1. H ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ Β΄ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ
1940-1945
Ο Β' Παγκόσµιος Πόλεµος
Το Σεπτέµβριο του 1939, η Αγγλία και η Γαλλία κήρυξαν τον πόλεµο στη
Γερµανία, αντιδρώντας στην παρά τις προειδοποιήσεις τους επίθεση του
Χίτλερ στην Πολωνία. Πρόκειται για την υλοποίηση της καθυστερηµένης αλλά
δυναµικής τους πλέον απόφασης να εναντιωθούν στην επεκτατική πολιτική
τόσο της Γερµανίας όσο και του άλλου φασιστικού κράτους της Ευρώπης, της
Ιταλίας, πολιτική που πραγµατωνόταν µε κατάληψη ξένων εδαφών από τα
µέσα της δεκαετίας του 1930. Οι αιτίες του νέου πολέµου ανάγονται, όπως και
στην περίπτωση του προηγούµενου, του Α' Παγκοσµίου, στη διαπάλη των
µεγάλων ευρωπαϊκών κρατών να διανείµουν, το καθένα προς όφελός του, τον
πλούτο της εγγύς τους περιφέρειας και των αποικιών. Η ταπείνωση, άλλωστε,
και οι δυσβάσταχτες "επανορθώσεις" που επιβλήθηκαν στη Γερµανία µε τη
λήξη του Α' Παγκόσµιου Πολέµου εξέθρεψαν τη φασιστική ιδεολογία και
επιτάχυναν τις εξελίξεις προς το Β' Παγκόσµιο.
Ο "πόλεµος αστραπή" -όπως χαρακτηρίστηκαν οι συνεχόµενες χιτλερικές νίκες που ακολούθησαν- κατέληξε στην
κατάληψη του µεγαλύτερου µέρους της Ευρώπης από τους Γερµανούς, ενώ η επίθεση εναντίον της Σοβιετικής
Ένωσης επισφράγισε τα σχέδια του Χίτλερ για µια ενιαία ναζιστική Ευρώπη. Όπου επικράτησαν οι Γερµανοί, οι

2. χώρες της Ευρώπης γνώρισαν τη "Νέα Τάξη", που σήµαινε την πολιτική υποταγή των κατακτηµένων κρατών στη
Γερµανία, τη στέρηση κάθε ελευθερίας, την οικονοµική λεηλασία, την καταδίωξη και εξόντωση των απανταχού στην
Ευρώπη Εβραίων και άλλων "ανεπιθύµητων" πληθυσµιακών οµάδων, όπως των Τσιγγάνων. Aπό το 1941, µε την
επίθεση της Ιαπωνίας, του τρίτου συµµάχου του ’ξονα, εναντίον του αµερικανικού στόλου στο Περλ Χάρµπορ, η
οποία της άνοιξε το δρόµο για την κατάληψη όλης της νοτιοανατολικής Ασίας, η σύρραξη έλαβε παγκόσµιες
διαστάσεις.
Από το 1942 άρχισε η αντίστροφη µέτρηση για τις δυνάµεις του ’ξονα. Οι Σοβιετικοί, µε τη νίκη στο Στάλιγκραντ,
καθήλωσαν τα γερµανικά στρατεύµατα, και προέβησαν σε δυναµική αντεπίθεση, ενώ οι Γερµανοί συντρίφθηκαν και
στην Αφρική από τους Συµµάχους. H συµµαχική απόβαση στην Ιταλία (Ιούλιος 1943) προκάλεσε την πτώση του
Μουσολίνι ενώ η απόβαση στη Νορµανδία (Ιούνιος 1944) οδήγησε στην απελευθέρωση της Γαλλίας. Τελικά, στις 8
Μαΐου 1945 η Γερµανία, ισοπεδωµένη και κατακτηµένη από τους Συµµάχους,
παραδόθηκε. Τον Αύγουστο του 1945 αναγκάστηκε σε παράδοση και η Ιαπωνία, µετά
τη ρίψη των ατοµικών βοµβών από τους Αµερικάνους στις πόλεις της Χιροσίµα και
Ναγκασάκι. Ο Β' Παγκόσµιος Πόλεµος τελείωσε, σφραγίζοντας οριστικά µια εποχή και
εισάγοντας ολόκληρο τον κόσµο σε µια νέα, βαθιά σηµαδεµένη από την εµπειρία του.
Η εµπλοκή της Ελλάδας στο Β' Παγκόσµιο Πόλεµο
Η εµπλοκή της Ελλάδας στο Β' Παγκόσµιο Πόλεµο σηµειώθηκε στις 28 Οκτωβρίου
1940, µε την εναντίον της κήρυξη πολέµου από την Ιταλία, στην οποία προχώρησε ο
Μουσολίνι, αφενός εντάσσοντας την Ελλάδα στα επεκτατικά του σχέδια στην ανατολική
Μεσόγειο και, αφετέρου προσπαθώντας να επιδείξει τις ικανότητές του προς νίκες στο

3. σύµµαχό του Χίτλερ. Από αυτή την ηµεροµηνία άρχισε ο ελληνοϊταλικός πόλεµος στα αλβανικά
βουνά, που αναδείχθηκε σε µια κορυφαία στιγµή εθνικής οµοψυχίας, αποφασιστικότητας,
αντιφασιστικού πνεύµατος και κατέληξε σε µια σειρά από εντυπωσιακές και αναπάντεχες
επιτυχίες, που αποτέλεσαν ταυτόχρονα και την πρώτη συµµαχική νίκη κατά του ’ξονα.
Η γερµανική επίθεση, τον Απρίλη του 1941, προς συνδροµή των Ιταλών, κατέληξε στην
κατάληψη της Ελλάδας και στο πέρασµα της χώρας στην περίοδο της Κατοχής, µιας περιόδου
που σηµαδεύτηκε από πολλά δεινά για τον ελληνικό λαό, που δοκίµασε και αυτός µε τη σειρά
του τη ναζιστική "Νέα Τάξη". Στην ξενική φασιστική κατοχή ο ελληνικός λαός απάντησε από
την πρώτη στιγµή µε δυναµική αντίσταση, που πήρε γρήγορα τη µορφή µιας
τεράστιας λαϊκής εξέγερσης και συνένωσε στον κοινό αγώνα την
πλειοψηφία των Ελλήνων. Αντιστασιακές οργανώσεις έδρασαν στα βουνά
και στις πόλεις της Ελλάδας και επέφεραν πλήγµατα στις δυνάµεις
κατοχής, συµµετέχοντας στις γενικότερες συµµαχικές επιχειρήσεις, ενώ
και στο εξωτερικό, στην Αφρική και αργότερα την Ευρώπη, ελληνικές
στρατιωτικές δυνάµεις υποστήριξαν και εκεί το συµµαχικό αγώνα.
Η Ελλάδα απελευθερώθηκε τον Οκτώβρη του 1944, αλλά την ευφορία της
Απελευθέρωσης, άµεσα διαδέχθηκε το αδιέξοδο των εσωτερικών
πολιτικών συγκρούσεων. Ο ελληνικός αντιστασιακός αγώνας στόχευε εκτός από την απελευθέρωση από τους
κατακτητές και σε κοινωνικές και πολιτικές µεταρρυθµίσεις που θα ίσχυαν µετά την αποχώρηση των τελευταίων από

4. τη χώρα, εκφράζοντας το αίτηµα του ελληνικού λαού για ένα
καλύτερο µέλλον και την αποκατάσταση της δηµοκρατικής
νοµιµότητας, µετά µάλιστα την εµπειρία του µεταξικού δικτατορικού
καθεστώτος. Οι σχετικές στοχεύσεις που εξέφρασαν από τη µια η
κύρια αντιστασιακή οργάνωση, το Ε.Α.Μ./Ε.Λ.Α.Σ., και από την άλλη
οι άλλες αντιστασιακές οργανώσεις και η εξόριστη βασιλική
κυβέρνηση αποδείχτηκαν ασύµβατες και είχαν ήδη αρχίσει από τον
τελευταίο χρόνο της Κατοχής να προκαλούν µια ιδιαζόντως πολωµένη
κατάσταση, που εκφράστηκε από τότε ακόµα και µε εµφύλιες
συµπλοκές. Η διαφορετικότητα λοιπόν αυτών των πολιτικών στόχων,
η κληρονοµιά των µεσοπολεµικών συγκρούσεων και της αστάθειας
των θεσµών, ο συνολικότερος φόβος του παλαιού πολιτικού κόσµου
µπροστά στις αλλαγές που προαλείφονταν, τα διεθνή συµφέροντα στο βαλκανικό χώρο και οι εντυπωσιακά άµεσες και
βίαιες επεµβάσεις της Μεγάλης Βρετανίας, που εννοούσε να κρατήσει πάση θυσία την Ελλάδα στην επιρροή της,
κλιµακώθηκαν σε ένα σκληρό εµφύλιο πόλεµο, που διάρκεσε ως το 1949. Τα αποτελέσµατά του υπήρξαν, άµεσα και
µακροπρόθεσµα, ολέθρια για την Ελλάδα ενώ η οξύτατη πόλωση που κληροδοτήθηκε στο µεταπολεµικό βίο
δυσχέρανε εξαιρετικά τις προσωπικές ζωές πολλών Ελλήνων όπως και την κοινωνική και πολιτισµική πορεία της
χώρας.
Στη συγκυρία του B' Παγκόσµιου Πολέµου, η Ελλάδα έθεσε και το
ζήτηµα της ενσωµάτωσης στην επικράτειά της των εδαφών της Βορείου
Ηπείρου, της Κύπρου και της Δωδεκανήσου. Οι ελληνικές προσδοκίες
εκπληρώθηκαν µόνο για την περίπτωση των Δωδεκανήσων, που
ενσωµατώθηκαν στην Ελλάδα το 1947, µε τη Συνθήκη των Παρισίων.

5. Το ελληνικό κράτος απέκτησε τα οριστικά του σύνορα.
Εισαγωγή: Ο πόλεµος
Η κατάληψη της Aλβανίας από τους Iταλούς, το 1939, αποκαλυπτική των
ιταλικών προθέσεων στην περιοχή της ανατολικής Mεσογείου, αποτέλεσε
το προοίµιο της επέκτασης του πολέµου και στο βαλκανικό χώρο. Μια
ιταλική επίθεση στην Eλλάδα έµοιαζε προφανής, παρά τη δηλωµένη
αντίρρηση του Χίτλερ και τις προσπάθειες του Ιωάννη Μεταξά, ο οποίος,
ακροβατώντας ανάµεσα στην παραδοσιακή πρόσδεση της εξωτερικής
πολιτικής της χώρας στην Αγγλία και το φιλογερµανικό πνεύµα του
φασιστικού χαρακτήρα καθεστώτος που είχε ο ίδιος εγκαθιδρύσει (µε
όλες τις διαφορές που έχουν επισηµανθεί ότι το διακρίνουν από τα αντίστοιχα ευρωπαϊκά), επεδίωκε να κρατήσει
τη χώρα σε ουδετερότητα. Πράγµατι, µετά από µια σειρά προειδοποιητικών ενεργειών -µε αποκορύφωση τον
τορπιλισµό από τους Ιταλούς του ευδρόµου "Έλλη" στις 15 Aυγούστου 1940 στο λιµάνι της Τήνου- που όλες έπεσαν
στο κενό µπροστά στην άρνηση της ελληνικής κυβέρνησης να απαντήσει στις προκλήσεις, απεστάλη το ιταλικό
τελεσίγραφο της 28ης Oκτωβρίου 1940, που απαιτούσε την ελεύθερη
διέλευση των ιταλικών στρατευµάτων από το ελληνικό έδαφος και τον
έλεγχο πλήθους στρατηγικών σηµείων της χώρας. H απόρριψη από τον
Ιωάννη Μεταξά του ταπεινωτικού τελεσιγράφου, γεγονός που
συνέπιπτε µε την κοινή ελληνική βούληση, οδήγησε στην αυτόµατη
κήρυξη από τους Ιταλούς του πολέµου στην Eλλάδα, ο οποίος διεξήχθη
στα βουνά της Hπείρου.
O ελληνοϊταλικός πόλεµος

