2. Voorwoord Inhoud
Voor u ligt het rapport van het onderzoek dat Yacht heeft uitgevoerd
naar de gevolgen van demografische veranderingen op de ruimtelijke 1. Inleiding 3
ontwikkelingen binnen de Twentse gemeenten. Wij willen hierbij de 13
Twentse gemeenten die hebben meegewerkt aan het onderzoek bedanken
2. Opzet van het onderzoek 4
voor hun medewerking. Wij hebben de interviews als zeer prettig ervaren en
waren verrast door de open sfeer waarin de interviews hebben plaats gehad.
3. Demografische ontwikkelingen in Twente 5
Wij hopen dat dit rapport kan bijdragen aan het formuleren van
(gemeenschappelijk) beleid voor de Twentse gemeenten, dat er op is 4. Bevindingen uit de interviews 8
gericht om zo goed mogelijk te kunnen anticiperen op de gevolgen van
demografische veranderingen. Solidariteit, vertrouwen en innoverend 5. Ideeën aanpak gevolgen demografische
vermogen zijn daarbij sleutelwoorden.
veranderingen 11
Dennis Sepp
Account Manager Lokale Overheid bij Yacht 6. Conclusies en aanbevelingen 13
Michael Kok Bijlage 14
Interim Professional Ruimtelijke Ontwikkeling bij Yacht
2
3. 1. Inleiding
Aan de randen van Nederland voltrekken zich veranderingen in de omvang Leeswijzer
en samenstelling van de bevolking, die de komende tientallen jaren een grote Eerst wordt ingegaan op de opzet en de scope van het onderzoek. Vervolgens
impact hebben op de ruimtelijke, economische en sociale ontwikkeling. In een wordt ingegaan op de voorspellingen op het gebied van demografische
aantal gebieden, zoals Zuid-Limburg, Zeeuws-Vlaanderen en Oost-Groningen, ontwikkelingen uit diverse onderzoeksrapporten van verschillende instanties
krimpt de bevolking en is er zelfs al sprake van een daling van het aantal die zich professioneel met het onderwerp bezighouden. Daarna komen de
huishoudens. Ingrepen in de ruimte, zoals het onttrekken van huizen uit de bevindingen uit de interviews met de gemeenten aan bod. Ten slotte wordt
woningmarkt of het saneren van in onbruik geraakt bedrijventerrein, zijn ingaan op een aantal ideeën die moeten bijdragen aan het oplossen van
onafwendbaar en zelfs al praktijk in de deze gebieden. dilemma’s die ontstaan door de demografische veranderingen.
Een van de regio’s waar demografische ontwikkeling de komende jaren
een belangrijk thema op de agenda zal zijn is Twente. Nu verlopen deze
ontwikkelingen op de korte tot middellange termijn (0 tot 15 jaar) niet zo
dramatisch als in bovengenoemde gebieden, er zal toch zeker rekening
moeten worden gehouden met de gevolgen. Zo bereikt de potentiële
beroepsbevolking (mensen tussen 20-64 jaar) in Twente dit jaar al het
hoogtepunt en zal deze vervolgens langzaam gaan dalen. Er komen minder
jongeren en meer ouderen: ontgroening en vergrijzing. Op de langere termijn
krimpt de bevolking. Dit betekent dat gemeenten en andere organisaties voor
een belangrijke opgave staan. Er zullen nieuwe oplossingen moeten worden
bedacht, die tegemoet komen aan de veranderingen in de bevolkingsomvang
en -samenstelling.
Yacht heeft door het hele land Interim Professionals bij overheden en andere
organisaties werken, die te maken hebben of krijgen met de gevolgen van
demografische veranderingen. Yacht wil graag een bijdrage leveren bij het
oplossen van de vraagstukken in het kader van demografische veranderingen.
Om die reden is Yacht een oriënterend onderzoek gestart bij de Twentse
gemeenten, met als doel globaal inzicht te krijgen in de gevolgen en
daarnaast in de wijze waarop gemeenten anticiperen op de aanstaande
veranderingen. Voor u ligt het rapport met daarin de bevindingen van het
onderzoek.
3
4. 2. Opzet van het onderzoek
Het onderzoek is uitgevoerd door middel van het afnemen van interviews met
ambtenaren die betrokken zijn bij de beleidsvorming bij Twentse gemeenten
op het gebied van demografische ontwikkelingen. Daarnaast is gebruik
gemaakt van cijfers, rapporten en artikelen van instanties die zich met
demografie en ruimtelijke ontwikkeling bezig houden, zoals het CBS en Nirov.
Het volgende hoofdstuk geeft daar een weerslag van.
Het onderzoek is geenszins wetenschappelijk van aard en wil vooral een beeld
geven van de trend op het gebied van demografie bij de Twentse gemeenten.
