De burgers van Nederland zijn de bondgenoot van de overheid bij de maatregelen die moeten worden genomen: Steven de Waal (Public SPACE) pleit voor een nieuwe definitie van burgerschap. Zijn essay ‘Bouwen op burgerschap’ verscheen op 18 september 2010 in het Financieele Dagblad.

1. Bouwen op
burgerschap
In plaats van
markt of staat:
méér burger
............................................................................................
se effecten, zoals bureaucratisering, beknel-
Steven de Waal ling van professionals en passie, ondoordachte
......................................................................................... nieuwe methoden, vergroting van de overhead
en improductiviteit. En we hebben de ongelo-
A
ls wandelaar in Milaan of felijk mistige en niet-productieve strijd gehad
London kun je ineens stui- tussen kabinet en woningcorporaties. De para-
ten op een plantsoen of doxale situatie deed zich voor dat het kabinet
parkje, vaak opvallend goed hen juist zo veel mogelijk wilde behandelen als
onderhouden, waar een ‘gewone’ commerciële ondernemingen, ter-
klein, bescheiden bordje wijl de sector zelf daartegen protesteerde en
bij staat, dat zegt dat dit met man en macht zijn uitzonderlijke situatie
stukje stad is geadopteerd als weliswaar private, maar toch vooral maat-
door een nabijgelegen hotel, bedrijf of buurt. schappelijke organisaties verdedigde. En dit
Zij onderhouden dat, omdat het in hun belang was dan hetzelfde kabinet dat via het wetsont-
is, omdat ze het beter en met meer aandacht werp van de ‘maatschappelijke onderneming’
kunnen doen dan gemeentelijke diensten en leek te pleiten vóór die aparte status.
omdat ze het prettig en zinvol vinden om voor
hun directe omgeving te zorgen.
Ter contrastering: in Nederland zijn nu de Verslaafd aan economen
eerste rotondes geadopteerd door onderne- De nieuwe politieke constellatie, na dit kabi-
mingen uit het midden- en kleinbedrijf (mkb), net, oogde in eerste instantie zeker niet bemoe-
die daarmee weliswaar ook het onderhoud op digend. De Nederlandse politiek bleek, in de
zich nemen, maar dit met grote reclame-uitin- nationale verkiezingen, in eerste instantie ver-
gen schreeuwend verkondigen. Niet het be- slaafd aan geld en de hogepriesters daarvan:
scheiden burgerschap staat voorop, maar feite- economen. Het ging weer schaamteloos over
lijk wordt alleen een grote en opvallende recla- gedetailleerde standaard koopkrachtplaatjes
meruimte ‘gekocht’. Het is het verschil tussen en over prognoses van ‘banen in 2040’. Opgele-
commercialisering en vermaatschappelijking verd door een economische wetenschap en een
van de publieke ruimte. Het is precies het economisch planbureau dat de meest mon-
breukvlak waar Nederland nu voor staat en strueuze crisis sinds 1929 in het geheel niet
waar nog geen begin van een doordacht ant- heeft zien aankomen. Alsof we in alles het
woord op gevonden is in het publieke debat. KNMI vertrouwen en volgen qua weersvoor-
Ook op dat politieke terrein kunnen we leren spelling, maar het niet erg vinden als ze de com-
van het buitenland. De Conservatives in Enge- binatie van springtij en hoog water dat de wa-
land hebben de verkiezingen gewonnen, grote tersnoodramp van 1953 veroorzaakte, ‘even’
verliezer is Labour dat dertien jaar alleen aan de niet hebben gezien. Maar het onderwerp van de
macht was. Het grote nieuwe onderwerp dat de vermaatschappelijking is geen economisch
Conservatieven hebben ingebracht, heette Big onderwerp en gaat, in eerste instantie, juist niet
Society: hoe geven we publieke diensten weer over geld, maar over betrokkenheid, burger-
terug aan de burger en burgerschapsverban- schap, open organiseren, politieke beschei-
den. Met voor Engelse begrippen revolutionai- denheid. Er ligt een strategische kans tot wer- Illustratie: Max Kisman
re voorstellen als het recht op privaat initiatief kelijke vernieuwing door de ‘perfect storm’
vanuit non-gouvernementele organisaties van: draconische bezuinigingen op de over- genwoordig ook semipubliek! — tot en met nemer. Nieuwe initiatieven van onderop, zoals
(ngo’s) en verbanden van ouders, patiënten of heidsuitgaven — en dat zal de politiek dus inte- Burgerschap zorginstellingen en woningcorporaties vallen ouders die een eigen zorgvoorziening stichten
huurders om bijvoorbeeld scholen en buurt- resseren —, opkomend modern burgerschap, hieronder. De grote vraag die politiek voorligt, voor hun gehandicapte kinderen, ouders die
voorzieningen te mogen stichten. Met een op- aankomende nationale verkiezingen en een is of dit project niet ‘too little too late’ is, of deze een eigen school stichten, buurtbewoners die
roep om de coöperatieve structuur opnieuw in
te voeren in veel publieksdiensten en daarmee
verweesd en verouderd middenveld.
