurion spraken. maag, een grotere lengte waardoor eerder moe en pijn in
Mensen met fakkels kwamen over een tegenover liggende de rug, moeilijkheid met inslapen vooral in een kamer met
heuvel gerend, vormden letters, dansten met hun vuur- 3 anderen, niet kunnen verdragen van warmte, acclimati-
tjes op de maat van israëlische muziek; vlaggen optochten, sering, en vooral geen lust, geen doel in dit soort leven, al-
tractors, paarden: een reuze spektakel waar mijn Engelse leen willekeur en verlangen naar Abélard: geen andere dan
begeleider, een erg zorgzame, vriendelijke vent, geweldig negatieve redenen om dit te doen. UIT: ‘TWIJFEL TRAINEN’

7. 48 49
RENATE RUBINSTEIN VRIJ NEDERLAND
DAGBOEK 12 NOVEMBER 2005
27 Mei ’53 ende gordijnen voor een zwart nachtraam, in bomen en de onmachtig om te concentreren, worstelend tegen het la- goed weggaat, niets dan een afspraak voor een voettocht
Het is weer helemaal mis. Zo onrustig, dor, verlamd ang- geur van boeken. We praten niet over een aai van een hand waai van kinderen en in de koele hand van de stilte tegen de door Frankrijk volgend jaar, in armoede en samen, ach-
stig, gehaast en besluiteloos, werklustig en onmachtig en niet over een blauwe blik naar de verte – wij willen niet slaap, in de slaap tegen de dromen en in de dromen – waar- terlatend.
tegelijk, als zelden. En weer die maag. Als ik de rekening meer geloven in een gevoel dat ons zo bedroog en verliet tegen. Alleen stilte wil ik en juist die is er niet. Het is fijn met hem te praten, als met een originele, scher-
zou opmaken van al de verloren dagen en weken waarin en ons achterliet verscheurd, kapot, kleingekregen, leegge- Waarom heeft de jongen Boris ons zo uit het veld geslagen? pe maar ‘getourmenteerde’ geest. Hij zou het laatste niet
ik onmachtig was door onredelijke maag rotzooi – zou de zogen en half; – of was het anders, lag het in ons, betekent Het was voor het eerst dat we terugvonden iets van wat wan- tussen aanhalingstekens schrijven – zozeer is hij overtuigd
som misschien groter zijn dan de uren met werk verdaan – groot worden ‘God’ verliezen. Misschien omdat wat eerst delen vroeger wel was. Een dun en wijd contact van woor- van zijn grote, eigen, onoverwinbare tragedie, zijn gevecht
‫זה לא בדאי לי‬ God was H. werd, hij reden en verklaring van ons werd en den die in de lucht langs elkaar streken, aaiend. Ogen die met de duivel die steriliteit heet, en afstand van de jeugd,
Het gaat niet over – ook al vergeet ik in de goede dagen met- omdat we geen kind meer waren en de eerste Vader al ver- wegkeken en woorden die verderspeelden. corruptie van het ouder worden. Hij is twintig maar dit ge-
een de slechte – dit weet ik toch. Met dieet en veel andere ge- loren hadden en dus wisten, waren we bang voor wat ko- tal verbaast alleen, verklaart bijna helemaal niets. Ik ‘ge-
zondheidsredenen heeft dit niets te maken – als ik de gro- men kon en onvermijdelijk kwam door onze angst losge- Goed, dit betekent verder niets. Alleen dat we weten, om- loof’ in hem – het is moeilijk niet in hem te geloven – maar
te golven maagpijn overzie van de laatste 1 1/2 jaar kan ik peuterd, en daar was het. dat we er eindelijk aan herinnerd werden, dat ‘aardig vin- heb aan een kant geen identificerende sympathie met een
ze allen een naam geven: Oct-Nov. ’51: A. Maart ’52: M. Mei: En daarna – toen het gebeurd was, en niet vergeten moet den niet genoeg is’. leven dat zich alleen geslaagd zal vinden als het in staat is
C. (een beetje maar). Aug. ’52: L. Oct.: M. Maart-April ’53: Ch. worden de grote, geheime, vreugdeloze opluchting toen ‘een goed, eigen, werk te maken’. Het leven als middel tot
Nu: B. (bechinot ook). De hevigheid en langdurigheid gaat het onheil eindelijk viel (en terecht konden we het mijn scheppen en niet als doel op zichzelf, geeft bij mij een gek
in stijgende lijn. De kleinste kleinigheid laat zich voelen. besluit noemen, ook al besloot ik het noodgedwongen – de 19/6/53 medelijdenachtig gevoel. Hij is misschien daarin twintig
