1. VI-IX aнгийн иргэний боловсрол хичээлийн агуулгын хүрээ
Хүлээгдэж буй үр дүн:
 Сурагчид бие, хэл, сэтгэлийн сайн үйлүүдийг хэвшүүлэх  Хувь хүний ялгаа, онцлогийг мэдэх, түүнийг хүндэтгэх,
 Бие, хэл, сэтгэлийн гэмийг арилгаж, муу үйлийг үл үйлдэж зөрчил, үл ойлголцлыг шийдвэрлэж сурах
хэвших  Өөрийн болон бусдын аюулгүй байдлыг хангах,
 Ураг төрлөө мэдэх хамгаалах аргыг мэдэх, ашиглах
 Байгалиа хайрлах, хамгаалах, зөв ашиглах, уламжлалт зан  Сургууль, орон нутгийн, үйл ажиллагаанд идэвхтэй
үйлээс суралцах оролцох, асуудалд өөрийн байр сууринаас хандах
 Язгуур өв соѐлоо танин мэдэж, бахархах  Эрх, үүрэг, хариуцлагаа ухамсарлах, шударга ѐсыг
эрхэмлэж, сахиж хэвших
Агуулгын
VI анги VII анги VIII анги IX анги
бүрэлдэхүүн
Эв эеийг - Нөхөрлөх, андгайлах, - Аав ээж, ах дүүс, анд - Хос ѐсны сургаалыг - Төрийн бодлогыг голч,
эрхэмлэх туслалцах нөхөр болон үл таних танин мэдэх тэгшээр засах, төрийн
болон - Үнэнч шударгыг хүнтэй эв эеийг - Хос ѐс нь монголын үйл хэргийг үнэнч
Иргэний боловсролын уламжлалт зан үйл
төрийг эрхэмлэх эрхэмлэн харилцах хаад улс, иргэдээ шударгаар гүйцэтгэх,
дээдлэх ѐс - Үгээр зэмлэх төв чигч, эелдэг төрт ѐсны нэр хүнд,
- Төртэй харилцах захирах төрийн төрийн хууль ѐсыг
Зан суртахууны төлөвшил
уламжлалт ѐс уламжлалт бодлого дээдлэх уламжлалаас
болохыг мэдэх мэдэх, суралцах
Багш, - Багшийн эрдэм, билиг - Номыг дээдлэх ѐс Гэгээрлийн 4 Өөрийгөө гэгээрэлд
шавийн ѐс, чанарыг мэдэх - Ном хүсэх, номд орох үнэнийг танин боловсруулан үйлдэх
номыг - Багшийг шүтэх ѐсыг - Хичээл шамдлыг мэдэх зам мөр
дээдлэх ѐс мэдэх үүсгэх - Өглөгт суралцах
- Зовлон бэрхшээл
- Шавийн билиг чанарыг - Номыг үзэж туулах буюу амьдралын - Ёс суртaхуунд
бүрдүүлэх - Номыг нэр алдар, мөн чанарын үнэн суралцах
- Багш, шавийн ашиг олзын төлөө эс - Зовлон - Тэсвэрт суралцах
барилдлагат ѐсыг сурах бэрхшээлийн уг - Хичээнгүйд
мэдэх - Номоос уйдах, гарвал, шалтгааныг суралцах
цалгардах, буруу үзэх танин мэдэхүйн - Сэтгэлийг тогтоох,
гэмийг тэвчих үнэн төвлөрүүлэхэд
- Зовлон суралцах
бэрхшээлийг - Билигт суралцах
1

2. хорьж, гэгээрэлд
хүрэх үнэмлэхүй
үнэн
- Гэгээрлийг ухан
ойлгож,
хэрэгжүүлэхэд
хөтлөх мөрийн үнэн
Бие, хэл, Биеэр үйлдэх сайн үйлийг Биеэр үйлдэх сайн үйлийг Биеэр үйлдэх сайн Сэтгэлээр үйлдэх сайн
сэтгэлийн хэвшүүлж, муу үйлийг хэвшүүлж, муу үйлийг үйлийг хэвшүүлэх: үйлийг хэвшүүлэх:
үйл цээрлэх: цээрлэх: - Хүнийг эцэг эх, ах, - Уур, шунал, омог,