6. Ο ενθουσιασµός του ελληνικού στρατού, η αυθόρµητη παλλαϊκή υποστήριξη
του πολεµικού αγώνα και οι ορεινοί όγκοι της Ηπείρου κατέστησαν εφικτή
όχι µόνο την αποτελεσµατική απόκρουση των ιταλικών στρατευµάτων αλλά
και µια θεαµατική αντεπίθεση των Ελλήνων µέσα στο αλβανικό έδαφος. Η
Μάχη της Ελλάδας, που κάλυψε συνολικά ένα διάστηµα 216 ηµερών και
µπορεί να διακριθεί σε τρεις περιόδους, εξελίχθηκε από την αρχική άµυνα
του πάτριου εδάφους (28/10/40 µέχρι 13/11/40), στην ορµητική
αντεπίθεση, που απέδωσε την κατάληψη σηµαντικών πόλεων και άλλων
σηµείων της Βορείου Ηπείρου (14/11/40 µέχρι 28/12/49), έως µία ακόµη
βαθύτερη προέλαση στο αλβανικό έδαφος, µε τη συντριβή της περιβόητης
"εαρινής επίθεσης" των Ιταλών (29/12/40 µέχρι 5/4/41).
Tο συνολικό αποτέλεσµα ήταν η καθήλωση είκοσι επτά ιταλικών
µεραρχιών στην Αλβανία από δεκαέξι ελληνικές και η επέκταση των
ελληνικών συνόρων 60 χιλιόµετρα µέσα στο αλβανικό έδαφος, γεγονός που
προσελήφθη και ως απελευθέρωση ελληνικών εδαφών, της Βορείου
Hπείρου.
Παράλληλα προς το στρατό ξηράς, σφοδρούς αγώνες στη θάλασσα έδινε κι
ο ελληνικός στόλος, προστατεύοντας τις ελληνικές µεταφορές και
παρεµποδίζοντας τις ιταλικές, όπως και προφυλάσσοντας τις ακτές από
εχθρικές αποβάσεις και βοµβαρδισµούς. Ο ελληνικός στόλος πέτυχε
εξαιρετικές νίκες επί των Ιταλών, συµβολική υπόµνηση των οποίων
παρέµεινε η δράση του υποβρυχίου "Παπανικολής" και του πλωτάρχη του,
Μίλτωνα Ιατρίδη. Επίσης, η ελληνική αεροπορία, αν και στοιχειωδώς εξοπλισµένη, έδωσε το δικό της αγώνα στην
αναχαίτιση των εντυπωσιακά υπέρτερων ιταλικών αεροπορικών δυνάµεων.

7. H γερµανική επίθεση
Τον Απρίλιο του 1941, ο Χίτλερ αποφάσισε να συνδράµει το σύµµαχό του Μουσολίνι,
µεριµνώντας ταυτόχρονα για την εξασφάλιση των βαλκανικών του νώτων, ενόψει
της επίθεσής του στη Σοβιετική Ένωση. Εξάλλου, η νέα ελληνική κυβέρνηση
(διάδοχη της κυβέρνησης του Μεταξά, µετά το θάνατό του στα τέλη του Ιανουαρίου
του 1941) αποδέχθηκε την αγγλική προσφορά γι' αποστολή στρατιωτικής βοήθειας.
Ο ίδιος ο Μεταξάς είχε φανεί διστακτικός απέναντι στους ’γγλους, στην προσπάθειά
του να µην προκαλέσει τη γερµανική επέµβαση εναντίον της Ελλάδας, καθώς
µάλιστα εκτιµούσε ότι οι προσφερόµενες αγγλικές δυνάµεις ήταν ανεπαρκείς για µια
αποτελεσµατική άµυνα. Οι Γερµανοί είχαν πλέον και πρόσχηµα ώστε να επέµβουν.
Kατερχόµενοι αφενός από τη Γιουγκοσλαβία, όπου είχαν συντρίψει τη
γιουγκοσλαβική αντίσταση, και αφετέρου από τη σύµµαχο του ’ξονα Βουλγαρία, οι Γερµανοί εισέβαλαν στη χώρα στις
6 Aπριλίου 1941 και περικύκλωσαν τις ελληνικές δυνάµεις που υπερασπίζονταν τα συνοριακά µακεδονικά οχυρά,
µαζί µε µια µικρή βρετανική εκστρατευτική δύναµη από Αυστραλούς και Νεοζηλανδούς στρατιώτες. H στρατιωτική
ηγεσία συνθηκολόγησε στις 23 Aπριλίου. Mπροστά στην προέλαση
των Γερµανών, ο βασιλιάς και η κυβέρνηση, καθώς και βρετανικές δυνάµεις που µάχονταν µαζί µε τους Έλληνες,
µεταφέρθηκαν στην ακόµα ελεύθερη Κρήτη, όπου παίχτηκε η τελευταία πράξη του πολέµου.

8. Στις 20 Μαΐου, άρχισε η γερµανική επίθεση που συνάντησε µια σθεναρή
αντίσταση, παρόλη την ελλιπέστατη αµυντική οργάνωση του νησιού.
Έλληνες, ’γγλοι, Αυστραλοί και Νεοζηλανδοί στρατιώτες, καθώς και
οπλισµένοι κάτοικοι, περίµεναν τον εχθρό στα σηµεία που προβλεπόταν η
απόβασή του και τον αποδεκάτισαν. Μόλις την επόµενη µέρα οι Γερµανοί
κατάφεραν µε κόπο να αποβιβαστούν και να ξεκινήσουν σκληρές µάχες µε
τους αµυνόµενους, που υποχωρούσαν βήµα βήµα πολεµώντας πεισµατικά,
ώσπου η υπεροπλία του εχθρού τούς κατέβαλε οριστικά.
Με την κατάληψη της Κρήτης στο τέλος του Mαΐου, η Ελλάδα πέρασε
οριστικά στην κατοχή των Γερµανών ενώ ο βασιλιάς και η κυβέρνηση εγκατέλειψαν τη χώρα για να εγκατασταθούν
τελικά στο Κάιρο της Αιγύπτου, µαζί µε τα υπολείµµατα των ελληνικών δυνάµεων. Η Κρήτη πλήρωσε βαρύ φόρο
αίµατος από πράξεις αντεκδίκησης ειδικά για την καταστροφή της οµάδας των επίλεκτων Γερµανών αλεξιπτωτιστών.
Ας σηµειωθεί ότι η δεκαήµερη επιχείρηση κόστισε στους Γερµανούς περισσότερα θύµατα απ' όσα είχαν σε ολόκληρη
την επιχείρηση κατά της Γιουγκοσλαβίας και της Ελλάδας
H αναπάντεχη για όλους ελληνική νίκη κατά των Ιταλών αποτέλεσε την πρώτη συµµαχική νίκη κατά των δυνάµεων
του ’ξονα και χαιρετίστηκε µε ενθουσιασµό απ' ολόκληρο τον αµυνόµενο κόσµο. Αξιοσηµείωτος υπήρξε ακόµα και ο
γερµανικός θαυµασµός για το ελληνικό κατόρθωµα. H σηµασία της εξάλλου ήταν τεράστια. Διέλυσε το µύθο της
παντοδυναµίας του ’ξονα, ενθάρρυνε αποφασισµένους και διστακτικούς λαούς προς αντίσταση, κατέστρεψε το γόητρο
του Μουσολίνι, ενώ καθυστέρησε την προγραµµατισµένη επίθεση του Χίτλερ στη Ρωσία.

9. Ο αντίκτυπος του πολέµου στην πολιτιστική ζωή
Με την έναρξη του ελληνοϊταλικού πολέµου, τον Οκτώβριο του 1940, οι
πνευµατικοί άνθρωποι και οι καλλιτέχνες συνενώθηκαν µε τον ελληνικό
λαό και επιστρατεύτηκαν κι αυτοί στο µέτωπο ή στα µετόπισθεν. Από τις
πρώτες µέρες της εισβολής µερικοί Έλληνες διανοούµενοι, όπως ο
Κωστής Παλαµάς, ο ’γγελος Σικελιανός, ο Στρατής Μυριβήλης, ο
Γρηγόριος Ξενόπουλος κατέθεσαν µια γραπτή δήλωση διαµαρτυρόµενοι
για την "ιταµή αξίωση της φασιστικής βίας".
Η πολιτιστική ζωή στα µετόπισθεν και για όσο διάστηµα ο ελληνικός
στρατός βρισκόταν στο µέτωπο συντονίστηκε στο ρυθµό των πολεµικών
γεγονότων.
Για να εµψυχώσουν τους Έλληνες στρατιώτες, αλλά και να παρηγορήσουν
τους ανθρώπους που είχαν µείνει πίσω και αγωνιούσαν, οι καλλιτέχνες
του θεάτρου, ηθοποιοί, τραγουδιστές και σεναριογράφοι, επικέντρωσαν το
ενδιαφέρον τους στα γεγονότα του πολέµου. Επιθεωρήσεις µε
χαρακτηριστικούς τίτλους όπως "Κορόϊδο Mουσολίνι", "Πολεµικές
Καντρίλιες ", "Aθήνα-Pώµη
και φεύγουµε" αναδείκνυαν µια θεµατική που πρόβαλλε τις ελληνικές
νίκες, διακωµωδούσε την αποτυχηµένη απόπειρα των Ιταλών να καταλάβουν την Ελλάδα και καλούσε όλους τους
Έλληνες να δείξουν θάρρος και υποµονή. Αξέχαστα έχουν µείνει τα τραγούδια της Σοφίας Βέµπο που εµψύχωναν

10. τόσο τον κόσµο στα µετόπισθεν όσο και τους στρατιώτες στα πεδία των
µαχών.
Εκτός από τις επιθεωρήσεις και οι γελοιογραφίες ακολουθούσαν τα
πολεµικά ανακοινωθέντα και τις ανταποκρίσεις από το µέτωπο. Γνωστοί
σκιτσογράφοι όπως ο Φώκος Δηµητριάδης, ο Αντώνης Βώττης, ο Γ.
Γκεϊβέλης, ο Σοφοκλής Αντωνιάδης, ο Nίκος Καστανάκης, ο Στ.
Πολενάκης και πολλοί άλλοι αξιοποιούσαν γόνιµα τη δύναµη του γέλιου
για να ενισχύσουν το ηθικό του πληθυσµού.
Στα πεδία των µαχών βρέθηκαν και ζωγράφοι µε την επίσηµη ιδιότητα
του πολεµικού εικονογράφου, όπως ο Ουµβέρτος Αργυρός και ο
Γιώργος Προκοπίου ή υπηρετώντας ως µάχιµοι, όπως ο Αλέξανδρος
Αλεξανδράκης και ο Γιάννης Τσαρούχης που αποτύπωσαν τις εµπειρίες
τους στο έργο τους. Εξάλλου, πολλοί εικαστικοί καλλιτέχνες (Κωσταντίνος Παρθένης, Γιώργος Γουναρόπουλος,
Περικλής Βυζάντιος, Δηµήτρης Γιολδάσης κλπ.) φιλοτέχνησαν µεµονωµένα έργα εµπνευσµένα από το έπος του
1940-41.
Ένα από τα πιο εντυπωσιακά µέσα λαϊκής έκφρασης αλλά και ενηµέρωσης, υπήρξαν οι λαϊκές εικόνες, λιθογραφίες
επώνυµων ή ανώνυµων καλλιτεχνών, που τα θέµατά τους ετούτη την περίοδο ήταν αποκλειστικά αφιερωµένα στα
γεγονότα του πολέµου. Οι λαϊκές εικόνες παράγονταν µε αδιάπτωτο ρυθµό και πριν καλά καλά στεγνώσουν τα
λιθογραφικά µελάνια από τα πιεστήρια, οι εκδότες τις έβγαζαν στους αθηναϊκούς δρόµους ενώ κάποιες ποσότητες
τις διοχέτευαν και στην επαρχία.
Με αυτή την τελευταία δραστηριότητα συνδέεται και η δηµιουργία αφισών από γνωστούς χαράκτες, µέλη του