Naast demografische veranderingen is ook gevraagd naar de invloed van de
economische crisis op de ruimtelijke ontwikkeling.
De volgende gemeenten hebben aan het onderzoek meegewerkt: Almelo,
Borne, Dinkelland, Enschede, Haaksbergen, Hellendoorn, Hengelo, Hof van
Twente, Losser, Oldenzaal, Rijssen-Holten, Twenterand en Wierden.
De gevolgen van demografische veranderingen raken de gemeenten op
vele beleidsvelden. Dit onderzoek richt zich met name op de gevolgen
van de veranderingen op de ruimtelijke ontwikkeling. In de interviews
is ingegaan op de gevolgen voor de beleidsvelden die een ruimtelijke
ontwikkelingscomponent hebben. Dit zijn:
• Woningbouw;
• Bedrijventerreinen en kantorenlocaties;
• Infrastructuur;
• Agrarische sector;
• Natuur- en landschapsontwikkeling.
De interviews zijn gehouden aan de hand van een gesprekspuntenlijst. In deze
lijst zijn vragen en stellingen opgenomen, die aan de betreffende ambtenaren
zijn voorgelegd. De gesprekspuntenlijst is opgenomen in de bijlage.
4
5. 3. Demografische ontwikkelingen in Twente gepubliceerd op CBS Statline. Het Ruimtelijk Planbureau (RPB) en CBS maken
gezamenlijk regionale prognoses waarvan de meest recente gegevens tevens
In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de geprognosticeerde groei van de uit 2008 dateren.
bevolking en de bevolkingssamenstelling. Daarbij wordt tevens de link gelegd
tussen de prognoses en de geplande nieuwbouw van woningen en kantoren
en de gevolgen voor grondposities van gemeenten.
Prognose bevolkingsomvang en -samenstelling
Volgens de meest recente prognoses zal de bevolking van Nederland tot 2038
toenemen tot 17,5 miljoen inwoners (bron: Verkenning Rijksagenda Krimp
en Ruimte, juni 2009). Daarna zal de bevolking in het geheel gaan krimpen.
De stijging in de komende dertig jaar wordt veroorzaakt door de hogere
levensverwachting en de komst van immigranten. Een aantal gebieden in
Nederland, en dan vooral de randen van het land, hebben nu of in de zeer
nabije toekomst al te maken met krimp. Voor deze gebieden gelden de
volgende prognoses:
• Limburg: In Parkstad Limburg wordt de grootste krimp verwacht. De
bevolking krimpt daar waarschijnlijk van 250.000 tot 190.000 in de periode
2008 – 2040;
• Noord-Brabant: In Noord-Brabant wordt vanaf 2030 krimp verwacht;
• Zeeland: Het bevolkingsaantal in Zeeland stabiliseert zich de komende
jaren en zal naar verwachting vanaf 2025 krimpen;
• Groningen: In Groningen zijn in vergelijking met andere provincies de
grootste regionale verschillen zichtbaar. De stad Groningen groeit de
komende jaren sterk, terwijl het oosten van Groningen en dan vooral
Delfzijl, met krimp te maken heeft;
• Overijssel: De krimp in Overijssel doet zich voor vanaf 2035. Hierbij is een
verschil zichtbaar tussen West-Overijssel en Twente;
• Twente zal naar verwachting vanaf 2025 krimpen.
Bovenstaande kaarten zijn afkomstig uit de Verkenning Rijksagenda Krimp
en Ruimte (juni 2009). Voor het maken van de kaarten is gebruik gemaakt
van de bevolkingsprognoses van het CBS. Het CBS publiceert elke twee jaar
nieuwe langetermijnprognoses. De meest recente prognose is uit 2008 en
5
6. Uit de kaarten valt op te maken dat het aantal huishoudens tot 2025 overal in
Twente zal blijven groeien, al zijn er grote verschillen in groei per gemeente.
Die verschillen zien we ook terug in de prognose voor de grootte van de
bevolking. Maar daar waar overal een groei van het aantal huishoudens
wordt voorspeld, blijkt uit de kaart voor groei en krimp van de bevolking
dat in een aantal gemeenten de bevolkingsomvang zal gaan afnemen. Deze
afname wordt vooral voorspeld voor de Twentse plattelandgemeenten,
met uitzondering van Rijssen-Holten. De netwerkstadgemeenten, met
uitzondering van Oldenzaal, zullen tot 2025 een toename van de bevolking
tegemoet kunnen zien.