- Хүн, амьтны амийг - Эс өгсөнийг үл авах эгч, дүү мэт атаа, мунхаг зэрэг
аварч хамгаалах - Ядууст өглөг өгөх, хүндэтгэн харилцах хорт сэтгэлийг үл
- Өвчин эмгэгийг амьтан хооллох Хэлээр үйлдэх сайн үүсгэх, үл үйлдэх
эдгээхэд туслах - Бусдын эд юмсыг хүч үйлийг хэвшүүлэх: Сэтгэлээр үйлдэх муу
- Амьтны амь хөнөөхийг түрэмгийлэн булаах - Бусдад таатай, үйлийг цээрлэх:
тэвчих, аюул гамшгаас - Нүднээс далдуур сэм зохистой сэтгэл - Үнэн зөв ойлголт,
амьтны амь аврах авах төрүүлэхүйц аядуу сургаал, номлолыг зөв
Хэлээр үйлдэх сайн үйлийг - Бусдын эд юмсыг зөөлөн ярих, танин мэдэх
хэвшүүлэх: башир муу аргаар өгүүлэх - Эцэг эх, багш,
- Үг яриагаа бодож зөвшөөрөлгүй салган - Утга төгөлдөр, эрдэмтэн мэргэдийн
цэгнэж, үнэн зөв ярих хагацуулах бусдад хэрэгтэй үнэн зөв сургаал,
Хэлээр үйлдэх муу үйлийг - Бусдын гээсэн эд зүйлийг товч, номлолд үл итгэх
цээрлэx: зүйлийг нуун тодорхой ярих,
- Бусдад санаатайгаар дарагдуулах өгүүлэх
буруу ойлголт Хэлээр үйлдэх сайн Хэлээр үйлдэх муу
төрүүлэх үг хэлэх, зөв үйлийг хэвшүүлэх: үйлийг цээрлэх:
санаа бодлыг бурууд - Хүмүүсийг эв найртай, - Өөрийнхөө
өөрчлөх байлгахуйц зохистой дургүйцлийг бусдад
зүйлийг ярих, өгүүлэх гарган, харааж
- Худал үгийг толгой
Хэлээр үйлдэх муу үйлийг зүхэх
дохин хүлээн авах
цээрлэх - Дайрч давшилсан
Явдал, суудалтай
- Хүмүүсийг салган үг хэлэх
холбогдсон зан үйлийг үймүүлэх, эв эегүй - Үнэн, худал үгээр
өдөр тутмын амьдралдаа хүмүүсийг улам салган бусдыг доромжлох
хэвшүүлэх холдуулахуйц үнэн, - Бусдын нууцыг
- Суудал худал зохисгүй бүдүүлгээр уудлах
- Зөв суух ѐс зүйлийг ярих, өгүүлэх - Агуулгагүй, бусдад
- Зөв суусны тус Сэтгэлээр үйлдэх сайн хэрэгцээгүй зүйлийг
эрдэм үйлийг хэвшүүлэх: ярьж, дэмий
2

3. - Буруу суусны гэм - Сайхан сэтгэлийн чалчих, өөрийн
уршиг үгээр энэрэн болон бусдын
- Суудалтай харилцах, өвчин ажлыг
холбогдсон цээрлэх цалгардуулах
зовлонд нэрвэгдсэн
ѐс
хүнд сэтгэл засах үг
- Явдал
хэлэх
- Зөв явдлыг
хэвшүүлэх ѐс - Бусдын эд зүйлд үл
- Явдал зөв байхын хомголзох
тус эрдэм - Бусдад тустай
- Явдалтай сэтгэлийг үүсгэн
холбогдсон цээрлэх аливаа хүн, амьтанд
ѐс боломжийн хэрээр
Унтах, сэрэхтэй холбогдсон туслах
зан үйл Сэтгэлээр үйлдэх муу
- Нойр, зүүдний мөн үйлийг цээрлэх:
чанар - Бусдын эзэмшиж буй
- Зөв нойрсох ѐс эд хөрөнгө, баялагт
- Нойрсохын өмнө шунан тачааж өөрийн
зөв хэвтэх ѐс болгохыг хүсэх
- Нойрсохын өмнө - Бусдын эд хөрөнгөд
зөв сэтгэл үүсгэх ѐс атаархан хомхой
сэтгэл өвөрлөх
- Буруу унтсаны гэм
эргүү - Бусдын буруу үйлдэл,