En ik, verdediger van de grote helper Freud, moet de con- nood had ik toch eerst gedwongen en wel jaren lang) – daar- Dinsdagavond 16. Boris terug; praten tot na middernacht dat hij nog zo midden in de invloed van een fantastisch wij-
sekwenties op mij toepassen. – Dit is ons besluit. na hield de maagkwaal op. Wat verder overbleef om van te zoals gewoonlijk, daarna wandelen en de ochtend zien ko- de jeugdliteratuur staat. Maar als ik merk hoe onessentieel
leven waren de dingen an sich. De zelfde blauwe hemel en men op het voorterras van het huis, op de stenen, in de-
Soms lees ik en kan niet ophouden – dan leest alleen een zwarte nachtwaai en nog zoveel meer dat zijn korte, scher- kens gehuld. Sliepen ook later niet maar gingen wandelen
oppervlakte maar daaronder leeft het door, denkt, voelt, pe leven had op zwarte achtergrond. In plaats van de lange in de heuvels aan Har Hertzls kant. Zag weer echt, want in Waarom heeft de jongen Boris
besluit, alles in het licht van de angst. ‫ .פחד‬Een verdovend kalme gloed, Gods gouden licht dat de dingen lange scha- de goede stemming, wat voor mij het mooiste landschap is,
lezen. Soms gebeurt het dan dat er boven iets gebeurt wat duwen liet werpen, gingen de kleine onbenullen zelf schij- van grote hoogte neerkijkend in het wazig-heldere dal van ons zo uit het veld geslagen?
zich net beneden afspeelt – de 2 lagen botsen – en angst laat nen, feeble and fickle en zonder schaduw. ‫אלי למה ץזגחני‬ Judea’s oude, met olijfbomen begroeide heuvels, die ver
de stille kamer suizen. en blauw in vlugge rondingen in elkaar golven. De uit de-
Wat onderdruk ik toch zo dat het alleen door de maagwand zelfde steenkleur gebouwde dorpen, nauwelijks zichtbaar de veranderingen zijn die de jaren maken, lijkt het mij on-
Vannacht droomde ik: ‘T.S. Eliot zal mij de weg wijzen.’ mag weggaan? in de berg gevat, zwijgen diep onder en daarboven in het waarschijnlijk dat uit een door Kafka, Rilke, Kierkegaard,
Misschien haat ik H. – dat is mogelijk, hoewel zelfs in mijn koele blauw van een vroege zomerdag een valk bewegings- Middeleeuwse philosophie en mysticisme beïnvloede,
Wij kunnen er nu wel zeker van zijn dat H. ons verlaten dromen dat bijna nooit eruit komt – waarschijnlijker nog loos, observerend. Op de terugweg, de zakken en magen vol essentieel religieuze geest ooit een Larbaud-, Tolstoi-,
heeft. haat ik Judith – o ja. jonge harde appeltjes, uitrusten onder een dikke Europa- Palinurus-mens zal groeien. De hysterische krampachtig-
Maar zoveel anders. De maagpijn door het gezelschap van boom in een harde, plotselinge wind die koud langs mond heid tegenover de allesomvattende ontspanning – ik heb
De psycho-analyse en de angst ervoor. Eén angst om de en het denken aan een nieuwe ‘vriend’. Ondanks de dis- en ogen de gemiste koude ochtenddouche verving. zelf te veel van het eerste en te veel liefde voor het tweede
dieptegraving en om de blootlegging. tantie in alle lagen van hoofd en hart, het niets verwach- Die nacht 12 uur lange ontspannen slaap op mijn plank- om mij er niet door bedrukt te voelen. Maar heel veel meer
Eén voor het anders worden: gelukkig, normaal, cheerful ten en niets investeren dan wat zwarte gewone tijd – toch harde bedje. Gisteren (Donder) Boris in alle high spi- is er te zeggen over Boris – het meeste daarvan ken ik nog
zonder angst maar ook zonder het dunne geluk dat zo dicht maagpijn – waarom. De onderste Renate wil blijkbaar iets rits die er bij hem alleen in avond en nacht lijken te zijn. helemaal niet. Hij lijkt de moeite waard om met een sym-
ernaast ligt dat Radeloosheid de uitstraling ervan door de of hoopt iets en krijgt het niet. Wandelden met een kleine, gele maan naar Malsa onder pathiek oog gevolgd te worden. Misschien een goede va-
Dan de Angst – die soms hoort bij de maagpijn zodat ik begeleiding van veel onvermoeibaar blaffende honden. cantie-reiskameraad? Misschien. Hij praat iets te veel.