Demografische veranderingen en ruimtelijke ontwikkeling
De demografische veranderingen hebben een grote invloed op ruimtelijke
ontwikkelingen. Doordat gemeenten gewend zijn te werken vanuit een
groeigedachte, worden er in Nederland veel meer ruimtelijke plannen
voorbereid dan waar op basis van prognoses behoefte aan is. Het Nederlands
Instituut voor Ruimtelijke Ordening en Volkshuisvesting (Nirov) heeft
dat geconstateerd op basis van een analyse van plannen op de Nieuwe
Kaart van Nederland. Zowel voor de planning van woningen, kantoren als
bedrijventerreinen is er tot 2025 sprake van een overmaat die in bepaalde
regio’s zeer fors is. Tot die regio’s behoort ook Twente.
In 60% van de gemeenten is sprake van zeer ruime
woningbouwmogelijkheden tussen nu en 2025. Ze kunnen 30% meer
bouwen dan volgens de Primosprognose nodig is. Voor heel Nederland zou
de behoefte volgens Primos liggen op circa 700.000 woningen, terwijl er ruim
een miljoen woningen in de plannen zit. Lokaal kan het beeld nog sterker
verschillen. In sommige gemeenten zijn de productiemogelijkheden voor de
komende 15 jaar het drievoudige van de verwachte behoefte. Onderstaand
plaatje laat zien dat de plancapaciteit in Twente tussen de 161 en 320 %
hoger ligt dan waar op basis van de prognose tot 2025 behoefte aan zou zijn.
Plancapaciteit ten op zichte van verwachte behoefte per regio
Een planning van 100 tot 130 procent is volgens het Nirov ideaal. Wie lager
zit, heeft te krap gepland; wie erboven zit, te ruim. Uit het bovenstaande
plaatje blijkt dat verreweg de meeste regio’s te veel ruimte hebben
gereserveerd voor woningbouw. Zuidoost-Limburg (Parkstad) is vanwege de
6
7. specifieke problematiek buiten beschouwing gelaten. Hier krimpt de hele
regio. In andere krimpgebieden (Noordoost-Groningen, Zeeuws-Vlaanderen
en de Achterhoek) speelt bevolkingsdaling vaak vooral op gemeentelijk
niveau en groeien buurgemeenten nog wel.
Voor de belangrijkste kantorenmarktregio’s is de planologische reserve
gemiddeld het dubbele van de verwachte vraag. Als de huidige leegstand van
kantoren wordt meegerekend, is de overmaat zelfs bijna 400%.
Gevolgen voor gemeenten
De opbrengsten uit grondverkoop en gebiedsontwikkeling zijn steeds
belangrijker geworden als inkomstenbron voor gemeenten. Deze inkomsten
vormden onder meer een substantieel deel van de dekking van projecten
op het gebied van sociale woningbouw, infrastructuur en maatschappelijke
voorzieningen. Gemeenten worden nu geconfronteerd met de gevolgen
van demografische veranderingen en de economische crisis: grond- en
woningverkoop vallen stil en de opbrengsten blijven uit of schuiven op de
lange baan.
Waar in de afgelopen jaren economische groei en bevolkingsgroei
uitgangspunten waren, moet een deel van de gemeenten nu rekening
houden met afnemende groei of zelfs krimp, wat op termijn een
verdere daling van de woningvraag inhoudt. Als gevolg daarvan zullen
de gemeentelijke financiën verder onder druk komen te staan. Als
‘opbrengstenprojecten’ niet meer doorgaan valt immers de dekking weg voor
‘kostenprojecten’. Dat betekent dat er minder geld te besteden is en er dus
keuzes gemaakt moeten worden.
Veel van die keuzes zijn complex en kennen grote gevolgen. Het stopzetten
van het ene project, het juist versnellen van het andere of het compleet
wijzigen van het investeringsprogramma: alle opties moeten worden
afgewogen. Door in dit proces de juiste keuzes te maken kan een gemeente,
ook met een meer bescheiden ambitie, nog steeds kwaliteit toevoegen aan
de gebouwde omgeving. Daar ligt de uitdaging voor (krimp)gemeenten de
komende jaren.
7
8. 4. Bevindingen uit de interviews Regionale aanpak demografische vraagstukken
De ondervraagde gemeenten hebben aangegeven dat op regionale schaal
In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de bevindingen uit de interviews met zou moeten worden samengewerkt om tot regionaal demografisch beleid en
de Twentse gemeenten. Eerst wordt een algemene indruk gegeven van hoe een regionaal plan van aanpak te komen. Daar ligt volgens de gemeenten
demografische veranderingen worden beleefd binnen de Twentse gemeenten. ook meteen de grootste opgave. Het blijkt in de regio Twente moeilijk om
Vervolgens wordt ingegaan op samenwerking tussen de gemeenten bij gezamenlijk tot gemeenschappelijk beleid te komen, dat vervolgens ook
demografische vraagstukken. Daarna wordt per (besproken) beleidsveld nog eens door alle gemeenten wordt uitgevoerd. Als reden hiervoor wordt
aangegeven wat de gevolgen zijn voor de ruimtelijke ontwikkeling en hoe aangeven:
de gemeenten anticiperen op de gevolgen van demografische verandering.
