Orixe, evolución e etapas do latín. As linguas romances.

1. Evolución do latín.
As linguas romances
Álvaro P. Vilariño
v. 2.2 (febreiro 2015)
Imaxe Wikipedia
1º Bacharelato

2. Index
Nacemento do latín
Primeiros documentos do latín
Latín literario ou culto
Etapas do latín culto: introdución
Etapas do latín culto I
Etapas do latín culto II
Etapas do latín culto III
Latín vulgar
Expansión do latín vulgar
Fragmentación do latín
As linguas romances
☝
☞

3. Nacemento do latín
Indoeuropeos en Italia (1.200-1.100 a.C.)
Intercambio lingüístico e cultural
Diversidade de pobos e linguas
Hexemonía de Roma, pequena aldea do Lacio:
Dominio militar (509 a.C., Roma domina o Lacio)
Imposición da súa lingua e costumes aos demais
pobos itálicos (272 a.C. toma de Tarento, Roma domina Italia)
O latín: lingua de Roma
☜ ☞
☝

4. Primeiros documentos do latín
Non literarios, arcaísmo e rusticidade
Documentos oficiais
Cantos rituais
Textos de loanza das familias nobres
Exemplos:
Fíbula de Preneste (mediados s. VII a.C.)
Lapis niger (s. VI-V a.C.)
☜ ☞
☝

5. Fíbula de Preneste
A Fíbula de Preneste, unha fibela de ouro de 10,7 cm de tamaño atopada en Palestrina (antiga
Preneste), é considerada hoxe o testemuño máis antigo da lingua latina (aínda que a súa
autenticidade estivo cuestionada moitos anos)
Na parte exterior presenta unha inscrición que di:
Manios med fhefhaked Numasioi, en latín clásico Manius me fecit Numerio,
es decir, “Manio fíxome para Numerio”.
☜
Imaxe: Wikipedia
☝
☞

6. Lapis niger
O Lapis Níger (pedra negra), está situado na parte noroeste do Foro, datado nos séculos VI-V a.C.
A lectura do texto está suxeita a debate, xa que, aínda que as palabras son claras, están
fragmentadas. Así pois é complicada a súa interpretación.
A escritura é bustrofédica, isto é, unha liña lese de dereita a esquerda e a seguinte de esquerda a
dereita, como se mostra na imaxe.
Crese que se refire a unha Lex Sacra do santuario que avisaría dunha maldición para quen violasen
o lugar sagrado.
☜
Imaxe: Imperioromano.com
☝
☞

7. Latín literario ou latín culto
Nacemento da literatura latina (s. III-II a.C.)
Perfeccionamento do idioma
Loanza das victorias de Roma
Grecia, modelo a seguir:
Canon literario
Préstamos léxicos e sintácticos
Xéneros literarios:
Historiografía, Épica, Lírica, Teatro, Filosofía,
Epistolografía, Oratoria
☜ ☞
☝
Cicerón
Imaxe de mharrsch en Flickr

8. Etapas do latín culto: introdución
Evolución co paso do tempo
Latín literario: lingua uniforme, estable dende o III a.C. (inicio
latín literario) ata o V d.C. (caída do Imperio romano)
A aparición das linguas romances (s. IX) e a súa utilización
posterior como lingua literaria supuxo un progresivo abandono do
latín
O latín, como lingua escrita, seguiu moitos séculos sendo lingua
de prestixio, de obras literarias e científicas
O latín está vivo no século XXI
☜ ☞
☝

9. Etapas do latín culto I
Período
arcaico
s. III-II
a.C.
Livio Andronico (Épica, “Odussia”)
Nevio, Ennio (Teatro e Épica)
Plauto e Terencio (Teatro)
Período
clásico
s. I a.C. - I
d.C.
Cicerón (Oratoria)
César e Tito Livio (Historiografía)
Virxilio (Épica, Didáctica)
Horacio, Catulo, Ovidio (Lírica)
Período
post-clásico
s. I-II d.C.
Séneca (Filosofía, Teatro)
Marcial, Xuvenal (Lírica: Epigrama)
Tácito (Historiografía)
Latín tardío
s. III-VII
d.C.
Autores cristiáns: Tertuliano, S. Xerome, S.
Agostiño
☜ ☞
☝