11. εργαστηρίου χαρακτικής του Γιάννη Κεφαλληνού στη Σχολή Καλών
Τεχνών, οι περισσότεροι από τους οποίους συνέχισαν ένα γόνιµο όσο
και µαχητικό έργο κατά την περίοδο της Κατοχής.
Ο τορπιλισµός της "Έλλης"
Ανατέλλει η 15η Αυγούστου του 1940. Πλήθη προσκυνητές
κατακλύζουν τη λευκή Τήνο, στο βαθυγάλανο ελληνικό Αιγαίο. Στον
όρµο του νησιού, για να απονείµει τις καθιερωµένες τιµές, έχει φτάσει
από τα ξηµερώµατα η "ΈΛΛΗ", το παλαιό, ιστορικό εύδροµο του ελληνικού
στόλου. Σηµαιοστολισµένη, κάνει να κυµατίζουν τα χρώµατα του έθνους πλάι
στον θρησκευτικό πανηγυρισµό. Δεν έχει όµως προχωρήσει το πρωί, είναι
ακόµα οκτώµιση η ώρα, όταν κρότος τροµαχτικός συγκλονίζει το πλοίο και το
νησί. Μαύροι καπνοί σηκώνονται αµέσως, τριγυρίζουν την "ΈΛΛΗ", που
χτυπηµένη κατάσαρκα στα ύφαλά της, από εχθρό κρυµµένο, γέρνει. Ποιος
έκαµε το έγκληµα; Ποιος πέταξε από µακριά το στιλέτο; Καµιά ελληνική ψυχή
δεν αµφιβάλλει; Η γενναία πράξη έχει αποτυπωµένη την ταυτότητά της στον
τρόπο της. Η έρευνα άλλωστε που θα γίνει στο βυθό του όρµου αµέσως την
επόµενη ηµέρα, θα φέρει στο φως το τσακισµένο επισκεπτήριο του δολοφόνου:
Κοµµάτια από τις τορπίλλες, µε πάνω αριθµό µητρώου και στοιχεία ιταλικά.
Κι όµως: αν και αµφιβολία δεν χωράει, η ελληνική κυβέρνηση αποφασίζει να µην
φανερώσει την αλήθεια, για ν' αποφύγει κάθε προστριβή. Σε ανακοινωθέν της

12. δηλώνει πως δεν κατόρθωσε να εξακριβώσει την εθνικότητα του υποβρυχίου που χτύπησε την "ΈΛΛΗ".
(’γγελος Τερζάκης, Ελληνική Εποποιία 1940-1941, στο: Χατζηπατέρα-Φαφαλιού,
Μαρτυρίες 1940-1941, Αθήνα, Κέδρος, 1982, σ. 20)
Αναχώρηση για το µέτωπο
Η δική µου πυροβολαρχία, η 3η, ξεκίνησε απ' το Χολαργό το σούρουπο και τ' άλλο
πρωί, µετά ολονύχτια, βασανιστική ορθοστασία στο στρατιωτικό σταθµό του Ρουφ,
επιβιβαστήκαµε στο Λαρισαϊκό.
..........................................................................
Στις 6 ξεκίνησε η αµαξοστοιχία µε µια ανατριχιαστική βουή, κι όλος αυτός ο κόσµος
ξέσπασε σε λυγµούς, κλάµατα κι αναφυλλητά, ανάµιχτα µε ξεφωνητά ενθουσιασµού.
..........................................................................
Το τι γινόταν σε κάθε σταθµό, είναι αδύνατο να περιγραφεί. Απ' το Μενίδι και το
Τατόι άρχισε το πανηγύρι. Οι χωριάτες περίµεναν το τραίνο για να κατευοδώσουν
τους δικούς τους και να ευχηθούνε στο στρατό.
-"Στο καλό, παλληκάρια!..."
-"Θάρρος και θα τους κυνηγήσουµε τους µακαρονάδες!..."
[...] Κι ανάµεσα στις ευχές και τις ικεσίες, οι φωνές εκείνων που ζητούσαν δικούς τους κυριαρχούσαν:
-"Νίκος Βλάχος... Βλάχος 3η πυροβολαρχία..."
-"Σπύρος Ντούνης... Ντούνης Σπαταναίος, ορειβατικό..."
[...] Στο Κακοσάλεσι ο ενθουσιασµός ήτανε κάτι το εξαιρετικό. Πού βρέθηκαν τόσες χιλιάδες χωρικοί στο µικρό αυτό

13. χωριό; Και πόσα αρνάκια θάσφαξαν για να φτιάξουν τα τόσα µυρωδάτα σουβλάκια που µας µοίραζαν; Ο κάθε
χωρικός, χωριστά απ' τα σουβλάκια που πρόσφερνε, είχε κρεµασµένη µπροστά του µια "τσότρα" µε κρασί και στο
χέρι του κρατούσε δυο "κούπες" χωµατένιες... "κατοστάρικες". Με την µια κούπα κερνούσε τους φαντάρους και µε
την άλλη "τσούγκραγε" και έπινε αυτός!... Κι όσες φορές κερνούσε, άλλες τόσες έπινε αυτός! Είχαν γίνει όλοι!...
-"Πιέστε παιδιά!... Όλα για σας! Όλα για την πατρίδα µας! -Nα µας περιµένετε. Σε λίγο θάρθουµε κι εµείς να
πολεµήσουµε!..."
[...] Στη Θήβα, τα κορίτσια έρραναν την αµαξοστοιχία µας µε λουλούδια, φιλούσαν τους στρατιώτες απ' τα παράθυρα
και τους έδιναν τις διευθύνσεις τους, για να τους στέλνουν νέα από το µέτωπο, συγχρόνως δε τους µοίραζαν
καλαµποκίσιο ψωµί, κρασί, κι άλλα είδη απ' την παραγωγή τους.
[...] Η Λειβαδιά µάς δέχτηκε µε νταούλια και πίπιζες, που έπαιζαν σ' εκνευριστικό ήχο διάφορα παλιά πατριωτικά
θούρια. Ο σταθµός ήταν σηµαιοστόλιστος κι οι χωρικοί µας µοίραζαν ψωµί, τυρί κι άλλα φαγώσιµα.
-"Στο καλό αγόρια!..." -"Στο καλό αδέρφια και γρήγορα να γυρίσετε νικητές!..."
(Νάσος Φακίδης, ΑΘΗΝΑ-ΤΕΠΕΛΕΝΙ, στο: Χατζηπατέρα-Φαφαλιού,
Μαρτυρίες 1940-41, Αθήνα, Κέδρος, 1982, σ. 65)
Η εξέλιξη της µάχης της Ελλάδας µέσα από τους πρωτοσέλιδους
τίτλους της εφηµερίδας της εποχής, ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ:
Τρίτη 29 Οκτωβρίου 1940: Η Ελλάς ευρίσκεται από χθες σε πόλεµο µε την
Ιταλίαν. Το έθνος σύσσωµον, µνήµον των παραδόσεών του, εις τα επάλξεις!
Οι ήρωες του Καπορέττο, απατεώνες ως πάντοτε, επετέθησαν ηµίσειαν
ώρα ενωρίτερον της εκπνοής του τελεσιγράφου. Ο ελληνικός λαός καλείται

14. δι' εµπνευσµένων διαγγελµάτων του βασιλέως και του κυβερνήτου να
πράξη το καθήκον του. Ο εθνικός στρατός, µαχόµενος ηρωϊκώς εις τα
ελληνοαλβανικά σύνορα αµύνεται µετ' επικού θάρρους του πατρώου
εδάφους. Αεροπορικαί επιδροµαί εναντίον των Πατρών, όπου
εσηµειώθησαν θύµατα, της Κορίνθου, της Ελευσίνος και του Τατοΐου.
Τετάρτη 30 Οκτωβρίου 1940: Η Β' ηµέρα του ελληνοϊταλικού πολέµου. Η
παγκόσµιος κοινή γνώµη συγκεκινηµένη διά την ηρωικήν στάσιν της
Ελλάδος.
Παρασκευή 1 Νoεµβρίου 1940: Η διεθνής προσοχή στρέφεται εις την
µάχην της Ελλάδος. Ολόκληρον το έθνος, στρατός και λαός δεν έχουν παρά ένα
σύνθηµα: "ΝΙΚΗ!". Μεγάλαι επιτυχίαι των ελληνικών πολεµικών δυνάµεων. Η
ελληνική αεροπορία εβοµβάρδισε και επολυβόλησεν εκ χαµηλού ύψους εχθρικά
τµήµατα. Εν αεροµαχία κατερρίφθησαν δύο ιταλικά αεροπλάνα και αι ναυτικαί µας
δυνάµεις εβοµβάρδισαν τα αλβανικά παράλια.
Kυριακή 3 Νοεµβρίου 1940: Μετά την 6η ηµέραν του ελληνοϊταλικού πολέµου... Οι
Εύζωνοι µε εφ' όπλου λόγχην, εκδιώκοντες τον εχθρόν, εισέδυσαν εις το αλβανικόν
έδαφος. Όλαι αι ορειναί διαβάσεις κατέχονται σταθερώς υφ' ηµών, κατελήφθησαν δε
εντός εχθρικού εδάφους σηµαντικώταται θέσεις.
Τρίτη 5 Νοεµβρίου 1940: Ήρχισε µεγάλη ελληνική αντεπίθεσις. Η υποχώρηση του
ιταλικού στρατού λαµβάνει έκτασιν ατάκτου φυγής. Ιταλική φάλαγξ, απολεσθείσα εις
την Πίνδον, παραδίδεται µετά του οπλισµού της. Η Κορυτσά ευρίσκεται υπό σφοδρόν
και αδιάλλειπτον πυρ του ελληνικού πυροβολικού.

15. Δευτέρα 11 Νοεµβρίου 1940: Μεγάλαι επιτυχίαι των
ελληνικών όπλων. Κατόπιν θυελλώδους ελληνικής
αντεπιθέσεως η 3η Μεραρχία των Αλπινιστών,
ενισχυµένη δι' ιππικού, Βερσαλιέρων και φασιστικής
Εθνοφρουράς, εξεµηδενίσθη. Εις την άτακτον φυγήν της
παρέσυρε και τας σταλείσας εξ Αυλώνος ενισχύσεις.
Πολυπληθείς αιχµάλωτοι και πάντοιον υλικόν περιήλθον
εις ηµετέρας χείρας.
Σάββατον 23 Νοεµβρίου 1940: Ο περιφανής θρίαµβος των
ελληνικών όπλων. Η Κορυτσά κατελήφθη χθες υπό του
προελαύνοντος ελληνικού στρατού. Ο λαός της πόλεως
υπεδέχθη µετ' ενθουσιωδών εκδηλώσεων τους ελευθερωτάς.
Δευτέρα 25 Νοεµβρίου 1940: Γενική προέλασις εις το
µέτωπον. Κατελήφθη η Μοσχόπολις. 1500 αιχµάλωτοι
συνελήφθησαν εν Κορυτσά και πολύ υλικόν.
Κυριακή 1 Δεκεµβρίου 1940: Τα ελληνικά στρατεύµατα
εισήλθον χθες εις Πόγκραδετς. Οι Ιταλοί υποχωρούν προς την
κατεύθυνσιν του Ελβασάν.
Πέµπτη 5 Δεκεµβρίου 1940: Ο ελληνικός στρατός κατέλαβε
χθες µετά λυσσώδη µάχην την Πρεµετήν. Γενική υποχώρησις
των Ιταλών καθ' όλην την γραµµήν του Μετώπου.