Ten slotte wordt ingegaan op de gevolgen van de economische crisis op de • onderling wantrouwen, met name tussen de plattelandsgemeenten en
korte en verwachtte demografische veranderingen op de lange termijn voor netwerkstadgemeenten;
grondposities van gemeenten. • onderlinge concurrentie, vooral tussen plattelandsgemeenten onderling
en tussen de plattelandsgemeenten en netwerkstad
In dit hoofdstuk wordt gesproken over korte, middellange en lange termijn. • de schijnbare tegenstelling van belangen tussen netwerkstad en de
Hieronder wordt verstaan: plattelandsgemeenten.
• Korte termijn: 0-5 jaar Alle gemeenten hebben aangeven dat het voor de vorming van
• Middellange termijn: 5-15 jaar gemeenschappelijk beleid, niet alleen op het gebied van demografie, van
• Lange termijn: >15 jaar groot belang is dat er onderling vertrouwen komt en men elkaar minder ziet
als concurrenten.
Algemeen
Alle geïnterviewde gemeenten zijn zich bewust van het feit dat er Als voorbeeld werd gegeven dat veel van de plattelandsgemeenten zich niet
veranderingen gaan plaatsvinden in de samenstelling en de groei van de herkennen in bijvoorbeeld de Agenda van Twente. Ze hebben het gevoel
bevolking. Een aantal gemeenten accepteert deze veranderingen, zelfs dat het vooral de agenda van netwerkstad is en dat ze vooral geven en er
wanneer een krimpende bevolking wordt voorspeld, en richten hun beleid op weinig voor terug krijgen. Ze vrezen dat ze het onderspit delven bij het
het anticiperen op deze verandering. Terwijl andere gemeenten van mening maken van beleid en een plan van aanpak voor demografische veranderingen.
zijn dat met de juiste maatregelen negatieve gevolgen voorlopig kunnen Hier ligt dan ook de uitdaging om een uitgebalanceerd pakket van (beleids)
worden tegengehouden. maatregelen te formuleren, dat door alle gemeenten gedragen wordt.
Hoewel de Twentse gemeenten geen eenduidige houding aannemen ten Demografische veranderingen en ruimtelijke ontwikkeling
aanzien van de gevolgen van demografische veranderingen, zijn ze het over Zoals eerder aangegeven zijn alle geïnterviewde gemeenten zich bewust dat
een ding eens: onderling moeten afspraken gemaakt worden en er moet er veranderingen aankomen in de samenstelling en daarnaast ook een aantal
regionaal beleid komen. In de volgende paragraaf wordt hier verder op gemeenten van de omvang van de bevolking. Deze veranderingen hebben
ingegaan. onder andere hun doorwerking op verschillende beleidsterreinen die een
ruimtelijke component hebben. In deze paragraaf wordt ingegaan op deze
beleidsterreinen.
8
9. Woningbouw gemeentelijke plannen. Gemeenten verwachten niet dat er op lange termijn
Opvallend is dat vrijwel alle gemeenten hebben aangeven dat zij verwachten naast de geplande terreinen nog terreinen nodig zullen zijn.
dat het tempo waarmee groei van de bevolking en huishoudens afneemt
minder snel gaat dan wat op basis van de Primosprognoses verwacht Voor wat kantoren betreft wordt verwacht dat alleen de toplocaties nog
mag worden. Dit blijkt ook uit de woningbouwprestatieafspraken, ontwikkeld zullen worden. Het merendeel van de gemeenten verwacht dat er
die de gemeenten met de Provincie Overijssel hebben gemaakt. Veel geschrapt zal moeten worden in geplande kantorenlocaties.
plattelandsgemeenten zijn met argumenten gekomen, die aantonen dat
de Primos-cijfers uitgaan van een te lage bevolkingsomvang in 2015. Deze Infrastructuur
gemeenten dringen aan om de voorspellende waarde van de Primosprognoses De gemeenten verwachten dat de mobiliteit verder zal blijven groeien.
te verbeteren, door meer rekening te houden met de specifieke situatie van Investeren in bereikbaarheid blijft belangrijk. Naast investeren in het
de gemeente. openbaar vervoer en de aanpassing van de N18 zien veel gemeenten
noodzaak in de aanpak van N35. Daarnaast pleiten gemeenten voor de
Op het gebied van woningbouw is er sprake van spanning tussen gemeenten. uitbreiding van de capaciteit van de A1.