- Сэрэх үеийн бодол зан байдлаас үүдэн
санаа хорлох санаа өвөрлөх
- Өглөө эрт боссоны ач
тус
Монгол хоол - Цагаан идээ, умдааны - Махан хоолны олон - Ногоон буюу бор - Хоол хүнсээ бэлтгэх,
Уламжлалт аж төрөх
хүнсний ѐс төрөл зүйл, тэдгээрийг төрөл зүйлийг ялгах, идээ, ургамлын хэрэглэх, хадгалах
боловсруулах зөв хэрэглэх гаралтай хүнсийг - Мал муулах, төхөөрөх,
- Мацаг барих, идээний зөв хэрэглэх, мах эвдэх, жиргэх, мах
технологийг мэдэх,
хор тайлах бэлтгэх үүцлэх, борцлох
ѐс
хэрэглэх - Хүндэтгэлийн идээ - Идээ умдаатай - Сүү боловсруулах,
- Хооллох үеийн зан шүүс бэлтгэх, тавих холбоотой хадгалах
үйлээс суралцах бэлгэшээх, цээрлэх - Монгол олон ястны
- 4 улиралд хоол, ундаа ѐс, зан үйлээс идээ умдааны онцлог,
тохируулах ѐсыг мэдэх мэдэх ялгааг мэдэх
3

4. - Зөв хооллох ач тусыг - Ёслол, хүндэтгэлийн
мэдэх, зөв хооллох хувцасны зүйл,
- Буруу хооллохын бэлгэдлийг мэдэх
гэмийг ухаарах
- Гэрийн тавилга, - Монгол үндэстэн, - Монгол хувцас хийх
хэрэгслийг байрлуулах, угсаатны хувцасны технологитой
зүг чигийн зохицлыг хийц, ялгаа, чимэглэл, танилцах
мэдэх, хэрэглэх утга бэлгэдэлийг - Монгол хувцас
- Гэр сууцтай холбогдсон мэдэх эсгэх, оѐх, хавах,
бэлгэдэл, цээрлэх ѐсыг шидэх, хөвөрдөх,
мэдэх, хэвшүүлэх шаглах, товч,
Монгол гэр, шилбэ зангидах,
- Цаг улирал, ажил үйлд
хувцасны ѐс хадах, хээ угалз
тохируулан зөв, цэвэр
цэмцгэр хувцаслах, хатгахыг мэдэх
эдлэх - Хувцас мялаах
- Хувцасыг бэлгэшээн
хүндлэх
- Хувцастай холбогдсон
цээрийг сахих
Малчин, мал - Малын им тамгын зүйл, - Малчин хүний малаа - Нутаг, бэлчээр - Мал тамгалах, гүүний
аж ахуйн ѐс нэрийтгэл нэрийг мэдэх хайрлах, мал, сонгох, нутаг үрс гаргах зэрэг зан
- Хурдан морийг шинжих, байгальтай харилцах сэлгэх, оторлох үйлийг мэдэх
уях, сойх, уралдуулах ѐс жудаг, эдгээрийг үр - Малын ашиг - Мал аж ахуйн
хүүхдэд заан сургах, шимийг мэдэх үйлдвэрлэлийн
өвлүүлэх арга - Монгол малын технологиос мэдэх
ухаанаас суралцах үүлдэр угсаа, (эсгий хийх, ногт,
- Малын уналга, түүнийг сайжруулах чөдөр зангидах, эмээл
эдэлгээ, даага сургах, талаар мэдэх төхөөрөх гэх мэт )
нуруу ачлагад сургах - Таван хошуу малын
- Малын тоног хэрэгсэл, нэрийтгэл толь хөтлөх,
эмээл, хазаар, жолоо яриа бичигтээ
цулбуур, чөдөр, ногт, хэрэглэх
дөрөө, тэрэг, хом,
араг, савар, зэл,
шилбүүр, аргамжаа,
бугуйл, уурга, тушаа,
хөхүүрийг ялган таних,
хэрэглэх
4

5. Байгаль - Байгалийг амьдчилан - Дархан цаазат газар, - Ховордсон болон Уул, овоо тахих, лус