10. Etapas do latín culto II
Latín medieval s.VIII - XIV
Latín literario: igrexa, corte, escola
Latín vulgar: evolución acelerada
Latín lingua franca: intelectuais, políticos da época
de Carlomagno
Os copistas medievais: a transmisión da cultura
clásica
Latín
renacentista
s.XV - XVI
A volta cara a Antigüidade Clásica
Petrarca, Erasmo, Luis Vives, Nebrija
Uso simultáneo das linguas nacionais >
enriquecemento a partir do latín (cultismos)
Latín científico
s.XVII -
XVIII
Descartes, Newton, Spinoza, Leibniz
Linneo: sistema de clasificación das plantas (+ adiante
tamén a zooloxía)
☜ ☞
☝

11. ☜ ☞
☝ Axuda de escritorio
A chegada das novas tecnoloxías
O Scriptorium
O traballo dos copistas medievais
O descubrimento dun palimsesto
na web www.medievalists.net

12. Latín contemporáneo s.XXI
Novo latín
(Neolatín)
Continuación da tradición anterior como lingua franca na comunidade
científica:
Medicina, Dereito, Filoloxía, Química, etc.
Códigos Internacionais de nomenclatura científica en bioloxía
Nomenclatura planetaria
Nomenclatura anatómica internacional
Latinismos ou aforismos latinos
Táboa periódica
Latín vivo
(Latín falado)
Un pasatempo ou unha nova lingua franca?
Vicipaedia
Facebook lingua latina
Google en latín
Nuntii Latini (yLe Radio1)
Noticias en latín (Ivoox, Radio Torcal)
Libros en latín (Harry Potter)
Graduatio latina
Latín
eclesiástico
Lingua oficial da igrexa católica (publicacións en latín, misa en latín, etc.)
Lexicon recentis latinitatis
☜ ☞
☝
Latín contemporáneo na wikipedia inglesa
Etapas do latín culto III

13. Pachygnatha zappa
Regnum Animalia
Phylum Arthropoda
Classis Arachnida
Ordo Aranea
Familia Tetragnathidae
Genus Pachygnatha
Species Pachygnatha zappa
"Etymology. Zappa is a noun in apposition. This species
epithet is given in honor of the twentieth century
composer Frank Zappa (1941-1993), well known for both his
serious and commercial music. The dark grey mark on the
ventral side of the abdomen of the female of this species
strikingly resembles the artist's legendary moustache (Fig.
69)"
☜ ☞
☝
http://homepage.ntlworld.com/andymurkin/Resources/MusicRes/ZapRes/spider.html
Sistema de Clasificación en Bioloxía

14. Equus ferus atlanticus Quercus Robur
imaxes wikipedia
(do latín vespa, "vespa" + luteus-a-
um “amarelo" + niger-gra-grum
“negro” + thorax “coiraza”).
Vespa velutina nigrithorax
Cuadrúpedo de pelo espeso
pendente de ser recoñecido
como subespecie equina
desde hai uns meses, trala
proposta de Felipe Bárcena, o
maior estudioso deste poni
que habita os montes de
Galicia e tamén algunhas
zonas de Portugal.
(Fonte: El País 10/10/2012)
(do latín equus, i, "cabalo"
+ferus-a-um “fero, salvaxe”
+ atlanticus-a-um
“atlántico").
Carballo: imaxes wikipedia
(do latín quercus,"carballo"
+ robur "forte, de madeira
resistente").

15. Punica granatum
☞

16. Simnia jacintoi
Molusco gasterópodo duns 6,5 milímetros de lonxitude que foi achado sobre
colonias de corais brancos a uns 25 metros de profundidade. En honra á
primeira persoa que observou a especie, o presidente do GEMM, Jacinto
Pérez, foi bautizado como Simnia jacintoi.
Fonte e imaxe: A voz de Galicia, 19 de febreiro de 2015
Regnum Animalia
Phylum Mollusca
Classis Gastropoda
Ordo Littorinimorpha
Familia Ovulidae
Genus Simnia
Species Simnia jacintoi
Sistema de Clasificación en Bioloxía
☞
☜
☝