Netwerkstadgemeenten beweren de plattelandsgemeenten meer woningen
te bouwen dan ze volgens de Primosprognoses nodig zouden hebben. Agrarische sector
Volgens de netwerkstadgemeenten is de Provincie te ruimhartig bij het Het aantal arbeidsplaatsen in de agrarische sector blijft als gevolg van
opstellen van de woningbouwprestatieafspraken. Aan de andere kant schaalvergroting afnemen. Door de schaalvergroting en het bouwen van
verwijten de plattelandsgemeenten de netwerkstadgemeenten dat ze vooral grote stallen raakt veel oud agrarisch vastgoed in onbruik. Veel gemeenten
aan zich zelf denken en aan hun eigen (grote) woningbouwprojecten. willen een nieuwe (woon- of werk) bestemming geven aan dit vastgoed,
waarmee zij tevens een impuls willen geven aan het platteland. Verdere
Veel gemeenten houden in hun woonbeleid rekening met een verschuiving leegloop zou kunnen worden voorkomen en het voorzieningenniveau zou op
in de woonwensen en –behoeften als gevolg van een vergrijzende bevolking. peil kunnen blijven.
Aanpassing van de bestaande woningvoorraad en het nieuw bouwen
voor deze groep wordt gezien als een belangrijke opgave. Gemeenten Natuur- en landschap
signaleren dat de aanpassing van de woningvoorraad aan de demografische De gemeenten zien kansen voor het verder versterken van het landschap,
veranderingen in een te laag tempo geschied, waardoor een onbalans doordat er landbouwgronden vrijkomen voor natuurontwikkeling. Deze
ontstaan tussen het aanbod en de vraag. Met name het aanbod woningen ontwikkeling is geen gevolg van demografische verandering, maar kan wel
voor senioren van voldoende kwaliteit vormt op korte termijn een probleem. van invloed zijn op de veranderingen. Door de versterking van het landschap
zal de aantrekkelijkheid van Twente toenemen. Dit komt zowel ten goede
Bedrijventerreinen en kantorenmarkt aan de plattelandsgemeenten, die extra inkomsten genereren uit toerisme, als
Op korte termijn wordt als gevolg van de crisis niet veel vraag verwacht aan de netwerksteden, die beter in staat zullen zijn om mensen van buiten de
naar nieuwe bedrijven- en kantorenlocaties. Op middellange termijn regio aan zich te binden vanwege het mooie buitengebied.
verwacht het merendeel van de gemeenten dat er nog vraag zal zijn
naar nieuwe bedrijventerreinen. Dit ondanks het feit dat de omvang Invloed demografie en crisis op grondposities gemeenten
van de beroepsbevolking in Twente dit jaar het hoogtepunt bereikt. Het Door de economische crisis is de vraag op korte termijn naar
grootste deel van de benodigde bedrijventerreinen is al opgenomen in de nieuwbouwlocaties voor huizen, bedrijven en kantoren op een veel lager
9
10. niveau dan voor de crisis. Daarnaast wordt steeds meer duidelijk dat door De tweede stelling luidde als volgt:
demografische veranderingen veel gemeenten met grondposities zitten, die
op langere termijn waarschijnlijk nooit zullen worden aangewend waarvoor Twente moet vooral inzetten op een sterke en vitale netwerkstad en op
ze zijn verworven. innovatieve bedrijvigheid. De plattelandsgemeenten zijn daar uiteindelijk het
Een aantal gemeenten heeft reeds een voorziening getroffen voor een deel meest bij gebaat.
van deze gronden, terwijl andere gemeenten hopen op ontwikkeling van
de gronden in de toekomst. Vraag voor veel gemeenten is nu wat met de Alle deelnemers waren het eens met deze stelling, maar naast inzet op een
gronden te doen. In plaats van geld opleveren drukken de rentelasten van de sterke netwerkstad moeten de plattelandsgemeenten door de regio gesteund
gronden op de begroting van grondzaken. En dus op die van de gemeente. worden in ontwikkelingen die voor hen belangrijk zijn.
Een van de gemeenten heeft geopperd om een opkoopfonds in het leven te
roepen. In het volgende hoofdstuk wordt nader ingegaan op het idee. De derde en laatste stelling was:
Bijeenkomst demografische ontwikkeling Als de tegenstellingen tussen de Twentse gemeenten niet worden overbrugd
Op donderdag 17 juni jl. zijn een aantal Twentse gemeenten op uitnodiging en onderling wantrouwen blijft bestaan, komt een regionale aanpak voor de
van Yacht bijeengekomen om te praten over de gevolgen van demografische demografische veranderingen niet van de grond.
veranderingen voor hun gemeente en voor Twente. Tijdens de bijeenkomst
in Hengelo is een eerste terugkoppeling gegeven van de belangrijkste Alle aanwezigen waren het eens met deze stelling. Zoals eerder is vermeld
constateringen uit de interviews. Deze terugkoppeling is in de paragrafen werkt het onderlinge wantrouwen en de onderlinge concurrentie door op alle
hierboven opgenomen. terreinen van samenwerking in de regio Twente. De vraag hoe dit kan worden
doorbroken is en blijft lastig. De gemeenten zijn het er over eens dat daar
Ook is tijdens de bijeenkomst gediscussieerd over demografie aan de hand veel tijd en energie in moet worden gestoken.
van een drietal stellingen, die aansloten op de bevindingen uit de interviews.