16. Σάββατον 7 Δεκεµβρίου 1940: Τα στρατεύµατά µας καταλαβόντα την πόλιν των Αγ.
Σαράντα, προώθησαν τας γραµµάς των προς Βορράν κάµπτοντα την ιταλική αντίστασιν.
Εις τον λιµένα των Αγ. Σαράντα ανευρέθη ηµιβυθισµένον το βοµβαρδισθέν υπό της
αεροπορίας ιταλικόν αντιτορπιλικόν - ’πειρα λάφυρα εις χείρας µας. Το Αργυρόκαστρον
και το Δέλβινον εγκαταλείφθησαν υπό του ιταλικού στρατού.
Δευτέρα 9 Δεκεµβρίου 1940: Τα ελληνικά στρατεύµατα, µετά νικηφόρους αγώνας,
εισήλθον χθες εις το Αργυρόκαστρον.
Τρίτη 24 Δεκεµβρίου 1940: Τα ελληνικά στρατεύµατα κατέλαβον χθες την Χειµάρραν.
Κυριακή 28 Δεκεµβρίου 1940: Νέος άθλος του ναυτικού µας: Το ελληνικόν υποβρύχιον
"Παπανικολής" περιπολούν ανά την Αδριατικήν προσέβαλεν ιταλικήν νηοποµπήν και
κατεβύθισε τρία οπλιταγωγά.
Σάββατον 11 Ιανουαρίου 1941: Τα ελληνικά στρατεύµατα κατέλαβον χθες την
Κλεισούραν. Εξαιρετικής σπουδαιότητος δια την εξέλιξιν των επιχειρήσεων η νέα επιτυχία. Συνελήφθησαν 600
αιχµάλωτοι και περιήλθον εις χείρας µας άρµατα µάχης.
Κυριακή 2 Φεβρουαρίου 1941: Το νέον λαµπρόν κατόρθωµα του Β. Ναυτικού: Το ελληνικόν υποβρύχιον
"Παπανικολής" ετορπίλλισε προχθές έµφορτον µεταγωγικόν σκάφος εις τα εχθρικά ύδατα.
Δευτέρα 7 Απριλίου 1941: Εις τα βουνά της Μακεδονίας γράφεται µια νέα εποποιία ασύλληπτων ηρωισµών. Από της
πρωΐας της χθες η Ελλάς και η Νοτιοσλαυία, υποστάσαι απρόκλητον επίθεσιν, ευρίσκονται εµπόλεµοι µε την
Γερµανίαν. Και η Ιταλία εκήρυξε τον πόλεµον εναντίον της Νοτιοσλαυίας. Τα στρατεύµατά µας αµύνονται
συγκρατούντα κρατερώς τας θέσεις των.

17. Σάββατον 12 Απριλίου 1941: Με πνεύµα αδαµάστου
µαχητικότητος και µε ακλόνητον πεποίθησιν επί την τελικήν
νίκην, ο ηρωικός ελληνικός στρατός, βοηθούµενος από τους
γενναίους ’γγλους, αντιµετωπίζει τον νέον εισβολέα.
Δευτέρα 28 Απριλίου: Την 8:25 π.µ. της χθες ο γερµανικός
στρατός εισήλθεν εις Αθήνας. Πώς συντελέσθη η παράδοσις των
Αθηνών και του Πειραιώς εις τας γερµανικάς αρχάς. Εις τον
δήµαρχον των Αθηνών ανετέθησαν άπασαι αι εξουσίαι εις την
πρωτεύουσαν.
"Το κρύο ήταν φοβερό, αφάνταστο"
Καθόµασταν εκεί, δίπλα στ' αποµεινάρια της παγωµένης χτεσινής φωτιάς
και περιµέναµε ν' ακούσουµε το σάλπισµα. [...] Το κρύο ήταν φοβερό,
αφάνταστο. Από το κρύο αυτές τις ώρες σού πονούσε κυριολεκτικά η
ψυχή και σου 'ρχόταν, σα µωρό, να µπήξεις τα κλάµατα, έτσι χωρίς να
ξέρεις κι εσύ τι ζητάς και τι θα βγάλεις µ' αυτό. Απ' το περιορισµένο του
χώρου δεν µπορούσες να κάνεις δυο βήµατα και καθόσουν εκεί ακίνητος,
ξυλιασµένος, έτσι σα να 'χει παγώσει κι αυτό το ίδιο το µυαλό σου,
χτυπώντας µόνο από καιρό σε καιρό το 'να σου χέρι µε τ' άλλο, έτσι σαν
στο στίχο της απελπισίας του Σολωµού. Αν πεις πια για τα πόδια σου
εκείνα δεν ήξερες αν τά 'χεις πια.

18. (Γ. Μπεράτης, Το πλατύ ποτάµι, Αθήνα, Ερµής, 1992, σ. 145)
"Το χέρι έσπασε σαν γυάλινο"
Μια βραδιά ένας φαντάρος, γιος στρατηγού, πέθανε από το κρύο. Ήτανε φρουρός, αποναρκώθηκε στην παγωνιά κι
όταν πήγαν ν' αλλάξουν βάρδια τον βρήκαν πετρωµένο. Τον έπιασαν από το χέρι να τον ανασηκώσουν, µα το χέρι
του έκανε κρακ και ξεκόλλησε σα γυάλινο. Ο ταγµατάρχης φοβήθηκε µήπως ξεψυχήσουν κι άλλα παιδιά τις νύχτες κι
αποφάσισε ν' αραιώσει τις φρουρές, να κρατήσει τις προφυλακές µόνο µε οπλοπολυβόλα, ώστε να µην εκθέτωνται
πολλοί στρατιώτες στη χιονοθύελλα... Κάποιο ξηµέρωµα ο
ταγµατάρχης άκουσε τα οπλοπολυβόλλα να βάλλουν και πετάχτηκε
να δει τι τρέχει. Δε γινόταν ιταλική επίθεση, όπως νόµισε, παρά
ένας φαντάρος είχε πάλι παγώσει κι έριχναν οι σύντροφοί του µε τα
πολυβόλα για να ζεσταθούν οι κάνες και να µπορέσουν µ' αυτές να
θερµάνουν το κοκκαλωµένο σώµα του.
(Χρήστος Ζαλόκωστας, ΠΙΝΔΟΣ, στο: Χατζηπατέρα-Φαφαλιού,
Μαρτυρίες 1940-1941, Αθήνα, Κέδρος, 1982, σ. 216)
Η πορεία προς το µέτωπο
Νύχτα πάνω στη νύχτα βαδίζαµε ασταµάτητα, ένας πίσω απ' τον
άλλο, ίδια τυφλοί. Με κόπο ξεκολλώντας το ποδάρι από τη λάσπη,
όπου φορές, εκατοβούλιαζε ίσαµε το γόνατο. Επειδή το πιο συχνά ψιχάλιζε στους δρόµους έξω, καθώς µες στην
ψυχή µας. Και τις λίγες φορές όπου κάναµε στάση να ξεκουραστούµε, µήτε που αλλάζαµε κουβέντα, µονάχα σοβαροί
και αµίλητοι, φέγγοντας µ' ένα µικρό δαδί, µία-µία εµοιραζόµασταν τη σταφίδα. Ή φορές πάλι, αν ήταν βολετό, λύναµε
βιαστικά τα ρούχα και ξυνόµασταν µε λύσσα ώρες πολλές, όσο να τρέξουν τα αίµατα. Τι µας είχε ανέβει η ψείρα ως
το λαιµό, κι ήταν αυτό πιο κι απ' την κούραση ανυπόφερτο. Τέλος, κάποτε ακουγότανε στα σκοτεινά η σφυρίχτρα,

19. σηµάδι ότι κινούσαµε, και πάλι σαν τα ζα τραβούσαµε µπροστά να κερδίσουµε δρόµο, πριχού ξηµερώσει και µας
βάλουνε στόχο τ' αεροπλάνα. Επειδή ο Θεός δεν κάτεχε από στόχους ή τέτοια, κι όπως τόχει συνήθειό του, στην
ίδια πάντοτε ώρα ξηµέρωνε το φως. Τότες, χωµένοι µες στις ρεµατιές, γέρναµε το κεφάλι από το µέρος το βαρύ,
όπου δε βγαίνουνε όνειρα. Και τα πουλιά µάς θύµωναν, που δε δίναµε τάχα σηµασία στα λόγια τους -ίσως και που
ασκηµίζαµε χωρίς αιτία την πλάση.
(Οδυσσέας Ελύτης, ΤΟ ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ, στο: Χατζηπατέρα-Φαφαλιού, Μαρτυρίες
1940-1941, Αθήνα, Κέδρος, 1982, σ. 168)
Οι γυναίκες της Πίνδου
Εθαυµάσθησαν οι γυναίκες αυτές.
Όταν φύγαµε από τη Λάρισα για να πάµε στην Κοζάνη, στο Σαραντάπορο
εκεί πέρα οι δρόµοι τότε ήτανε καλντερίµια και χωµατόδροµοι, θυµάµαι
εκεί επάνω πριν από τα Σέρβια ότι ήταν γυναίκες οι οποίες την δεύτερη
ηµέρα ακριβώς προς την τρίτη φτιάχνανε τον δρόµο, δηλαδή ρίχνανε
πέτρες µες στις λάσπες. Από τότε, από την ίδια µέρα και βέβαια εν
συνεχεία στην Ήπειρο εθαυµάσθησαν οι γυναίκες αυτές. Εθαυµάσθησαν
πολύ γιατί µετέφεραν εκεί που δεν µπορούσε ούτε µουλάρι. Βάζανε στην
πλάτη, µαθηµένες αυτές, αυτές κουβαλούσαν νερό και ξύλα. Πήγαιναν στο
ρουµάνι µια ώρες δυο, φορτωνόταν τα ξύλα στην πλάτη και τα µετέφεραν
στα σπίτια τους µέσα στα χιόνια. Εκάνανε βέβαια µια προµήθεια από το
καλοκαίρι για τον χειµώνα, κάνανε για ένα µήνα, από κει και ύστερα.