хамгаалах бишрэн шүтэх ѐс, рашаан ус, байгалийн эмийн, бусад савдаг, навтаг шүтэх
уламжлалт байгальч үзлийг үзэсгэлэнт газруудыг ургамал, ой модыг Байгалийн дурсгалт
ѐс ухаарах нэрлэх, хайрлан хамгаалах газруудыг нэрлэх,
- Байгаль цаг агаарыг хамгаалах, бахархах уламжлалт ѐсыг мэдэх, хамгаалах
урьдчилан мэдэх, мэдэх, хэрэглэх Агаар үл бохирдуулах
шинжих, сэргийлэх - Дархан цаазат ан
- Сав, шим, хүний ертөнц амьтныг хамгаалах
нэгдмэл болох тухай
гурвалын үзэл санааг
ухаарч ойлгох
- Байгаль орчноо
хамгаалах (булаг ус
бохирдуулахгүй, хөрс
шороо сэндийлж хад
чулуу ховхлохгүй байх
зан үйл)
- Бөх, морины цол, сур, - Уламжлалт хөгжмийн - Баруун монгол, - Монгол хөөмэйн
шагайн уухай, зэмсэг, тэдгээрийн халх, буриад болон уламжлалт урлаг,
гийнгоолох зан үйл, онцлог, ялгааг мэдэх зүүн монголын бий (исгэрээ, хархираа,
(чавхдаст, үлээвэр, бийлгээний онцлог, шахмал хоолойн аяз,
тэдгээрийн агуулга,
Аман цохивор, ардын ялгааг мэдэх тагнай таших, дан ба
Үндэсний өв соѐл, бахархал
уламжлал, онцлогийг ухаарах хөгжим) - Монгол бэсрэг давхар хөөмэй,
ардын - Уламжлалт богино дуу - Тууль хайлах (нутаг, дууны ая, айзмын хөөмэйлөх ѐс, аман
язгуур урлаг нутгийн тууль хайлах, онцлогийг мэдэх хил) түүний онцлогийг
хэлэх өвөрмөц ѐс) - Төл мал авахуулах танин мэдэх
буюу тойглох,
хөөслөх ая дууны
онцлогийг мэдэх
- Үгэн тоглоом , тоглох - Хөдөлгөөнт тоглоом, - Оюун сорих - Илбэ ухааны тоглоом
(хэл зүгшрүүлэх үг, тоглох (цүү хаях, гинж тоглоом тоглох - Уран уяа зангилаа
холбоо үг, түргэн таслах, хуруу гаргах, (шатар, даам болон - Шоо эвлүүлэх
Монгол
хэллэг, дайралцаа, дэмбээдэх гэх мэт), оньсон тоглоом- - Гархи, цагариг гаргах,
тоглоом
жороо үг, амьсгал түүний ач тусыг ухаарч бөгж нийлүүлэх, мултлах, авах
наадгайн ѐс
уртасгах үг гэх мэт), ойлгох есөн нүх шахах гэх
түүний ач тусыг ухаарч мэт)
ойлгох
5

6. - Бөх барилдах (бөхийн - Шагай харвах, түүний - Хүүхдэд нэр өгөх - Хүүхэд үрчлэх ѐс
барилдааны дэг жаяг, онцлог ѐс, зан үйлээс - Хүүхэд угаах - Хүүхэд хүмүүжүүлэх
бөхийн ѐс жудаг, мэдэх - Хүүхдийн даахь арга ухаанаас мэдэх
бөхийг дээдлэх ѐс гэх Мөсөн шагай харвах, үргээх
мэт ) түүний онцлог ѐс, зан
- Сур харвах (сурын үйлээс мэдэх
Монгол баяр
харвааны дэг ѐс
ѐслол, зан
үйл - Морь уралдах (хурдан
морийг сойх, морины
хэрэгслийг дээдлэх, 6
насны морины
уралдааны дэг ѐс,
бэлгэдэл)
- Оѐдол, нэхмэл, - Сийлбэр, уран дархан, - Баримал шуумал - Номын чимэглэл
Үндэсний
хатгамал мужааны урлал урлал (шавар (баралмал, хуйлмал,