De eerste stelling bestond uit 2 stellingen. Vraag was welke van de 2 volgende Tijdens de bijeenkomst heeft Monique Steijvers, programmaleider demografie
stellingen het meest aansloot bij de beleving van de afzonderlijke gemeenten. van de Provincie Limburg, verteld over hoe de Provincie Limburg anticipeert
op demografische veranderingen in Parkstad Limburg. In onderstaand kader is
A. We kunnen beter accepteren dat de bevolking in Twente over 10 jaar gaat een weerslag van haar verhaal opgenomen.
dalen en daar nu ons beleid op gaan aanpassen.
De deelnemers aan de bijeenkomst is ten slotte gevraagd naar ideeën
B. Door nu de juiste maatregelen te nemen kunnen we voorkomen dat de die een bijdrage kunnen leveren aan de gevolgen van de demografische
bevolking in Twente over 10 jaar gaat dalen. ontwikkelingen. Deze ideeën zijn opgenomen in het volgende hoofdstuk.
Unaniem werd gekozen voor acceptatie van krimp, waarbij wel de
kanttekening werd gemaakt dat het krimpscenario (nog) niet voor alle
Twentse gemeenten aan de orde zal zijn. Volgens de deelnemers zal een stad
als Enschede waarschijnlijk langer blijven doorgroeien.
10
11. Parkstad Limburg 5. Ideeën aanpak gevolgen demografische
veranderingen
In Parkstad Limburg neemt de bevolking al jaren af en is er zelfs
sprake van een afname van het aantal huishoudens. De situatie
In dit hoofdstuk worden ideeën voorgesteld voor de aanpak van de gevolgen
daar is volgens Monique Steijvers momenteel niet te vergelijken
met Twente, maar wel met Zuid-Limburg van 20 jaar geleden. van demografische veranderingen. Deze ideeën komen voort uit de
Toen is het vooruitzicht van een krimpende bevolking lange tijd bijeenkomst met de Twentse gemeenten van juni 2010 (aangeduid met een
genegeerd. Maar nu de krimp overal zichtbaar en voelbaar wordt sterretje*) en uit een interne brainstormsessie binnen Yacht.
hebben de gemeenten de handen ineen geslagen en gezamenlijk
beleid gemaakt om de gevolgen van de veranderingen op te van- Kennisplatform demografische veranderingen
gen. Volgens Monique Steijvers hoeft een regio of een gemeente
Opzetten van een platform voor de uitwisseling van regionale kennis en
die gaat krimpen niets te vrezen, tenzij men goed op de verand-
eringen anticipeert. Een krimpende bevolking betekent een kans ervaring over demografische verandering. Om de uitwisseling van kennis en
om aan de ruimtelijke kwaliteit te werken, door bijvoorbeeld ervaring te bevorderen zou er een nominatie kunnen worden verbonden
meer groen in de wijken te brengen. Wel komen maatschap- aan de beste kennis- of ervaringsbijdrage van het kwartaal en een prijs voor
pelijke voorzieningen onder druk te staan. Er moeten keuzes de beste bijdrage van het jaar. Deze prijs zou op de jaarlijkse bijeenkomst
gemaakt worden waar welke voorzieningen in stand worden ge- ‘Aanpak demografische veranderingen in Twente’ moeten worden uitgereikt.
houden of bij elkaar worden gebracht.
De Provincie Limburg denkt dat mede dankzij de krimp er ruimte Uitwisselingsprogramma medewerkers gemeenten
ontstaat voor een betere leefomgeving en dat er nog steeds Door het opzetten van een uitwisselingsprogramma van medewerkers van
sprake zal zijn van economische groei. De volgende omslag zal Twentse gemeenten voor een bepaalde tijd kan meer begrip en inzicht
volgens de Provincie Limburg als gevolg van de demografische ontstaan in de standpunten en dilemma’s van buurgemeenten. Tevens krijgt
veranderingen worden bereikt: men inzicht in de werkwijze van buurgemeenten. En wat niet onbelangrijk is:
er kan gewerkt aan worden aan het verbeteren van de vertrouwensrelatie.