niet weet wat beklemt en verlamt. De rauwe Angst, de kou- Het land gereduceerd tot berg- en boomsilhouetten, zwart Voor mij was dit (en is hoop ik nog) één van de plotselin-
Misschien haat ik H. – waarschijn- we Angst, de stille Angst – die van het inslapen en die van in maannevel, met een wind vochtig als van de zee maar ge geschenken in de tijden van hoogste nood – een duw
het wakker worden, die van de slapeloze uren, die van het niet zout. Kwamen koud en krachtig terug en bekeken de naar het oude echte onderste leven van de derde dimen-
lijker nog haat ik Judith – o ja moeie ochtendlichaam, die van de kleine geluiden, die bakkerij naast mijn huis, in vol Sabbaths wittebroodbe- sie. […]
van de onophoudelijke drukte, die van de klokwijzers op drijf. Duizenden gevlochten, ronde en lange broden, wit
de kleine uren van de nacht, die van de verknoeide uren, en bruin in alle stadia van rijzend deeg tot glanzende ver- Het spijt mij zo voor Chaim. Dat het allemaal uit elkaar zou
dunne scheidswand vermoedt. Ook groot Vertrouwen en de vergooide tijd – het Grote Verlies. se eetproducten die onophoudelijk uit de ovens gleden. gaan wisten we – maar dat er ‘een ander’ zou zijn? Toch is
Opluchting en hoop op het overdragen – eindelijk, einde- Hoe kon je mij zo verlaten. Kregen grote stukken brood te eten maar liepen verder die ander misschien alleen een gevolg van deze zo bijzon-
lijk – het alles zeggen en zelf nog niet te weten wat dit al- rond als onopgemerkte schimmen van een andere dagwe- der onbevredigende, alleen door mijn sympathie die bleef
les is. Dan de onverschilligheid, het uitstellen, het sich nicht reld tussen de vele, witte, gespannen gezichten en vlug be- en blijft, gevoede verhouding. Hoe ik mij veracht. V
Wat gebeurde er wanneer precies. Waardoor brak de lange bemühen, het verliezen ook van de laatste kansen – het zige handen. B. bleef bij mij overnachten en weer sliepen
straal die alles verlichtte in het goudlicht van verleden en schieten laten en weten dat het verkeerd is en niet anders we niet. Ik voelde me goed en dicht genoeg bij het geluk Deze drie fragmenten komen uit Renate Rubinsteins
toekomst? Waarin alle dingen schaduwen kregen naar ach- kunnen – overgeleverd aan de duveltjes; de gaten in de kle- om mij weer veel halfvergetens te herinneren van la gran- Israëlische dagboeken‘ Twijfel trainen’.
teren en naar voren en de losse eenheden zich in hun scha- ren en de tanden. Het geld dat opraakt en de vrienden die de époque – het zekerste teken van geluk dat ik sindsdien
duwen vermengden en verder zin kregen terug en voor- wegglijden naar hun eigen verre leven zonder mij. ken. Ondanks niet slapen, volkomen niet moe en in staat Het boek komt 17 november uit bij Augustus, 152
uit. Toen we ‘geloofden’ – geloofden in de abstractste zin Een paar maal het scherpe vermoeden van geluk – 1 maal om met de zo hoognodige examenvoorbereidingen door pagina’s, € 16,50. Tegelijkertijd verschijnt Renate
van het woord zonder kleur van God of ideaal – geloofden op een vrachtauto in de Negev zon – korte hoop geluk. te gaan. Zondag is dat examen en als Boris er niet geweest Rubinstein, ‘Over Israël’, samenstelling Hans Goedkoop,
in het geloof; in het fijne, het eeuwige, in het onze, enige. / Eenmaal pratend met Boris, kijkend op de roze compositie was had ik deze plotselinge vacantie nooit gehad. inleiding Arnon Grunberg, 288 pagina’s, € 19,95.