Burgers pakken altijd vorm van inspraak niet gewoon mislukt is als
het gaat om het echte doel: betrokkenheid van
meer taken van de woningcorporaties over wil-
len nemen, dat zou het uitgangspunt moeten
burgers formeel mede-eigenaarschap te geven.
De burger als bondgenoot al door samenwerking en draagvlak onder burgers. Het heeft de gevoe- zijn. Bestaande non-profitorganisaties zouden
Hun politieke analyse: Labour heeft veel col- lens van vervreemding, afstand, gebrek aan ei- hier veel faciliterender in moeten zijn. Het bes-
lectief geld in publieke diensten gestoken, We kunnen dit proces in met nieuwe concep- gemeenschappelijke genaarschap en populistische vijandbeelden te voorbeeld in Nederland waar dit wel serieus
maar dit heeft door de te grote politieke sturing ten. Want diezelfde burger is ook de sleutel tot niet verzwakt onder burgers. is gebeurd, is de publieke omroep waar in het
geleid tot vervreemding bij de burgers, tot bu- de gewenste besparingen door meer eigen in-
problemen aan 3. De burger als cofinancier. Via vrijwillige stelsel is ingebouwd dat de civil society met ei-
reaucratisering, tot te veel aandacht voor ver- breng, eigen inzet, vrijwillige bijdragen, eigen financiële bijdragen de burger — of zijn organi- gen initiatieven kan komen en dan een plek
antwoording en te weinig voor innovatie. Met verantwoordelijkheid. Maar is daarbij ook ui- saties — toelaten tot de publieke zaak. Klassiek krijgt en eventueel uitbouwt. Concurrentie tus-
andere woorden: (collectief) geld is niet het pro- terst gevoelig voor een volwassen, gelijkwaardi- Overdreven sturing gaat het hier vooral om filantropie, waarin Ne- sen burgerinitiatieven als basis voor vernieu-
bleem, politieke oversturing en pretenties wel. ge bejegening. Alleen maar afschuiven van het derland nog steeds groot is. Maar we hebben de wing, pluriformiteit en echt draagvlak. Jammer
En, zeer opvallend, de Conservatieven kiezen overheidsprobleem ruikt hij of zij van verre. En door overheid leidt filantropie uitgesloten uit de grote publieks- dat velen uit overheid en omroepbestuur niet
niet voor de klassieke, liberale, rechtse oplos-
sing van ‘meer markt’ , maar van ‘meer burger’!
ons geprivatiseerd middenveld is bij uitstek ge-
schikt, maar dat gaat niet vanzelf. Onder het
tot bureaucratie en diensten en apart georganiseerd in goededoe-
lenorganisaties en ngo’s. De eerste werden van
inzien dat ze hiermee goud en toekomst in han-
den hebben.
De hier opgevoerde probleemanalyse van de mom van overheid en huidig middenveld beknelling van passie overheidswege aangestuurd, gefinancierd en Dit alles biedt mijns inziens een agenda
publieke diensten is natuurlijk naadloos op wordt de zich organiserende burger vaak met gecontroleerd, de tweede stonden daarbuiten. voor de toekomst waarmee we de ‘perfect
Nederland van toepassing, maar een dergelijk wantrouwen, bureaucratie en afstand tege- storm’ aankunnen en innovatief gebruiken.