• Van onbetaalbaar wonen naar échte prijs kwaliteit;
• Van rood naar groen;
• Van verrommeld buitengebied naar ruimtelijke kwaliteit; Herstructureringsfonds*
• Van traditionele economie naar innovatieve economie; Oprichten van een herstructurerings-/opkoopfonds worden opgericht met als
• Van werkloosheid naar volledige arbeidsparticipatie; doel opkopen van gronden en vastgoed (kantoren, bedrijven en woningen)
• Van file-leed naar verplaatsingsplezier; waar geen markt meer voor is. De economische crisis heeft er voor gezorgd
• Van verspilling naar duurzaamheid;
dat veel gronden niet tot ontwikkeling kunnen worden gebracht en de
• Van begrensd naar grenzeloos samenwerken;
• Van eenheidsworst naar meer smaken. recente inzichten in de demografische ontwikkelingen tonen aan dat veel
gronden ook nooit zullen worden aangewend waarvoor ze zijn aangekocht.
Aan deze gronden moeten nieuwe functie worden gegeven, die een bijdrage
leveren aan de ruimtelijke kwaliteit en de behoeften van de leefomgeving.
Dit zou het oogmerk moeten zijn van het herstructurerings-/opkoopfonds.
11
12. Transitie gemeentelijk financieel beleid*
Door een aantal gemeenten is geopperd dat doordat bevolkingsgroei op
lange termijn geen uitgangspunt meer is er een transitie/innovatie van het
gemeentelijke beleid en de gemeentelijke financiën op termijn noodzakelijk
is. Daar komt bij dat de inkomsten van de gemeenten de komende jaren als
gevolg van de crisis op dit moment al zwaar onder druk staan.
Door een prijsvraag uit te schrijven voor innovatief beleid, kan innovatie in
de beleidsvorming worden gestimuleerd. Deze prijsvraag zou door het op te
richten platform demografische veranderingen worden uitgeschreven. Bij de
inzendingen moeten dan aan de orde komen een helder plan van aanpak,
kosten en opbrengsten en succes- en faalfactoren.
Demografische veranderingen op de Agenda van Twente
Door het thema demografische veranderingen op te nemen in de Agenda
van Twente kan er meer samenhang worden gecreëerd in het Twentse
demografiebeleid en wordt het makkelijker om financiële bijdrages vanuit
het rijk te krijgen voor pilotprojecten op het gebied van demografische
verandering. Nu gaan die bijdragen vooral naar de topkrimpregio’s Zeeland,
Limburg en Groningen.
12
13. 6. Conclusies en aanbevelingen Verder lezen en links
Demografische verandering leeft binnen de Twentse gemeenten! Er is 1. Ministerie van Economische Zaken, Ondernemend met krimp!,
aandacht voor het fenomeen en de gevolgen. Niet alleen voor beleidsvelden handreiking economische bedrijvigheid bij bevolkingsdaling;
met een ruimtelijke component, maar voor alle beleidsvelden die geraakt 2. NEIMED (Nederlands Kennisinstituut Maatschappelijke Effecten
worden. Punt van zorg is wel dat er een groot verschil is in de wijze waarop Demografische Krimp), Bevolkingsdaling en Regionale Economie in
de gemeenten omgaan met de voorspelde demografische veranderingen. Limburg (op www.vanmeernaarbeter.nl);
Mochten de geprognosticeerde cijfers van Primos over de bevolkingsomvang 3. Coelo (Centrum voor Onderzoek van de Economie van de Lagere
in 2025 en verder blijken te kloppen, dan is het de vraag of op dit moment Overheden aan de Rijksuniversiteit Groningen), Bevolkingsdaling en
door alle gemeenten de juiste keuzes worden gemaakt. gemeentelijke financiën (op www.coelo.nl).
4. Kenniscentrum bevolkingsdaling en beleid: www.bevolkingsdaling.nl
Alle gemeenten zien het als een opgave om op regionaal niveau beleid 5. Trendbureau Overijssel: www.trendbureauoverijssel.nl
te maken dat toekomt aan de demografische vraagstukken. Hier ligt
tegelijkertijd ook het probleem. Door onderling wantrouwen en onderlinge
concurrentie blijkt het lastig om op regionaal niveau gezamenlijk afspraken te
maken.
Aanbevelingen
1. Gemeenten moeten elkaar beter weten te vinden om van elkaar te
kunnen leren. Provincie en Regio Twente zijn weliswaar bezig met
programma’s op het gebied van demografische verandering, maar
onderling zijn de gemeenten onvoldoende op elkaar aangehaakt. Een
platform demografische verandering met bijvoorbeeld een digitale
ontmoetingsplek dat door de Regio geregisseerd wordt zou kunnen
bijdragen aan betere onderlinge samenwerking.