20. Πηγαίνανε πλέον µέσα στα χιόνια...
(Προφορική µαρτυρία Τάκη Τράντα, στο: Χατζηπατέρα-Φαφαλιού,
Μαρτυρίες 1940-1941, Αθήνα, Κέδρος, 1982, σ. 103.)
Γυναίκες που κουβαλούσαν πυροµαχικά.
7 Νοεµβρίου 1940. Σήµερα σκοτώθηκαν δύο παιδιά του 33ου
Συντάγµατος και αυτό µάνιασε περισσότερο τους στρατιώτες. Φωνάζαν
εµπρός για τη Ρώµη. Ο θάνατος αυτός αντί να µας δειλιάσει µας έδωσε
περισσότερα φτερά για να κυνηγήσουµε τους Ιταλούς. Συνάντησα
γυναίκες που κουβαλούσαν πυροµαχικά. Μία ήτο 88 ετών. Μία µου
είπε κλείδωσε το µικρό σε µια καλύβα για να βοηθήσει τον στρατό.
Το βράδυ είδα µια γριούλα να κρατά δυο µικρά και η µητέρα τους
ζύµωνε ψωµί για τον στρατό µε το φως δυο κεριών που είχε µέσα σ'
ένα ποτήρι. Τα χιόνια, ο πάγος, το τροµερό κρύο, δεν φαίνονταν να
τις τρόµαζε. Όλες γεµάτες χαρά ήθελαν να προσφέρουν στο στρατό
ό,τι δεν µπορούσαν τα µεταγωγικά. Αλήθεια γυναίκες θαύµα. Τι
διαφορά µε τις πόλεις!
(Από το Ηµερολόγιο Πολέµου του Αργύρη Μπαλατσού, στο:
Χατζηπατέρα-Φαφαλιού, Μαρτυρίες 1940-1941, Αθήνα, Κέδρος,
1982, σ. 103)
Ζωντανό τείχος.
Οι νικηταί της Πίνδου προχωρούσαν. Καθώς έφτασαν στον ποταµό
Βογιούσα κι είδαν οι ατρόµητες γυναίκες της Πίνδου πως το απότοµο ρέµα εµπόδιζε τους σκαπανείς στη δουλειά

21. τους, έκαναν αυθόρµητα κάτι, που ξανάγινε ύστερα στον Καλαµά και στο Δρίνο: µπήκαν οι ίδιες µέσα στα νερά και,
πιασµένες σφικτά από τους ώµους, σχηµάτισαν πρόσχωµα, που ανάκοβε την ορµή του ποταµού και ευκόλυνε τους
γεφυροποιούς!
(Τάκης Ε. Παπαγιαννόπουλος, στο: Χατζηπατέρα-Φαφαλιού, Μαρτυρίες 1940-1941, Αθήνα, Κέδρος, 1982, σ. 104)
Περιµένοντας την "εαρινή" επίθεση των Ιταλών
Η µεγάλη ανοιξιάτικη επίθεση των Ιταλών, η επίθεση της 10ης
Μαρτίου, όπως τη λέγαµε εµείς, που τόσο δυθυραµβικά την
προαναγγέλνανε τόσον καιρό και που σ' αυτήν στήριζαν τις ύστατες
ελπίδες τους, είχε αρχίσει -πραγµατικά φοβερή. Το πολεµικό τους υλικό
ήταν άφθονο και το ρίχνανε αφειδώς. Το δικό µας γλίσχρο, αγωνιώδες,
προβληµατικό, µα σε κάθε ελληνικό στήθος είχε ριζώσει µια βουβή
αµετάκλητη απόφαση: "Δε θα περάσουν".
Εδώ και δυο-τρεις ώρες πιο πίσω από τις πρώτες γραµµές, η βοή της
ακατάπαυτης µάχης µάς ερχότανε σαν ένα βαρύ, µόνιµο, χωρίς καµιά
διακοπή, εξακολουθητικό µπουµπουνητό. Πίσω απ' το βουνό οι λάµψεις φωτίζανε τη νύχτα εκτυφλωτικά τον
βαρυσυννεφιασµένο ουρανό, κ' οι νυχτερινές αεροπορικές επιδροµές, σε µας και στον αποκάτω µας δρόµο όπου
πέρναγαν εσπευσµένως όλες οι εφοδιοποµπές µας, δεν παύανε µια στιγµή.
Μα µ' αυτά τα Υ.Α. που τους πιάναµε κάθε στιγµή µε τα µηχανήµατά µας υποκλοπής, µ' αυτά τα συνεχή
ραδιοτηλεφωνήµατα και τηλεγραφήµατά τους, παρακολουθούσαµε και βλέπαµε καλά την κατάστασή τους: Τις
απεγνωσµένες εκκλήσεις τους για βοήθεια, την άµεση ανάγκη τους από τραυµατιοφορείς, από υγειονοµική υπηρεσία,

22. και από πολεµικό υλικό, τις δικαιολογίες τους "εν αµαρτία" για την
οµίχλη που εµποδίζει κάθε ορατότητα, τη σχεδόν αδιάκοπη αλλαγή κι
αντικατάσταση των Διοικητών τους, τους νεκρούς, τους τραυµατίες, και
τις εσπευσµένες, αγωνιώδεις τους αιτήσεις για όλµους! για όλµους! για
όλµους! και για εντονότερη, συνεχή, ακατάπαυστη και ιδίως πιο
αποτελεσµατική δράση του Πυροβολικού τους. Και προσοχή! Προς Θεού
προσοχή! -τους χτυπάει πολλές φορές αυτούς τους ίδιους!
Μα και τα δικά µας τηλεφωνήµατα που λάβαινα τη νύχτα, είχαν κι αυτά
µέσα τους όλη τη δραµατικότητα της στερνής απόφασης µε σφιγµένα
δόντια: "Υλικό! Υλικό! γυρεύανε από παντού. Όλα τελειώνουν, οι
εφοδιοποµπές είναι ανεπαρκείς, υπάρχουν τµήµατα που σε λίγο
θα εξαντλήσουν το τελυταίο τους φυσίγγιο. Kαι τότε ήταν οι
κατεπείγουσες διαταγές να παρθούν όλα, ανεξαιρέτως όλα τ'
αυτοκίνητα, από κάθε µονάδα, όπου και να βρίσκεται, όποια και
νάναι -Πυροβολικό, Μηχανικό, Αεροπορία, Όρχος- και να µη
µείνει ούτ' ένα, ό,τι και νά 'ναι όποιο σαράβαλο και νά 'ναι, που
να µην κατέβει να φορτώσει στα Γιάννενα και να τραβήξει
ολοταχώς, µες στα όλα, για πάνω.
Κάθε βράδυ, µόλις σουρούπωνε, έφταναν από το µύλο, όπου
τους ξεφορτώνανε, πλήθος έφεδροι αξιωµατικοί του πεζικού
που ίσαµε τώρα ήτανε σε υπηρεσίες κάπως πιο µετόπισθεν, και
παρουσιάζονταν ένας-ένας, δυο-δυο, τρεις-τρεις, στο Ι Γραφείο,
που αµέσως τους έδινε φύλλο πορείας, για την καινούργια τους
µονάδα. Έπρεπε να φύγουν αµέσως και να φτάσουν στον
προορισµό τους το γρηγορότερο, για να συµπληρωθούν τα κενά που 'χαν δηµιουργηθεί στις τάξεις µας. Όλοι τους

23. ήτανε παραζαλισµένοι, ακατατόπιστοι ακόµα, φορτωµένοι µ' όλα τους τα εφόδια -έπαιρναν το χαρτί, χαιρετούσαν, το
τύλιγαν στα τέσσερα, το 'βαζαν στην έξω τσέπη του στήθους τους, τραβούσαν προς την κοντοστούπικια πράσινη
πορτούλα µας που όλο ανοιγόκλεινε σπασµωδικά- και χάνονταν µέσα στη νύχτα.
Τα τηλέφωνα, οι διαταγές, οι αναφορές, οι αιτήσεις δεν παύανε ούτε στιγµή. Όλοι οι σύνδεσµοι ήταν στο πόδι, κι ο
Δαλθανάσης µόλις πρόφτασε να µου φωνάξει ένα "Γεια σου, Μπεράτη" και να µου κλείσει, µ' ένα παράξενο χαµόγελο
πάνω στο πρόσωπό του, το µάτι. Παρ' όλες τις επιδροµές, δε γινόταν τώρα πια συναγερµός, ή, αν γινόταν, κανένας
σχεδόν δεν το κουνούσε από τη θέση του, όπου κάθε στιγµή ήταν εντελώς απαραίτητος. Η µεγάλη χαρά όλων µας
ήταν το βράδυ, όταν πια µαζεύονταν όλες οι αναφορές των Μονάδων µας, που επικυρώνανε λακωνικά κάθε
πεποίθησή µας, κι ελπίδα µας. Όχι, δε θα περάσουν. Οι απώλειες του εχθρού ήταν τεράστιες.
(Γιάννης Μπεράτης, Το πλατύ ποτάµι, Αθήνα, Ερµής, 1992, σ. 124-126)
Η παγωµένη αναπνοή του θανάτου
...Σε λίγο θαρχίσει η µάχη. Είναι σα να µην αγγίζουν τα χέρια µου τα
πράγµατα, οι αισθήσεις µου να µην καταλαβαίνουν τον κόσµο. Μου φαίνεται
βρίσκουµαι σε µια νάρκη. Έφτασα ως εδώ καβάλα στ' άσπρο άλογο χωρίς
µάτια, χωρίς αισθήσεις. Η ψυχή γεµάτη αγγέλους και πάνου στο µάγουλο τα
ίχνη του ραπίσµατος. Που είναι ο Θεός; Κι ο άνθρωπος µοιάζει µε το Θεό ή µ' ένα άστρο πεσµένο στη λάσπη;
Μαύρος ο δρόµος µου, δε µε προσέχει ο Κύριος. Μ' αγγίζει µονάχα η παγωµένη αναπνοή του θανάτου. Τη νιώθω στο
πρόσωπό µου, στο σώµα µου, στην ψυχή µου. Όµως δε φοβούµαι το θάνατο. Εκείνο που µε τροµάζει είναι ότι
σκοτώνοντας τον άλλο άνθρωπο, σκοτώνω µέσα µου τον άνθρωπο...

24. (Στέλιος Ξεφλούδας, OI ANΘPΩΠOI TOY MYΘOY, στο: Χατζηπατέρα-Φαφαλιού, Μαρτυρίες 1940-1941, Αθήνα,
Κέδρος, 1982, σ. 175)
Ένα µνηµείο και γι' αυτά...
Αλλά τραγική εξίσου και απελπιστική ήτο και η κατάστασις των ζώων,
των µουλαριών, όταν σώθηκε το λίγο άχυρο και το κριθάρι που ήτο
δυνατό να οικονοµηθεί στα αποµακρυσµένα και αποκεκλεισµένα από την
κακοκαιρίαν εκείνα µέρη τ' άτυχα κτήνη ετρέφοντο µε ξηρά φύλλα που
και αυτά σπάνιζαν και µε φλούδες των δέντρων. [...] Υπό τας συνθήκας
αυτά πολλά ζώα εψόφησαν µη δυνάµενα να ανθέξουν σταις κακουχίαις
και στην έλλειψη τροφής... Ήσαν και αυτά οι αφανείς µάρτυρες και
ήρωες που -κατά χιλιάδας επλήρωσαν µε την ζωήν των την πολύτιµον συµβολήν των εις τον εθνικόν αγώνα. Αξίζει
να στηθή ένα µνηµείον και γι' αυτά που να θυµίζει ταις θυσίαις και την συµβολήν των εις τον πόλεµον 1940-1941"
(Από το Ηµερολόγιο Πολέµου του Παντελή Κυπαρίσση, στο: Χατζηπατέρα-Φαφαλιού, Μαρτυρίες 1940-1941, Αθήνα,
Κέδρος, 1982, σ. 169)
Ελληνίδες
Μερόνυχτα σκυµµένη στέκει
Και ξενυχτάει δουλεύοντας για την πατρίδα