17. Desde o 1 de xaneiro, quen descubran un nova
especie de vexetal -e quedan moitas por
coñecer- non terán que incluír unha breve
descrición en latín do seu achado para que sexa
aceptado internacionalmente. Poderán facelo en
inglés.
Así o acordou no seu último congreso o Código
Internacional para a Nomenclatura Botánica.
Así termina cun dos últimos reductos da lingua
na vida profesional.
Os nomes das plantas, iso si, seguirán sendo en
latín (ou en algo parecido, xa que vale calquera
nome ao que se lle engada unha terminación
latina).
☜
☝
☞

18. Nomenclatura planetaria:
Sistema para identificar accidentes xeográficos
en planetas e satélites usando termos latinos
Termos descriptores
Catena, catenae Cadea de crateres
Dorsum, dorsa Cadea de outeiros
Flexus, flexus Crestas curvilíneas
Fossa, fossae
Depresión do
terreo
Lacus Lago ou chaira
Mare, maria
Mar ou chaira
circular
Vallis, valles Vales Mare Erythraeum
(rexión de Marte)
Mars
☜ ☞
☝

19. Nomenclatura planetaria (II)
Concurso de ideas para nomear ás lúas de Plutón.
O prazo ata o 25/02/2013
☜ ☞
☝
Plutohttp://www.plutorocks.com/
Acheron | Alecto | Cerberus | Erebus | Elysium |
Eurydice | Hecate | Hercules | Hypnos | Lethe | Melinoe
| Obol |Orpheus | Orthrus | Persephone | Sisyphus |
Styx | Tantalus | Tartarus | Thanatos | Vulcan

20. Nomenclatura anatómica internacional:
Acordo internacional para uniformar un vocabulario científico no que cada parte teña un so nome,
o máis simple e descritivo posible. Por suposto, en latín.
http://wiki.medpedia.com/Anatomical_Nomenclature
☜ ☞
☝
Regio Frontalis
(rexión frontal)
Fossa
iugularis
(fosa
iugular)

21. ☜ ☞
☝
http://books.google.com/books?id=UnMBKPalTeoC&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false

22. habeas corpus
sine die
dura lex, sed lex
in dubio pro reo
honoris causa
cum laude
numerus clausus
campus
sui generis
lapsus
curriculum vitae
ipso facto
No dereito
Na universidade
Na vida cotiáLatinismos
☜ ☞
☝

23. Radio en latín!
Novelas en latín!
Música en latín!

24. Na rede!

25. http://ephemeris.alcuinus.net/ http://www.elionline.com/sites/default/files/adulescens.pdf
Períodicos e revistas en latín!

26. Revistas de Pasatempos en latín!

27. http://pinterest.com/latinategua/lingua-latina-undique/http://pinterest.com/latinategua/lingua-latina-undique/

28. http://pinterest.com/latinategua/lingua-latina-undique/

29. http://pinterest.com/latinategua/lingua-latina-undique/

30. Latín eclesiástico
http://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=aKBqRECoEwM
Benedictus PP. XVI
@Pontifex_ln
Tuus adventus in paginam publicam Summi Pontificis Benedicti XVI
breviloquentis optatissimus est.
Ex Civitate Vaticana · news.va
☜ ☞

31. http://www.rtve.es/noticias/20130212/giovanna-chirri-periodista-dio-primicia-
renuncia-del-papa-saber-latin/607862.shtml
Latín eclesiástico (II)
☜ ☞

32. Latín vulgar
Vulgus: “pobo”: Fala dos soldados, labregos, comerciantes, escravos
Tamén chamado: sermo plebeius, sermo cotidianus, sermo rusticus
Distanciamento progresivo entre o latín culto e o vulgar
Latín vulgar: lingua non fixada pola gramática
Evolución libre e rápida
Abundancia de neoloxismos
Poucos testemuños escritos (a diferencia do latín culto)
Graffitis de Pompeia
Pegadas no latín literario (novela “O Satiricón”, de Petronio)
Comparación das linguas romances (lingüística comparada)
☜ ☞
☝

33. Graffiti pompeianos
Imaxe: terraeantiqvae.blogia.com
Imaxe: http://www.proel.org
☜
☝
www.historiaclasica.com
☞

34. Graffiti romano
☜
☝
☞

35. Expansión do latín vulgar
Definición de romanización
Desprazamento das linguas vernáculas > triunfo do latín
Latín: lingua dunha cultura moi superior
Lingua de prestixio
Facilidade nas relacións comerciais, culturais e sociais
Fases da adopción do latín:
1ª fase: cidades (centros administración, milicia e comercio)
2ª fase: esténdese a zonas rurais, bilingüismo
3ª fase: latín en tódolos ámbitos
☜ ☞
☝