Nu zijn we dus groot en misschien ging alles ook wel een van het dorp beneden. Een paar maal ogen – 1 maal in Neot Verliefd, liefde, houden van, geluk, sympathie etc. etc. – ik
beetje meer mis dan nodig was – we geloven niet meer en Mordechai, 1 maal in Terra Sancta, 1 maal in Beer Sheva. weet dat alles niet meer en houd maar op namen te geven Hebreeuwse woorden
als iemand ons vraagt hoe het mogelijk is aan niets te gelo- aan dingen die onder de oude namen nooit meer zullen
ven en toch te leven, zijn we trots dat we leven kunnen in En nu tenslotte le grand désastre. passen. Ik ben meer verliefd dan eerder ‘sindsdien’ maar ‫ זה לא בדאי לי‬laat maar zitten
de losse ruime wereld van tast-, voel- en begrijpbaarheden. Drie weken nog maar om examens in voor te bereiden elke het hele gevoel is verbonden met veel om hun negativi- ‫ פחד‬angst
En we leggen uit dat we geloven in blauwe hemel, in waai- dag volgepland om in te studeren et voilà – uitgedroogd en teit positieve redenen. Vooral dat hij over 1, 2 weken voor- ‫ אלי למה ץזגחני‬mijn God, waarom hebt u me verlaten

8. 50 51
RENATE RUBINSTEIN VRIJ NEDERLAND
PROFIEL 12 NOVEMBER 2005
1929, baby Renate met haar ouders 1960, met literair tijdschrift
Tirade in een hangmat op
Jamaica
1950, Renate Rubinstein en Huyck van Leeuwen, haar ‘true love’
Altijd met passie van Mohammed B. gelezen.’ In haar aller-
laatste Tamar-column, twee weken voor haar
dood, vatte ze onomwonden haar credo sa-
men. ‘Een goede columnist moet onbetame-
lijk zijn,’ schreef Rubinstein op 10 novem-
probeerden haar op te pakken of tegen te
houden, riep haar vader steevast: ‘Lass sie.’
‘Als klein kindje riep ik, hollend door de ka-
mer, “Lassie! Lassie!” Alsof ik zo heette.’
‘Ze was dol op die man,’ zegt tekenaar Peter
deviezensmokkel, en verbleef twee jaar in
verschillende gevangenissen, waaronder de
Scheveningse strafgevangenis. Uiteindelijk
werd hij via Westerbork op transport gesteld
naar Auschwitz, waar hij eind 1942 werd ver-
ber 1990. Bijna dertig jaar lang, vanaf 1961, Vos, die later hecht met Rubinstein bevriend moord. Zijn doodsbericht bereikte het gezin
heeft ze voor Vrij Nederland haar wekelijk- raakte. ‘Al heeft hij haar als kind één keer een pas na de oorlog. Tot die tijd spaarde Renate
se Tamar-column geschreven. Ze was een ac- klap gegeven. Een misverstand; hij stond consequent al haar snoep voor haar vader
tiegroep in haar eentje. Ze provoceerde, joeg zich te scheren, ingezeept met schuim, toen op in een grote trommel. Wanneer de bevrij-
tegenstanders de gordijnen in. ‘Als mensen zij opeens zei: “Der Vati ist ein Affe.” Dat heeft ding eenmaal komt, zal ze hem die trommel
zich niet meer kwaad maken, moet je je af- ze me later vaak verteld.’ Toen in 1933 de na- geven ‘De bevrijding is voor haar daarom
Renate Rubinstein was de eerste echte columniste van TEKST COEN VERBRAAK vragen waarom je nog schrijft.’ Ze steunde zi’s aan de macht kwamen, vluchtte het ge- ook nooit echt een bevrijding geweest,’ zegt
FOTOGRAFIE ARCHIEF RUBINSTEIN Provo, verdedigde Weinreb, kritiseerde het zin naar Nederland. Maar Willy Rubinstein Jaap van Heerden. ‘Ze is eigenlijk haar leven
Nederland. Ze had een feilloos gevoel voor kwesties en feminisme, pleitte voor de kruisraketten, kreeg in Amsterdam nauwelijks een voet lang op hem blijven wachten.’