25. Κι ενώ σκυµµένη πλέκει,
Έχει ψηλά το µέτωπο η Ελληνίδα.
Και τα βελόνια γίνονται σπαθιά,
Που βγαίνουν από τη χρυσή τους θήκη,
Ν' αγωνιστούνε µε το νιο πολεµιστή.
Και πλέκουν ως τη νύχτα τη βαθειά.
Κι είν' άσωστη κι ατέλειωτη η κλωστή
Όσο κι η Νίκη.
(Τίµος Μωραϊτίνης, εφ. Εστία, Δεκέµβριος 1940, στο: Χατζηπατέρα-Φαφαλιού, Μαρτυρίες
1940-1941, Αθήνα, Κέδρος, 1982, σ. 248)
Ανέκδοτο της εποχής
Μεγάλοι ιταλογερµανικοί αγώνες στο "Φόρουµ Μουσολίνι", το νέο στάδιο της
Ρώµης. Οι Ιταλοί αθλητές σηµειώνουν αποτυχίες. Τα αγωνίσµατα έχουν
τελειώσει και δεν µένει παρά ο Μαραθώνιος. Σ' αυτόν συγκεντρώνεται το
ενδιαφέρον των θεατών.
-Αυτόν τουλάχιστον δεν πρέπει να τον χάσουµε, σκέφτεται ο Ντούτσε.
Φωνάζει τον Ιταλό αφέτη.
-Αντόνιο, του λέει, είναι ζήτηµα γοήτρου. Πρέπει να νικήσουµε στο
Μαραθώνιο. Κοίταξε να φιλοτιµήσεις τους αθλητές µας...
Ο αφέτης έδωσε κατηγορηµατική υπόσχεση στο δικτάτορα ότι όλα θα
κανονιστούν. Και την ώρα που έδινε την εκκίνηση, ο Αντόνιο έσκυψε και κάτι
ψιθύρισε στους Ιταλούς αθλητές, που ξεκίνησαν σαν βολίδες. Κι όχι µόνο
εκέρδισαν το Μαραθώνιο, αλλ' είδαν κι έπαθαν στο τέλος για να τους

26. σταµατήσουν.
-Μπράβο, Αντόνιο! τον συγχάρηκε ο Ντούτσε. Πώς όµως τα κατάφερες;
-Nτούτσε µου, απάντησε ο αφέτης, τους είπα µια λέξη.
-Tι τους είπες; ρώτησε περίεργος ο Μουσολίνι.
-Τσολιάς!!
(στο: Χατζηπατέρα-Φαφαλιού, Μαρτυρίες 1940-1941, Αθήνα, Κέδρος, 1982, σ.
258)
Εκδηλώσεις θαυµασµού προς τον ελληνικό αγώνα εναντίον των Ιταλών
Συνηθίζουµε να λέµε: "Οι Έλληνες πολεµούν σαν ήρωες". Στο µέλλον θα λέµε:
"Οι ήρωες πολεµούν σαν Έλληνες".
εφ. Manchester Guardian, Αγγλία, 19-4-1941
Οι Έλληνες επέφεραν την πρώτη πραγµατική ήττα των κατά ξηράν δυνάµεων
του ’ξονος. Και αν ακόµη συντριβόταν αύριο η Ελλάς, η στρατιωτική της συµβολή
θα έµενε αµείωτη. Θα είναι η δόξα της νεώτερης Ελλάδος ότι διέλυσε την
παντοδυναµία του ’ξονος και ότι έδωσε σε όλους τους ελεύθερους ανθρώπους
απόδειξη της αξίας της δηµοκρατίας.
εφ. The New York Times, 28-11-1940

27. Η Ελλάς αποτελεί για όλο τον κόσµο παράδειγµα γενναιότητας.
εφ. Bahit, Τουρκία
Εν ονόµατι του φιµωθέντος αλλά ζώντος γαλλικού λαού οι ελεύθεροι Γάλλοι απευθύνουν χαιρετισµόν προς τον
ελληνικό λαό µαχόµενον δια την ελευθερίαν. Η 25/3/41 ευρίσκει την Ελλάδα εις το απώγειον της ηρωικής
προσπαθείας της και εις την κορυφήν της δόξης. Ουδέποτε από της Σαλαµίνος υπήρξε Ελλάς µεγαλυτέρα και
ενδοξοτέρα από σήµερον.
Στρατηγός Charles De Gaulle, Γαλλία
Επολεµήσατε άοπλοι εναντίον πανόπλων και ενικήσατε. Επολεµήσατε µικροί εναντίον µεγάλων και επικρατήσατε. Δεν
ήτο δυνατόν να γίνει αλλιώς, διότι είσθε Έλληνες. Ως Ρώσσοι εκερδίσαµε χάριν εις την θυσίαν σας χρόνον δια να
αµυνθώµεν. Σας ευγνωµονούµεν.
Ραδιοφωνικός Σταθµός Μόσχας, 27-4-1942
Δεν ηττήθητε, αλλά κατεβλήθητε κατόπιν ενός αγώνος, όστις σας εκάλυψε µε τιµήν.
Antony Eden, Αγγλία, 10-5-1941
9 Απριλίου 1941: Οι Έλληνες µάχονται πολύ γενναία. Απαγορεύω στον Τύπο να τους υποτιµά, να τους δυσφηµεί... Ο
Fuhrer θαυµάζει την ανδρεία των Ελλήνων. Λυπάται που αναγκάστηκε να
πολεµήσει εναντίον τους.
Από το ηµερολόγιο του Joseph Goebbels
(Αναφορά στο: Χατζηπατέρα-Φαφαλιού, Μαρτυρίες 40-44, Αθήνα, Κέδρος,
1992, σ. 151, 189-191)
Από τη Μάχη της Κρήτης

28. H 20η ΜΑΙΟΥ 1941 ανέτειλε στην Κρήτη σαν λαµπρή εαρινή ηµέρα. Αλλά έδυσε
βυθισµένη στις φλόγες και την καταστροφή.
Στις 6:30 οι σταθµοί επιτηρήσεως αέρος ανέφεραν την προσέγγιση πλήθους
αεροσκαφών. Το σχέδιο "Ερµής" έµπαινε σε ενέργεια µε όλη τη βιαιότητά του.
Kαι το προοίµιό του ήταν η φοβερή, συγκεντρωτική επίθεσις που εξαπέλυσε ο
Ριχτχόφεν κατά της περιοχής Χανίων-Μάλεµε. Ήταν ο πρώτος στόχος και
έπρεπε να ανοίξει ο δρόµος για να επιπέσει αµέσως ο "Κοµήτης".
Ο γερµανικός βοµβαρδισµός το πρωί εκείνο ξεπερνούσε κάθε
προηγούµενο. Τα αλλεπάλληλα κύµατα των βοµβαρδιστικών και µαχητικών
βάλλαν εναντίον κάθε αµυντικής εγκαταστάσεως. Κατακλύζαν τα Χανιά µε
όγκους πυρός και χτυπούσαν κάθε κινούµενο έµψυχο ή άψυχο στους
δρόµους και στα χωράφια, δίχως να εξαιρούνται τα βόδια και τα πρόβατα.
Ενώ όµως οι πίδακες των τελευταίων εκρήξεων από βόµβες των 1.000
κιλών τιναζόντουσαν στον αέρα, πριν πάρουν ανάσα οι στρατιωτικοί και οι
πολίτες, αντίκρυσαν ένα πρωτοφανές, συγκλονιστικό και φοβερό θέαµα:
Αεροπλάνα "Γιούγκερς 22" ρυµουλκούσαν από 2-3 ανεµοπλάνα το καθένα
που καταφθάναν αδιάκοπα, προσγειωνόντουσαν και κατακλύζαν όλον τον
χώρο της 10ης Νεοζηλανδικής µεραρχίας, αποβιβάζοντας ισχυρά τµήµατα
στρατού. Συγχρόνως µεταφορικά αεροπλάνα καταιονίζαν την περιοχή µε µάζες αλεξιπτωτιστών και βαρέα υλικά. Το
Σύνταγµα Εφόδου Αλεξιπτωτιστών του στρατηγού Μάιντλ, κορµός του "Κοµήτη", έκανε το τροµερό άλµα του. Και
άφηνε κατάπληκτους τους Ελληνοβρετανούς µαχητές.
Γρήγορα όµως αυτοί συνήλθαν και άρχισαν την αντεπίθεσή τους. Σε λίγο όλη η περιοχή γύρω από το Μάλεµε ήταν το
πεδίο µιας σειράς σκληρότατων µικρών ή µεγαλύτερων συγκρούσεων. Οι αλεξιπτωτιστές προσπαθούσαν να

29. καταλάβουν τους προκαθορισµένους στόχους τους και οι
Νεοζηλανδοί κι οι Έλληνες αγωνίζουνταν να τους εξοντώσουν.
Γοργά ριχνόντουσαν εφεδρείες κι από τις δυο πλευρές στη µάχη,
η οποία σαν πυρκαϊά επεκτεινόταν. Οι αλεξιπτωτιστές ήσαν τα
σκληρότερα στοιχεία του Γερµανικού στρατού, αλλά και οι
αµυνόµενοι πολεµούσαν µε απεγνωσµένο θάρρος, παρά την
έλλειψη όπλων.
(Από το: Σ. Γρηγοριάδης, Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας
1941-1974, τ. Α' Κατοχή-Αντίσταση, Αθήνα, Καπόπουλος, χ.χ., σ. 62.)
Η πολυπαθής Πολιτοφυλακή, αυτόµατα, "εκ των κάτω" σχηµατιζόταν µέσα στο
καµίνι της µάχης. Όλοι είχαν λάβει προσκλήσεις, που ανεστάλησαν από έλλειψη
όπλων, καθώς και πολλοί άλλοι Κρήτες, συγκροτούσαν πρόχειρα σώµατα,
οπλιζόντουσαν µε ό,τι έβρισκαν [...] και ριχνόντουσαν στον αγώνα. [...] Στην
Κάνδανο, στους Λάκκους, στο Φουρνέ, στο Σκηνέ, στον Βατόλακκο, στον Αλικιανό,
στον Γαλατά, στις Μουρνιές, στο Θέρισο, στα Περιβόλια,, στο Λατζιµά, στη Νίδα,
συγκροτηθήκαν αστραπιαίως οµάδες και ριχθήκαν στην πάλη σώµατος µε σώµα µε
τους αλεξιπτωτιστές. Οι απώλειές τους ήταν βαρύτατες, αλλά από τα λάφυρα που
αρπάξαν, µπόρεσαν να οπλισθούν σε αρκετό βαθµό. Και τη νύχτα µετά την πρώτη
ηµέρα της µάχης ήταν έτοιµοι, µε φλεγόµενο ηθικό, για τον αγώνα της επόµενης. Η
Κρήτη αξιοποιούσε όψιµα τη µαχητικότητα του λαού της. Τουλάχιστον 300 οµάδες
µε δύναµη 3-80 ανδρών είχαν σχηµατιστεί σε όλο το νησί εκείνη την άγρια µέρα.
(Από το: Σ. Γρηγοριάδης, Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας 1941-1974, τ. Α'
Κατοχή-Αντίσταση, Αθήνα, Καπόπουλος, χ.χ., σ. 65-66.)