stoutmoedig nieuw plan ontbreekt bij iedere moet getreden, in plaats van als bondgenoot. Zowel politiek als maatschappelijk is er ook
politieke partij. Terwijl Nederland qua formele Watzijndandecontourenvandienoodzake- Overheid moet leren loslaten bijna geen andere weg dan deze. We staan aan
structuur en wetgeving, om historische rede- lijke vernieuwing waarbij we ‘bouwen op bur- Burger kan sleutel tot Lange tijd is zelfs verboden dat filantropisch de vooravond van een majeure structuurwijzi-
nen, in deze richting al verder is dan Engeland. gers’, in oplopende volgorde van betrokken- geld kon worden gesluisd naar grote publieks- ging en omslag, die — gelukkig — kan voort-
heid en impact op de huidige organisatie? besparing zijn, door sectoren als onderwijs en zorg. Maar ook ande- bouwen op een van de meest opvallende ken-
merken van de publieke sfeer in Nederland:
CDA is geen ‘kampioen’ meer
1. De burger als ‘stille vennoot’. Nu al staan al
onze publieksdiensten op de leemlaag van
meer eigen inbreng en re varianten zijn hier aan de orde: pensioen-
fondsen zoals PGGM die mee investeren in ver- burgers hebben altijd coöperatief en horizon-
Ook het afgelopen kabinet heeft juist op dit on- ‘goed burgerschap’. Onderwijs stagneert als
kinderen thuis geen taal leren of geen ontbijt
verantwoordelijkheid nieuwing en verbetering van de gezondheids-
zorg of van onze infrastructuur of de burger
taal publieke, gemeenschappelijke proble-
men getackeld. In constructies als pensioen-
derwerp laten zien dat de Nederlandse politiek
in grote verwarring is. Er was het mislukte plan krijgen. Openbaar vervoer loopt af als iedereen met een persoonsgebonden budget (pgb) die fondsen en woningcorporaties nog steeds
een nieuwe juridische status te geven aan de zwart rijdt. Politie kan niet handhaven als ie- verder bijbetaalt voor luxere arrangementen. zichtbaar en, nu verdwenen, in gezamenlijke
‘maatschappelijke onderneming’. Niemand dereen door rood rijdt. Zorg kan niet functione- Hier zien we een begin van de pijn van het af- dijkbewaking en ziekenfondsen. Niet de ont-
begreep waarom er een juridisch antwoord ren als er geen familie is voor eerste opvang of kicken: dit vergt loslaten van controle en macht zuiling is onze grootste sociologische veran-
kwam op een niet-bestaand juridisch pro- men zijn eigen lijf verwaarloost. Het wordt tijd van de overheid, dit vergt onder burgers meer dering geweest, maar de verdwijning van al
bleem. Het veld van private non-profitorganisa- dat dat onderkend, gewaardeerd en gestimu- echte, private solidariteit. deze corporatieve structuren en de bijbeho-
ties in zorg, onderwijs, volkshuisvesting, waar- leerd wordt. Dus niet alleen met straffe hand op 4. De burger als coproducent. Er zijn al vele rende burgerhouding onder invloed van tech-
voor het zogenaamd bedoeld was, zag alleen zoek naar de disfunctionerende burgers, maar voorbeelden: de voorleesmoeders op school, niek, schaalvergroting en rationalisering. Op
maar nadelen en voelde zich juist niet gesterkt ook betrokkenheid, misschien zelfs beloning het Amber Alert bij vermissing van een kind, de veel terreinen heeft dat goed uitgepakt, maar
en gesteund door dit voorstel. Het voorstel en zeker volwassen communicatie met de goe- oproep in openbare ruimten waakzaam te zijn juist op de ‘softe’ terreinen, dicht op de eigen
werd ook misbruikt om en passant de gevoelige de burger. Een soort loyaliteitsprogramma. voor verdachte signalen van terrorisme, het be- leefwereld van mensen, waar coproductie es-
kwestie van de winstuitkering op de ziekenhui- 2. De burger als meespreker. Hierop is de af- heer van wijkbudgetten of openbaar groen sentieel is, zoals langdurige zorg, onderwijs,
zen te regelen. Politiek fundamenteler is de gelopen twintig jaar natuurlijk vooral ingezet. door buurtbewoners, maar het valt nog veel ver- buurtbeheer, is er veel verloren gegaan. Laten
constatering dat de ‘oude kampioen’ van dit Geef de burger een stem, via raden van toezicht, der uit te breiden. Het grootste obstakel zal blij- we daar maar eens bij stil staan nu de openba-
veld van instellingen en het achterliggende inspraakorganen, patiëntenraden, planproce- ken te zijn de gegroeide cultuur van bureaucra- re ruimte van onze steden, en dus ook onze ei-
concept van ‘particulier initiatief’, het CDA, dures. We gebruiken de private constructie op tische risicobeheersing en professionele tech- gen stoep, is vervuild door een staking van ge-
hier blijkbaar zelf niet aanvoelde wat er nodig het middenveld om de besturen dichter bij de nocratisering. Vrijwilligers en ‘amateurs’ pas- meentepersoneel en we zien dat we dat als
was. Het CDA heeft nu ontdekt dat dat veld en mensen en de mensen dichter bij de besturen sen daar slecht in, maar ja, gelukkig zijn de pro- burgers onderling niet langer oplossen.
dat concept niet meer ‘van hem’ is. te brengen. Ook vallen hier de vele pogingen fessionals hier zelf ook zeer ontevreden en ge- .....................................................................................
We hebben de parlementaire onderwijsen- onder via informatie de burger te betrekken: frustreerdover.Hetloslatenvanverslaafderou- Steven de Waal is
quête gehad, die heeft aangetoond dat ook in rankings in kranten, vergelijkingssites, visita- tines zal hier moeten komen van managers, voorzitter Public SPACE
Nederland overdreven sturing en doorzettings- tierapporten. Ook de grote stroom ‘good gover- ambtenaren en toezichthouders. Foundation, een private
macht van de overheid leiden tot allerlei perver- nance’-rapporten en tools, van banken — te- 5. De burger als maatschappelijk onder- onafhankelijke denktank.
pagina 17, 18-09-2010 © Het Financieele Dagblad