уламжлалт
- Эсгий, ширмэл - Арьс, ширэн урлал баримал, цаасан, эвхмэл, есөн эрдэнээр
урлал
шүрэн гэх мэт ) бүтээсэн ном гэх мэт)
- Монгол бэлгэдэлзүйн - Тооны бэлгэдэл: - Өнгөний бэлгэдэл: - Зүг чигийн бэлгэдэл: (4
тухай, монгол хүний (үндсэн тооны (үндсэн өнгөний зүг, 8 зовхис, баруун
бэлгэч сэтгэлгээ бэлгэдэл, долоогийн бэлгэдэл, өнгөний зүгийг дээдлэх, зүүн
- Хүн (хүний бэлгэ чанар, тооны үл бэлгэшээл гоо зүй, таашаал, зүгийг цээрлэх гэх мэт)
Монгол шинж төрөх, явдал үйл гэх мэт) байгалийн өнгө гэх
бэлгэдэл гэх мэт) болон амьтны мэт)
холбогдолтой (4 хүчтэн,
эвт 4 амьтан, жаргалын
8 морь гэх мэт) дүрсээр
бэлгэдэх
- Их эзэн Чингис хааны - Үндэсний язгуур - Монголын их хаад, - Бичгийн мэргэд, эх
Биет бус
билиг сургааль урлагийн өвийг ноѐд, хутагт, оронч үндэсний
өвийг
өртөөлөгч (уртын дууч, хувилгаадыг мэдэх, баатруудыг мэдэх,
өртөөлөгч
хөөмэйч, бий бийлээч) бахархах, үлгэр хүндлэх, бахархах,
хүмүүс,
хүмүүсийг мэдэх, авах үлгэр авах
зүтгэлтэн,
хүндлэх, бахархах,
алдартан
үлгэр авах
6

7. - Үл хөдлөх өв (эртний - Дурсгалт хот суурин, - Түүх, соѐлын Монгол улсын ховор
хүний агуй, бууц, багаж балгад, сүм хийд, дурсгалт туурь, хосгүй өвд бүртгэгдсэн өв
зэвсэг, ургамал амьтны бурхан шүтээн, хийдийг (Хархорум, (Хүрээ цамын Улаан
үлдэгдэл, уран тэдгээрийг мэдэх, сахиусны шүрэн баг,
Эрдэнэзуу гэх мэт)
барилга, бунхан туурь) хайрлан хамгаалах Өндөр гэгээний урласан
Түүх, соѐлын дурсгалт мэдэх, хамгаалах,
Биет өв- - Хадны болон агуйн сүг - язгуурын таван бурхан гэх
зураг, бичгийг мэдэх, бурхадын хөрөг, бахархах мэт)
түүх соѐлын
дурсгал хамгаалах урлал, Занабазарын - Эртний түүхийн - Цагаан, Ногоон дарь
бүтээл сурвалж бичгүүд, эх, Бурхан багшийн
ном судар, арьс, шарилаас үлдсэн
үйс, цааснаа “Эрдэнийн шүтээн”
мөнхөрсөн бичиг
соѐлын дурсгалууд
Хувь хүний - Хувийн чадавхи, - Хувь хүн болон хамт - Хүмүүс хоорондын - Хүмүүс хоорондын
ялгаатай боломж, давуу тал олон-бүлгийн ялгаа, зөрчил, үл хүчирхийлэл, зөрчлийг
Иргэний хувийн төлөвшил, ур
болон (авьяас, чадвар, онцлог (соѐлын ялгаа, ойлголцлыг зохицуулах, хүлцэн
нийтлэг манлайлал) -аа ашиглах, шашин, арьс өнгө, үзэл шийдвэрлэх тэвчих, эвсэн
ашиг сул талаа засах бодол, хөрөнгө чинээ)- - Хувийн эрх ашиг, найрамдах
Орчин цагийн иргэний боловсрол
сонирхол - Өөрийн аюулгүй ийг ойлгох, хүндэтгэх сонирхол хөндөгдөж,
- Хувь хүн бүр үл зөрчигдөж, гомдол,
чадвар
байдлыг хангах,
хамгаалах, бусдын ялгаварлагдахыг хохирол гарах