2. Om breed gedragen regionaal beleid te maken dat anticipeert op
demografische veranderingen, zal er naar wegen moeten worden
gezocht om het onderlinge wantrouwen tussen gemeenten weg te
nemen en solidariteit (geven en nemen) als basis voor samenwerking
te kiezen.
13
14. Bijlage Demografische ontwikkelingen
7. Welke consequenties hebben de demografische ontwikkelingen op uw
ruimtelijke ontwikkelingsplannen?
Interview onderzoek ‘Invloed van demografische ontwikkelingen en • Voor woningbouw?
economische crisis op de ruimtelijke ontwikkeling van Twente’. • Voor bedrijventerreinen?
• Voor infrastructuur?
Algemeen • Voor landbouw?
• Voor natuur- en landschapsontwikkeling?
Economische crisis 8. Wat zouden hogere overheden kunnen/moeten doen om uw gemeente te
1. Wat zijn de belangrijkste gevolgen van de economische crisis voor uw ondersteunen bij de gevolgen de demografische ontwikkelingen?
gemeente?
2. Op welke wijze speelt uw gemeente in op de grootste gevolgen van de Laatste vraag
crisis?
9. Als u het voor het zeggen had, was zou dan het eerste zijn dat u zou
Demografische ontwikkelingen willen veranderen in het ruimtelijk ontwikkelingsprogramma van Twente
3. Wat zijn de belangrijkste gevolgen van de demografische ontwikkelingen (Agenda van Twente)?
voor uw gemeente?
4. Op welke wijze is uw gemeente zich aan het voorbereiden op de gevolgen
van de demografische ontwikkelingen?
Ruimtelijke ontwikkeling
Economische crisis
5. Welke consequenties heeft de economische crisis voor uw ruimtelijke
ontwikkelingsplannen?
• Voor woningbouw?
• Voor bedrijventerreinen?
• Voor infrastructuur?
• Voor landbouw?
• Voor natuur- en landschapsontwikkeling?
6. Wat zouden hogere overheden kunnen/moeten doen om uw gemeente te
ondersteunen bij de gevolgen van de crisis?
14
15. Yacht is marktleider in het gehele segment van Bouwkunde,
Civiele Techniek en Ruimtelijke Ordening. De ruim
500 professionals van Yacht werken met name aan de
opdrachtgeverzijde (gemeenten, waterschappen, provincies en
Rijkswaterstaat) op multidisciplinaire projecten in de fysieke
leefomgeving. Zij zetten de passie voor hun vakgebied om in
een daadkrachtige aanpak. Dit is nodig in een segment waar
verandering de enige constante is en waar nieuwe wetgevingen,
zoals bijvoorbeeld de Wabo, Europees Aanbesteden, Crisis- en
Herstelwet, extra capaciteit en expertise vragen.
y a Randstad company
15
16. Stellingen: · Er moeten op regionaal niveau keuzes worden gemaakt om de
krimp te sturen. Bij de ene gemeente zal een krimpbeleid worden
Reactie op: gevoerd, terwijl het beleid van een andere gemeente gericht is op
In de regio Twente worden teveel woningen gebouwd. Becijferd is dat er stabiliteit of zelfs lichte groei.
40.000 woningen in de plannen zitten, terwijl er nog maar 13.000 woningen
gebouwd moeten worden.
· De Provincie is de juiste partij om de regie te voeren op het
woningbouwprogramma in Twente om te voorkomen dat elke
gemeente voor zich gaat.
· Als ten gevolge van het ingrijpen door de Provincie op het
woningbouwprogramma in Twente gemeenten/woningcorporaties
minder mogen bouwen, dan moeten die gecompenseerd worden.
Als gevolg van de demografische ontwikkelingen zal de bevolking vanaf 2020
gaan krimpen.
· Gezien de aankomende krimp van de bevolking kan de rode
contour nu definitief worden getrokken. De 13.000 benodigde
woningen en de groei van de bedrijvigheid kunnen binnen de
huidige bebouwingsgrenzen worden ingepast.
Innovatieve kracht van een regio zal steeds belangrijker worden in een snel
veranderende wereld. Ruimtelijk-economische ontwikkelingen uit de Agenda
van Twente zijn voor een belangrijk deel gericht op innovatie. Het is voor
Twente van levensbelang op hoger opgeleiden aan de regio te (blijven)
binden.
· Indien er op regionaal niveau keuzes gemaakt moeten worden in
geplande ruimtelijke ontwikkelingen, dan moeten ontwikkelingen
die hoger opgeleiden vasthouden dan wel aantrekken voorrang
krijgen.
Eens of oneens:
· De economische crisis is een kans om sterker te worden ten op zicht
van andere regio’s;
· De demografische ontwikkelingen zullen een negatieve invloed
hebben op de ontwikkeling van Twente;
16