D
controverses. ‘In de Weinreb-zaak had ze ongelijk. Maar woog de rechten van de Israëliërs af tegen die aan de grond en besloot in 1936 met zijn ge- ‘Ze droeg ook altijd nog een fotootje van hem
ie avond hief Renate Rubinstein van de Palestijnen en fulmineerde tegen ‘de zin naar Londen te verhuizen. Toen het ook bij zich,’ zegt Aad Nuis, Renates eerste echt-
in het bestrijden van modieus links was ze haar tijd ver voor het laatst het glas, in nieuwe lelijkheid’. Vaak grillig, soms onre- in Engeland niet lukte om zijn bedrijf weer genoot. ‘En er was toch ook voortdurend dat
vooruit,’ vindt haar ex-man Jaap van Heerden. Ook Piet aanwezigheid van haar neef delijk, maar altijd met passie. ‘Mijn hersens tot bloei te brengen, nam hij in 1938 de fa- stille verwijt aan haar moeder: veel joodse
Maurits en haar zus Gerda. functioneren alleen goed als mijn emoties tale beslissing om terug te verhuizen naar mannen met een Duitse vrouw hebben de
Grijs, met wie ze de felste polemieken voerde, denkt Maurits had die week al vijf meedoen. Anders wordt het breiwerk.’ Amsterdam. ‘We zijn wel eens samen naar oorlog wél overleefd. Waarom mijn vader
met grote genegenheid aan haar terug. keer een afscheidsmaal gekookt. Want dat huis in Londen geweest waar ze gewoond dan níét?’
Renate kon geen afscheid nemen. Van nie- Renate Ida Rubinstein werd op 16 novem- hebben,’ zegt Jaap van Heerden, die in de ja-
mand. En toch moest het gebeuren, vond ze. ber 1929 geboren in Berlijn. Haar vader was ren zeventig met haar getrouwd was. ‘Dat Het contact met haar moeder bleef na de
MS, de ziekte waaraan ze toen al zeventien joods, haar moeder niet. Anderhalf jaar na greep Renate erg aan. Want in haar verbeel- oorlog ronduit slecht. ‘Tussen Renate en haar
jaar leed, maakte verder leven voor haar on- Renate werd de tweeling Gerda en Jan gebo- ding zou haar vader nog geleefd hebben als was er altijd een spanning voelbaar,’ herin-
mogelijk. Op vrijdag 23 november 1990, een ren. De eerste jaren van haar jeugd verlie- ze daar waren gebleven. Ze heeft haar moe- nert Renates zus Gerda zich. ‘Op de achter-
week nadat ze eenenzestig was geworden, pen in betrekkelijke welstand. Vader Willy der later toch wat onheus medeschuldig ver- grond speelde mee dat mijn vader een schi-
zette ze zelf een punt achter haar bestaan. Rubinstein had een middelgroot confec- klaard aan de dood van haar vader. Want die zofrene zus had. Mijn moeder vergeleek
tieatelier, waar voornamelijk damesman- had erop aangedrongen om weer terug te Renate altijd met haar. Mooi, intelligent,
‘Renate is iemand die je nog steeds mist,’ tels werden gemaakt. Om die reden beschik- gaan naar Amsterdam. Terwijl je tegenover maar zeer labiel. “Als jij straks groot bent,
zegt socioloog Joop Goudsblom, die haar te Renate als meisje al over een bontjasje. zo’n moordmachine alleen maar die moord- word je net zo.” Bovendien schaamden wij
leerde kennen bij Propria Cures. ‘Wat zij Renate was een nerveus kind dat vooral naar machine de schuld kunt geven.’ Begin 1940 ons als kinderen voor haar Duitse accent. Dat
schreef, was altijd oorspronkelijk én per- haar vader trok. ‘Hij was heel beschermend’, was Willy Rubinstein een van de allereerste was na de oorlog natuurlijk bepaald geen re-
soonlijk. Zulke columnisten zijn er eigen- vertelde ze eind jaren zeventig in een inter- joden in Amsterdam die door de Duitsers clame. Onze arme moeder moet enorm ge-
lijk niet meer. Ik had heel graag háár analyse view met Ischa Meijer. Wanneer anderen werden opgepakt. Hij werd beschuldigd van leden hebben: haar man was weggehaald en