30. Με την κατάπαυση της µάχης, η Γερµανική διοίκηση εξαπέλυσε κύµα
αντεκδικήσεων σε όλο το νησί, προς παραδειγµατισµόν. Τα χωριά στα
οποία είχε δράσει ο πληθυσµός, κυκλωνόντουσαν, καιγόντουσαν και
πολλοί άρρενες κάτοικοι τουφεκιζόντουσαν. [...] Χαρακτηριστική
υπήρξε η τύχη της Κανδάνου, η οποία στις 13 Ιουνίου ισοπεδόθηκε
τελείως. και σε ολόκληρη τη διάρκεια της κατοχής, ήταν στηµένη στην
τοποθεσία του εξαφανισµένου χωριού, µια επιγραφή, στα γερµανικά
και στα ελληνικά. Αυτή η τελευταία έγραφε: Ως αντίποινον των άπω
οπλισµένων πολιτών Ανδρών και Γυναικών εκ των όπισθεν
δολοφονηθέντων Γερµανών Στρατιωτών κατεστράφη η Κάνδανος.
(Από το: Σ. Γρηγοριάδης, Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας 1941-1974, τ. Α' Κατοχή-
Αντίσταση, Αθήνα, Καπόπουλος, χ.χ., σ. 75-76).
Το έπος του 1940, από τον χρωστήρα των Ελλήνων ζωγράφων

36. Η εφηµερίδες της εποχής εκείνης γράφουν

39. Εικόνες της εποχής

44. Εισαγωγή: Η Κατοχή
Στις 23 Aπριλίου 1941, ο βασιλιάς και η κυβέρνηση αναχώρησαν από την Αθήνα
για την Κρήτη, ενώ οι Γερµανοί προέλαυναν προς την πρωτεύουσα. Χάος και
παράλυση είναι τα χαρακτηριστικά του σύντοµου διαστήµατος από την αναχώρηση
των κυβερνώντων ως την είσοδο των Γερµανών στην Αθήνα. Πολλοί είναι αυτοί
που αναχώρησαν επίσης για την Κρήτη και τη Μέση Ανατολή ή απλώς κατέφυγαν
στην Πελοπόννησο και τα νησιά. Οι συνεχείς βοµβαρδισµοί δρόµων και λιµανιών
από εχθρικά αεροπλάνα ολοκλήρωσαν την εικόνα της αποδιοργάνωσης και του
φόβου. Στις 27 Απριλίου οι Γερµανοί εισήλθαν σε µια σχεδόν άδεια Αθήνα, αφού
οι κάτοικοι έµειναν πεισµατικά κλεισµένοι στα σπίτια τους. Η ύψωση της
ναζιστικής σβάστικας στην Ακρόπολη σηµατοδότησε την αρχή της γερµανικής
κατοχής. Διόρισαν κυβέρνηση "κουΐσλιγκς" µε πρώτο πρωθυπουργό το Γεώργιο
Tσολάκογλου, το στρατηγό που υπέγραψε τη συνθηκολόγηση.
Με την πτώση της Κρήτης στα τέλη του Μαΐου, σηµειώθηκε η ολοκληρωτική
κατάληψη της χώρας από τους Γερµανούς, που επέβαλαν τη "Nέα Tάξη", που
σήµανε τη συσσώρευση εξαιρετικών δεινών και δοκιµασιών για τον ελληνικό λαό.
Η Ελλάδα περιήλθε σε τριπλή κατοχή, αφού διαµοιράστηκε ανάµεσα στους
Γερµανούς και τους συµµάχους τους, Iταλούς και Bουλγάρους. Στη Bουλγαρία
παραχωρήθηκε µια ζώνη ανάµεσα στο Στρυµόνα και το Nέστο, που αργότερα επεκτάθηκε ως την Αλεξανδρούπολη,
καθώς και τα νησιά Θάσος και Σαµοθράκη. Oι Γερµανοί κράτησαν τα 2/3 του Έβρου, την κεντρική και ανατολική
Mακεδονία, κάποια νησιά του Aιγαίου, την Aττική και την Kρήτη. Στην Iταλία περιήλθε η υπόλοιπη Eλλάδα.
Στη ζώνη της βουλγαρικής κατοχής, την κατάσταση επιδείνωσαν οι µεθοδικές προσπάθειες αφελληνισµού που

45. επιχείρησαν οι Βούλγαροι, µε την καταδίωξη του ελληνικού πληθυσµού (φόνοι, διώξεις κληρικών και δασκάλων,
µεταγωγή ανηλίκων στη Βουλγαρία σε καταναγκαστικά έργα, επαχθέστατη φορολογία) και την εγκατάσταση
Βουλγάρων εποίκων. Από τα κορυφαία δείγµατα της βουλγαρικής θηριωδίας υπήρξαν τα γεγονότα της Δράµας, η
οµαδική εκτέλεση από τους Βουλγάρους 3000 πατριωτών στο Δοξάτο και τα άλλα χωριά, προς καταστολή της
αυθόρµητης εξέγερσης και κατάλυσης των βουλγαρικών αρχών κατοχής, στις 28 και 29 Σεπτεµβρίου του 1941.
Γενικά, η αντίδραση των Μακεδόνων και των Θρακών στην καταπίεση και τον εκβουλγαρισµό απαντήθηκε µε
ωµότητες που ανησύχησαν ακόµα και τη γερµανική διοίκηση.
Προσπάθειες αφελληνισµού δεν έλειψαν ούτε από την ιταλική ζώνη. Στην Ήπειρο, συµµορίες Αλβανών,
εξοπλισµένων από τους Ιταλούς, τροµοκρατούσαν την ύπαιθρο ενώ οι Ιταλοί προχώρησαν στην ίδρυση αυτόνοµου
"πριγκιπάτου" των Βλάχων στην Πίνδο.
Στη γερµανική ζώνη η κατάσταση ήταν εξίσου απελπιστική. Η αποµύζηση αγαθών, πόρων και αποθεµάτων της
χώρας, που καταδίκασε την οικονοµία σε απόλυτο µαρασµό και συνακόλουθα τον πληθυσµό σε θανάσιµη πείνα, η
καταστροφή της κάθε λογής υποδοµής (συγκοινωνίες, κτίσµατα), η απάλειψη κάθε ίχνους ελευθερίας, η τροµοκρατία
των κατακτητών, οι φυλακίσεις, οι εκτελέσεις και οι εκτοπίσεις συνέθεσαν την εικόνα της ελληνικής εκδοχής της
ναζιστικής νέας τάξης πραγµάτων, προκαλώντας την αντίσταση του
ελληνικού λαού. Πρέπει να σηµειωθεί ότι ο συνολικός φόρος αίµατος
του ελληνικού λαού στην περίοδο της Κατοχής τόσο από την πείνα και
τις ποικίλες κακουχίες όσο και στο βωµό του απελευθερωτικού αγώνα
συνολικά ξεπέρασε, αναλογικά προς τον πληθυσµό της χώρας, τον
αντίστοιχο κάθε άλλου λαού της κατεχόµενης Ευρώπης.
Η πείνα
H οικειοποίηση των φυσικών πόρων και η επίταξη των αγαθών της

46. χώρας, η λεηλάτηση των αποθεµάτων, εµπορικών και βιοµηχανικών, από τους Γερµανούς για την αποστολή τους στη
Γερµανία, η διακοπή κάθε βιοµηχανικής παραγωγής -πλην όσων µπορούσαν να εξυπηρετήσουν την προµήθεια
στρατιωτικού υλικού στη Γερµανία- η προκλητικά ολοκληρωτική επιβάρυνση
της χώρας για τη συντήρηση των δυνάµεων κατοχής παρέλυσαν απολύτως
την οικονοµία και έκαναν άκρως προβληµατική την τροφοδότηση του
ελληνικού λαού. O ιλλιγγιώδης πληθωρισµός µηδένισε τα εισοδήµατα και τις
αποδοχές των κατακτηµένων, ενώ η κυκλοφορία αγαθών στη µαύρη αγορά,
τα οποία µπορούσε κανείς να αποκτήσει πληρώνοντας σε χρυσές λίρες ή
ανταλλάσσοντας τα υπάρχοντά του, συµπλήρωσαν την αδιέξοδη κατάσταση.
H εξεύρεση τροφής, ειδικά στα αστικά κέντρα, αποτέλεσε µια οδυνηρή
περιπέτεια και η πείνα κόστισε τη ζωή πολλών
χιλιάδων ανθρώπων. Για την αντιµετώπιση αυτής της κατάστασης
οργανώθηκαν συσσίτια τόσο από την Εθνική Αλληλεγγύη όσο και από τον
Εκκλησιαστικό Οργανισµό Χριστιανικής Αλληλεγγύης (Ε.Ο.Χ.Α.).
Το θέαµα εξαντληµένων ανθρώπων που σωριάζονταν στους δρόµους της Αθήνας, τα κάρα µε τους σωρούς των
πτωµάτων και οι οµαδικοί τάφοι είναι από τις σκληρότερες εικόνες για όσους τις αντίκρυσαν και για όσους τις
γνώρισαν καταγραµµένες σε φωτογραφίες της περιόδου. Tο "σκληρό χειµώνα του '41", όπως κωδικοποιήθηκε στην
ελληνική µνήµη ο χειµώνας '41-42, υπολογίζεται ότι 100.000 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους από το λιµό και το
ψύχος στην Αθήνα και στην υπόλοιπη Ελλάδα, ενώ σε ολόκληρη την τετράχρονη Kατοχή πέθαναν περίπου 300.000
Έλληνες από πείνα, αβιταµίνωση και επιδηµίες. Εξάλλου, ο κατοχικός λιµός και οι συνακόλουθες ασθένειες
ενοχοποιούνται για την παιδική θνησιµότητα και την καχεξία των πρώτων µεταπολεµικών χρόνων.
Η επιβολή της γερµανικής εξουσίας

47. Το φασιστικό κατοχικό καθεστώς εγκαθίδρυσε κλίµα τροµοκρατίας για
να κάµψει την αντίσταση και το φρόνηµα του ελληνικού λαού. Η
πρόβλεψη θανατικής ποινής για την ελάχιστη ενέργεια που απέκλινε
από τις διαταγές της κατοχικής διοίκησης (όπως η ακρόαση
ραδιοφώνου), οι καθηµερινές εκτελέσεις οµήρων και οι οµαδικές
εξοντώσεις κατοίκων ολόκληρων χωριών ως αντίποινα για
δολιοφθορές σε βάρος του στρατού κατοχής, οι επί τόπου εκτελέσεις
πολιτών υποδεικνυόµενων ως αντιστασιακών από Έλληνες δοσίλογους
στα λεγόµενα "µπλόκα", οι φυλακίσεις και οι βασανισµοί, οι εκτοπίσεις Ελλήνων στα γερµανικά στρατόπεδα
συγκέντρωσης συναπάρτιζαν την κατασταλτική µηχανή των Γερµανών απέναντι σε κάθε αντιστασιακή ενέργεια. Στη
γερµανική τροµοκρατία συνεπικούρησαν και τα λεγόµενα "Τάγµατα
Ασφαλείας", που αποτελούνταν από
Έλληνες και συγκροτήθηκαν για πρώτη φορά από την κατοχική
κυβέρνηση του Ιωάννη Ράλλη. Εξοπλισµένα και επιτηρούµενα από τους
Γερµανούς, συνεργάστηκαν µαζί τους εναντίον των αντιστεκόµενων
συµπατριωτών τους και έγιναν αναφορά πίκρας και φρίκης για τους
υπόλοιπους Έλληνες.
Στρατόπεδα, όπως του Χαϊδαρίου, χώροι βασανιστηρίων, όπως το
κτίριο της Γκεστάπο στην οδό Μέρλιν, τόποι εκτέλεσης, όπως το
Σκοπευτήριο της Kαισαριανής στην Aθήνα και το Eπταπύργιο στη
Θεσσαλονίκη, παραπέµπουν συµβολικά, στους κοινούς µας συνειρµούς,