36. Fragmentación do latín vulgar
Unidade política e latín como lingua oficial
Separación xeográfica > variantes dialectais (acento, léxico, etc)
A caída do Imperio romano: s. III-V (invasións bárbaras)
Ruptura de comunicacións entre provincias
Crise na escola > libre evolución da lingua (sen normas nin correcións)
Fragmentación en dialectos do latín
Influenza das linguas das tribus xermánicas invasoras
Disgregación política > fragmentación lingüística
☜ ☞
☝

37. As linguas romances
Introdución
Linguas romances
Castelá e variantes dialectais
Galego e portugués
Catalán
Francés
Occitano
☜ ☞
☝
Retorromano
Italiano
Sardo
Rumano

38. Introdución
813: Concilio de Tours. Autorización de sermóns na rustica romana lingua. Van
aparecendo as novas linguas.
Lingua latina: herdanza máis importante de Roma.
Linguas procedentes do latín: romances ou neolatinas
Resultado da fragmentación do latín en dialectos.
Co paso do tempo os dialectos convértense en linguas.
Rasgos distintivos de cada unha destas linguas resultado de:
Influenza de linguas anteriores á romanización (substrato)
Presión dos pobos invasores (superestrato)
Contacto con linguas veciñas (adstrato)
Termos tomados doutras linguas (préstamos)
☜ ☞
☝

39. Base latina
Superestrato
Adstrato Préstamos
Substrato
terra, ver, lingua, ollo
Linguas prerrománicas:
esquerda, arroio
Catalán:
capicúa, forasteiro
Portugués:
caramelo, buzo
Castelán:
zapatilla, tortilla,
etc
Galego ao castelán:
macho, chubasco
Xermánico:
guerra, dardo, Álvaro
Árabe:
azafrán, xabarín, almofada
Americanismos:
caimán, tomate
Anglicismos:
cheque, vagón
Galicismos:
xardín, manxar
Helenismos
microscopio, biosfera
Italianismos:
brúxula, fachada
☜ ☞
☝

40. Linguas romances
Portugués, galego, castelá, catalá, occitano, francés,
sardo, italiano, rumano e retorromano.
☜ ☞
☝
Latín
Vulgar
Galego-
portugués
Castelán Catalán Provenzal Francés Sardo Italiano Rumano
*septe sete siete set set sept sette sette sapte
*vacca vaca vaca vaca vaca vache bakka vacca vaca
*forte forte fuerte fort fort fort forte forte foarte
*herba herva hierba herba erba herbe erva erba iarba
*porcu porco puerco porc porc porc porcu porco porc

41. Mapa das linguas romances
☜ ☞
☝

42. O castelán e variantes dialectais
Lingua romance máis estendida no mundo (300 millóns s. XXI)
Descubrimento do Novo Mundo: México, América Central e do sur (excepto Brasil e
Guaiana), USA (Arizona, Novo México, Colorado, Nova Iorque...)
Variantes dialectais:
extremeño
andaluz
murciano
canario
español de América
xudeoespañol (sefardíes)
☜ ☞
☝
Foto: páxina 72 do Códice Emilianense 60 de San Millán de la Cogolla

43. Dialectos históricos
Astur-leonés:
Asturias, León, Zamora e Salamanca
Bable, asturianu
Terminacións masculinas en -u (perru, añu, otru)
Plurais en -es (vaques, cases)
n- incial como ñ- (ñariz, ñabu)
Navarro-aragonés
Puntos illados dos pirineos
Fabla (dialecto artificial): sen esdrúxula en pajaro,
arboles, diminutivo en -ico.
☜ ☞
☝ Mapas: wikimedia

44. Galego e portugués
Linguas distintas pero de orixe
común: galego-portugués da
Idade Media.
Portugués:
Portugal, antigas colonias,
Azores, Madeira e Brasil.
Galego:
Galicia, Bierzo, zonas
limítrofes.
Cooficialidade na Constitución
de 1978.
Galego normativo <> outras
correntes (lusista)
☜ ☞
☝
Ilustración: cantigas de Santa María de Alfonso X o sabio