аюулгүй байдалд үл мэдэх, хэнийг ч үл тохиолдолд түүнийг
харшлах ялгаварлах гэтлэх
- Хувийн нууцаа хадгалах, - Нийтийг хамарсан - Гэмт хэрэг, элдэв
хамгаалах, бусдын гамшгийн үед өөрийгөө халдлагаас
хувийн нууцад үл болон бусдыг сэргийлэх
халдах, хүндэтгэх хамгаалах, бусдад
үйлчлэх
- Анги, сургуулийн - Сургуулийн болон - Дүрэм, журмын - Дүрэм, журамд
Иргэний хариуцлага
дүрэм, журам бусад байгууллагын хэрэгцээ шинжилгээ хийж,
боловсруулахад дүрэмтэй танилцах, шаардлага, түүнийг хэрэгжих боломжгүй
өөрийн санал бодлоо ойлгох зөрчснөөр үүсэх зүйл, заалтыг ялгаж,
Иргэний эрх,
тусгах, дүрэм журмаа сөрөг үр дагаврыг шалтгааныг
үүрэг
мөрдөх ухаарч ойлгох тодорхойлох, дүрэм
журмыг сайжруулах,
өөрчлөх талаар санал
дэвшүүлэх
7

8. Иргэний - Бусдын (гэр бүл, найз - Шударга бус үйлдлээс - Эрхээ үл хэтрүүлэх, - Аливаа ажлыг
хариуцлагын нөхөд, анги-хамт олон урьдчилан сэргийлэх, үүргээ хариуцлагатай
соѐл гэх мэт.) өмнө үнэнч түүнтэй тэмцэх арга хомсдуулахгүй байх гүйцэтгэж хэвших
шударга байх, шударга замд суралцах соѐлд сурах
бус явдалтай үл
эвлэрэх
Иргэний - Хэвлэл, мэдээллийн - Сургуулийн үйл - Сурагчдын зөвлөл, - Дэмжлэг
Иргэн төрийн харилцаа
оролцоо хэрэгслээс (телевиз, ажиллагаанд оролцох сургуулийн удирдах шаардлагатай бүлэгт
интернет гэх мэт) - Сургуулийн удирдах зөвлөлийг сонгоход тусламж үзүүлэх
албан тушаалтантай оролцох - Төрийн, төрийн бус
мэдлэг, мэдээлэл авах,
харилцах, тэдний - Орон нутгийн олон байгууллагын үйл
ашиглах нийтийн ажиллагааг үнэлэх,
- Ангийн ахлагч болон ажилтай танилцах,
байгууллагын үйл дүгнэх
ангийн бусад идэвхтний туслах, хүндэтгэх ажиллагаанд - Орон нутгийн
сонгууль явуулах, - Сургуулийн оролцох Иргэдийн
сонгуульд сонгогдох, удирдлагад хандан Баг, хороо, дүүрэг, төлөөлөгчдийн хурлын
сонгох захидал бичих, санал, сум, аймаг, төлөөлөгчид болон
- Орон нутаг (баг, хороо, хүсэлт, өргөдөл, нийслэлийн тэргүүлэгчидтэй санал
сум, дүүрэг)-ийн засаг гомдол, гаргах, удирдлага, албан бодлоо солилцох
захиргааны шийдвэр шийдвэрлүүлэх арга тушаалтанд засаг, - Оршин суугаа
гаргах арга замыг замыг мэдэх захиргааны газрынхаа иргэдийн
мэдэх - Сургууль, хамт олны байгууллагын санал, нийтийн хуралд
- Орон нутгийн түвшинд үнэт зүйлс, зан үйлийн хүсэлт тавих оролцох, санал
хүүхдэд үзүүлдэг хэм хэмжээг хүндэтгэх бодлоо илэрхийлэх
дэмжлэг, үйлчилгээтэй - Орон нутгийн төр,
танилцах захиргаа, иргэний
нийгмийн
байгууллагаас иргэдэд
үзүүлж буй
үйлчилгээтэй
танилцах
8