48. στους τόπους µαρτυρίου και θυσίας πατριωτών κατά την Kατοχή, ενώ γεγονότα
όπως η πυρπόληση των Καλαβρύτων, της Κανδάνου και του Διστόµου µε την
παράλληλη εξόντωση
του πληθυσµού τους αποτελούν κορυφαίες ελληνικές εµπειρίες της γερµανικής
βαρβαρότητας.
Εξάλλου, όπως και στην υπόλοιπη Eυρώπη, οι Nαζί διενήργησαν και στην Ελλάδα
την εξόντωση του εβραϊκού στοιχείου. Το 1943, από το Μάρτιο ως τον Αύγουστο,
το σύνολο σχεδόν της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης (50.000 άτοµα
περίπου) µεταφέρθηκε στο ’ουσβιτς, απ' όπου επέστρεψαν ελάχιστοι επιζώντες. Η
εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης ξεκληρίστηκε. Συνολικά υπολογίζεται ότι
60.000-65.000 Έλληνες εβραίοι (σε σύνολο 80.000 περίπου) εκτοπίστηκαν στα
ναζιστικά στρατόπεδα και η συντριπτική πλειοψηφία αποτέλεσε θύµατα της Τελικής
Λύσης. Η Ελλάδα έχασε από τα µεγαλύτερα στην Ευρώπη ποσοστά του εβραϊκού
πληθυσµού της ενώ εξαφανίστηκαν µερικές από τις αρχαιότερες εβραϊκές
κοινότητες της Ευρώπης, οι οποίες διαβιούσαν στην Ελλάδα. Να σηµειωθεί ότι, εκτός εξαιρέσεων, αντισηµητικό
κίνηµα δεν βρήκε απήχηση στην Ελλάδα και πολλοί Εβραίοι βοηθήθηκαν µε διάφορους τρόπους να επιζήσουν από
τους χριστιανούς συµπατριώτες τους. Στη διάσωση των Εβραίων της νότιας Ελλάδας σηµαντική ήταν η συµβολή της
Εκκλησίας. Ο Αρχιεπίσκοπος Δαµασκηνός οργάνωσε τη διαφυγή πολλών από αυτούς, ενώ και το Ε.Α.Μ/Ε.Λ.Α.Σ.
συνετέλεσε επίσης στη διάσωσή τους.
Οι Γερµανοί στην Αθήνα
Οι Γερµανοί εισήλθον σήµερον το πρωί εις Αθήνας. Η ελληνική πρωτεύουσα έδωσε την πρώτη της απάντηση εις τον
κατακτητήν: Τα πάντα κλειστά! Κανείς στους δρόµους! Τα παράθυρα κατάκλειστα! Μόνον ο Ραδιοφωνικός Σταθµός
λειτουργεί και εκπέµπει τα τελευταία ελεύθερα ελληνικά συνθήµατα. Όλοι οι Έλληνες συγκεντρωµένοι γύρω στα

49. ραδιόφωνα, ακούουν, ενώ οι Γερµανοί κινούνται εις τας οδούς των Αθηνών, µαζί µε τις στροφές του Ελληνικού
Εθνικού Ύµνου και τα συνθήµατα της Νίκης και της επιµονής στον αγώνα:
-Έλληνες! Προσοχή! Ο Ραδιοφωνικός µας Σταθµός ύστερα από λίγα λεπτά της ώρας δεν θα είναι ελληνικός. Πίστη
και εµπιστοσύνη στην Ελληνική νίκη! Αδέρφια ψηλά τις καρδιές!
Kαι η στροφή του Eλληνικού Ύµνου έκλεινε το σύνθηµα. Και εν συνεχεία:
-Έλληνες, απάνω απ' όλα η Ελλάδα! Συνεχίζοµε τον πόλεµο από την Κρήτη. Η νίκη είναι δική µας. Μην ακούσετε σε
λίγο το Σταθµό που θα σας εκπέµψει, πιθανόν, το τέλος του πολέµου. Δεν θα είναι ελληνικός αυτός ο σταθµός. Θα
είναι γερµανικός. Ο Βασιλεύς και η Κυβέρνησις προ ολίγου ετηλεγράφησαν: Ο πόλεµος συνεχίζεται. Συνεχίζεται και
θα συνεχισθή. Ζήτω ο στρατός µας!
Και εν συνεχεία:
-Χαίρε, ω χαίρε, Ελευθεριά!
(Δ.Κ. Σβολόπουλος, ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΤΟΥ 1940-41, στο: Χατζηπατέρα-Φαφαλιού, Μαρτυρίες
1940-1941, Αθήνα, Κέδρος, 1982, σ. 388)
Πείνα
13.12.41
Πείνα και αθλιότης στους δρόµους και στα σπίτια. Οι άνθρωποι
πρίζονται. Πεθαίνουν στους δρόµους. Οι Γερµανοί αφαιρούν το
παν. Τα τρόφιµα έχουν φτάσει σε δυσθεώρητα ύψη. Το θέαµα
ανθρώπων αναίσθητων από την πείνα στα πεζοδρόµια της
Λεωφόρου Πανεπιστηµίου είναι κάθε µέρα συχνότερο. [...] Στο
σταθµό µια γυναίκα πέφτει µπροστά µου σαν κεραυνόπληχτη. Την
σηκώνουν, µαζεύεται κόσµος και της δίνει λεφτά. Τι να τα κάνει;

50. (Ασηµ. Πανσέληνος, Φύλλα Ηµερολογίου (1941-1943), Αθήνα, Κέδρος, 1993, σ. 118-119)
Μεγάλες θλιβερές ουρές
"Οι ουρές είναι µεγάλες, είναι θλιβερές, µε λυπηµένους ανθρώπους που ακολουθούν µια δική τους αυστηρή
πειθαρχία κοπαδιού. [...] Η µητέρα προσφέρθηκε να πάει στην ουρά του φούρνου. Έφυγα από το σπίτι στις εννιά το
πρωί. Εκείνη είχε ξυπνήσει από τις εξήµισι. Πίστευε πως θα ήταν µε
τους πρώτους. Βρήκε να περιµένουν διακόσιοι άνθρωποι. Γύρισα στις
εννιά το βράδυ κι ήταν ακόµα εκεί, στην ίδια θέση περιµένοντας να
φέρουν αλεύρι, να το ζυµώσουν, να το ψήσουν και ν' αρχίσουν τη διανοµή
που είναι τριάντα δράµια στο άτοµο. Τη σήκωσα και τη βάσταξα για να
γυρίσουµε σπίτι. Γι' αυτό αγόρασα το ψωµί απ' τον οδηγό. Τ' αγοράζεις
µε µια χρυσή λίρα."
(Γιώργος Καράγιωργας, Οι τραγουδιστάδες της Λευτεριάς, αναφορά στο:
Χατζηπατέρα-Φαφαλιού, Μαρτυρίες 40-44, β' έκδοση, Αθήνα, Κέδρος,
1993, σ. 328)
Πεινώ
Κατοχή. Στις γωνιές των δρόµων οι ντενεκέδες µε τα σκουπίδια
περιµένουν όχι το αυτοκίνητο ή µάλλον το κάρο να τους αδειάσει.
Περιµένουν τους πεινασµένους ανθρώπους να ψάξουν µέσα να βρουν κάτι φαγώσιµο: λεµονόκουπα, φύλλα
κρεµµυδιού...
[...]
Τα µπακάλικα άδεια. Το µόνο που βρίσκαµε ήταν µουστάρδα. Ο κυρ Βαγγέλης -ο παντοπώλης µας- διερωτάται πώς
αγοράζουµε όλο µουστάρδα... Μια µέρα του έλυσα την απορία αυτή: "Σπουδαίο φαγητό" του λέω...

51. Η λέξη "πεινώ" αντηχούσε συνεχώς στ' αυτιά µας. Παιδιά γύριζαν σκελετωµένα, ωχρά, σύρριζα στο πεζοδρόµιο και
φώναζαν "πεινώ" για να τ' ακούσουν οι ένοικοι των ισογείων σπιτιών να συγκινηθούν και να τους δώσουν κάτι, αν
είχαν.
[...]
Κάποτε µας έδιναν µε δελτίο λίγο ψωµί οι φούρνοι. Ήταν από σκουπόσπορο. Αν το κρατούσες στα χέρια να πας στο
σπίτι, κάποιος σου τ' αρπούσε χωρίς ντροπή...
(Έρη Mελέκου, στο: Χατζηπατέρα-Φαφαλιού, Μαρτυρίες 40-44, β' έκδοση, Αθήνα, Κέδρος, 1993, σ. 305)
Μαυραγορίτες
Οι νέοι κύριοι
Επισηµότης. Βραδυά µεγάλη. Παγερότης αυστηρού πρωτοκόλλου βασιλεύει στο ανάκτορο. Η αυτού εκλαµπρότης ο
οικοδεσπότης κόµης Εµµανουήλ Στραβοµαούνας -άλλοτε γνωστός ως Μανωλάκης ο Σαχλέουρας- σφιγµένος στο
φράκο του υποδέχεται τους υψηλούς του καλεσµένους µε τη σοβαρότητα που επιβάλλουν τα φρέσκα εκατοµµύριά
του. [...] Στα πάµφωτα σαλόνια του κρυσταλλένιοι πολυέλαιοι χύνουν το φως τους επάνω στις έξωµες εσθήτες των
νεοκοσµικών κυριών, ανάµεσα στις οποίες λάµπει η ένδοξη προσωπικότητα της οικοδέσποινας κοµήσσης Πιπής
Στραβοµαούνα -άλλοτε γνωστής ως κυρά-Καλλιοπίτσας ή χοντροµαµής. [...] Πρωτόκολλο είπαµε. Αλλά µαζί και
αβρότης. Κοµψότης. Χειροφιλήµατα. Μπαρδόν και µερσί. Χρυσές σιγαροθήκες, µπριγιάν, σάπφειροι και αµέθυστοι,
µαργαριτάρια µεγέθους φουντουκιού. Είναι µια εξαιρετική συγκέντρωση ό,τι λαµπερού µπορεί να δώσει η ανήσυχη
εποχή µας -ονόµατα θρυλικά ευγενών, οικόσηµα και τίτλοι που εµοίρασαν τα λευκά χέρια της µαύρης αγοράς,
περιουσίες που εφτιάχτηκαν µε θαυµαστή ταχύτητα στο άψε-σβήσε και που σου φέρνουν ζάλη. [...]
Στρογγυλοκάθονται οι ευγενείς, στρογγυλοκάθονται οι κόµησσες, φρακοφορεµένοι δούλοι περιφέρονται άλλοι µε
πιατέλες ασηµένιες κι άλλοι µε τις µπουκάλες των κρασιών που αναδύονται από παγωµένες σαµπανιέρες. [...] Η
ορχήστρα παίζει Μότσαρτ, κατά διαταγή του οικοδεσπότη που έµαθε εµπιστευτικά ότι λόγω της φινέτσας του είναι
περισσότερο χωνευτικός. [...] Κι άξαφνα εκεί στο δέκατο ποτήρι τινάζεται θυελλώδης ο καταπιεσµένος δαίµονας,
σκίζει το φράκο του και αντηχεί βροντώδης φωνή επαναστατικού ξεσπάσµατος:

52. -Γεια σου Σαχλέουρα!...
Κι έρχεται αστραπιαία η απάντηση:
-Γεια σου Μπάµια αθάνατε!
Αυτό ήταν. Θύελλα εγκαρδιότητας παρασύρει τύπους, πρωτόκολλο, ψυχρότητες και αντηχεί κραυγή ανακούφισης από
τα στήθη που έφυγε ο βραχνάς.
Γεια µας ρε παιδιά!
[...] Παίρνει ο τρίβολος τον Μότσαρτ και βαρά η ορχήστρα τον ύµνο της µαύρης αγοράς:
Η δύναµη στον άνθρωπο
είναι το πορτοφόλι
στον κόσµο το σηµερινό
αυτό το ξέρουν όλοι!...
[...] -Να ζήση η µαύρη!
-Να ζήσουνε οι Γερµανοί!
[...] Μη σώσει και φέξει, αδελφέ µου! Μη σώσει και τελειώσει ο πόλεµος. Μη σώσουν και φύγουν ποτέ οι Γερµανοί κι
οι Ιταλιάνοι. Ωχ!
Χαλασµός. Βροντά η γειτονιά από το γλεντοκόπι. Κι ο σαµατάς κρατά ως το πρωί. Έξοδα; Μερικά εκατοµµύρια -καµιά
τρακοσαριά. Χαλάλι τους. Αν υπάρχουν και µερικοί κουτοί που πεθαίνουν από την πείνα αυτό είναι λεπτοµέρεια.
Θέλοµε δυνατούς ανθρώπους. Και ως γνωστόν, η δύναµη στον άνθρωπο είναι το πορτοφόλι...
(Δηµήτρης Ψαθάς, Χειµώνας του '41, Αθήνα, Μαρής, 1979, σ. 138-142)
Παράνοµη ακρόαση ραδιοφώνου
"Εδώ Λονδίνον..."