45. Catalán
Catalunya, Valencia, Baleares, Andorra e sur de Francia (Rosellón e Cerdaña), zona
fronteiriza de Aragón e Alguer (Cerdeña).
Cooficialidade na República
☜ ☞
☝
http://www.proel.org/

46. Francés
Dominio lingüístico:
Europa: Francia, sur de Bélxica e parte de Suíza.
América: Canadá (Quebec), Haití, Pequenas Antillas, Guaiana
África: Marrocos, Alxeria, Túnez, Mozambique, Illas Reunión e Mauricio, etc. En
moitos destes países é a lingua do comercio, do turismo e dos medios de
comunicación, e o ensino superior impártese en francés.
Oceanía: polinesia francesa
Francia: lingua oficial o latín e francés lingua oficial en Inglaterra ata o século
XV.
☜ ☞
☝
Mapa: wikimedia

47. Occitano
Occitano ou Lingua de Oc (oposto a oil=oui)
Un dos seus dialectos denomínase Provenzal (Provenza < antiga “provincia” de Roma)
☜ ☞
☝
Mapa: http://www.proel.org
Mapa: wikimedia

48. Retorromano
Lingua romance menos estendida
Conxunto de dialectos falados nos Alpes centrais e orientais (Suíza, Tirol, Italia)
4ª lingua oficial de Suíza
Retorromano < Retia (antiga provincia do Imperio romano)
Tamén chamado “romanche” ou “ladino”
☜ ☞
☝

49. ItalianoDominio lingüístico
Italia
República de San Marino
Cantón suízo de Tesino
Cerdeña e Malta
Gran cantidade de dialectos
Son resultado dos moi distintos sustratos lingüísticos + aportación de pobos
invasores
Lombardo, emiliano, veneciano, calabrés, napolitano, siciliano...
Uso en familia
Italiano actual formado dende o dialecto toscano medieval
Lingua literaria no s. XIII (Dante, Petrarca, Bocaccio)☜ ☞
☝

50. Tu vuò fa l' americano!
mmericano! mmericano
siente a me, chi t' ho fa fa?
tu vuoi vivere alla moda
ma se bevi whisky and soda
po' te sente 'e disturbà.
Tu abballe 'o roccorol
tu giochi al basebal '
ma 'e solde pe' Camel
chi te li dà? ...
La borsetta di mammà!
Tu vuò fa l' americano
mmericano! mmericano!
ma si nato in Italy!
siente a mme
non ce sta' niente a ffa
o kay, napolitan!
Tu vuò fa l' american!
Tu vuò fa l' american!
Comme te po' capì chi te vò bene
si tu le parle 'mmiezzo americano?
Quando se fa l 'ammore sotto 'a luna
come te vene 'capa e di:
"I love you!?"
Tu vuò fa l' americano
mmericano! mmericano
siente a me, chi t'ho fa fa?
tu vuoi vivere alla moda...
You're acting all american,
american, american,
listen here: who's asking you to?
You want to be all trendy,
but if you drink "whisky and soda"
you always end up sick!
You're dancing rock and roll,
and playing baseball,
but where'd you get the money
for the Camel cigarettes?
Mummy's handbag!
You're acting all american,
american, american,
but you're born in Italy, listen here:
there's nothing you can do,
ok napoletano?!
You're acting all american,
american, american,
How can your loved one understand
if you're speaking half american?
When you're out loving uder the moon,
where do you get a phrase like
"I love you"?
You're acting all american,
american, american,
listen here: who's asking you to?
You want to be all trendy ...
Renato Carosone
(Dialecto napolitano)
☜ ☞
☝
http://www.youtube.com/watch?v=BqlJwMFtMCs

51. Sardo
Dominio lingüístico
Illa de Cerdeña (antiga Sardinia)
Non chegou a ter lingua literaria
Moitos dialectos
Na localidade de Alguer fálase o
catalán (posesión da coroa de Aragón
durante séculos)
☜ ☞
☝

52. Rumano
Dominio lingüístico
Actual Rumanía (antiga provincia romana da Dacia)
Zonas da antiga Iugoslavia, Bulgaria, Albania, Istria e Grecia
Zona inmersa no dominio lingüístico eslavo
Semellanzas co italiano
Plurais masculinos en -i (lupi: “lobos”; porci: “porcos”)
☜
☝