1. ТӨСВИЙН
ХОМСДОЛ,
ЗАСГИЙН ГАЗРЫН
ӨР, ЗЭЭЛИЙН
УДИРДЛАГА
Хичээл №16
ШУТИС МИС-ийн багш
Д.Содномзул

2.  Нийгмийн оршин тогтнохын үндэс болсон материаллаг
үйлдвэрлэлийн явцад бий болсон ДНБ болон үндэсний
орлого нь хуваарилалт, дахин хуваарилалтын бүх үе шатаар
ээлж дараалалтай дамжин хуваарилагдаж, нийгмийн хүртэл
болдог билээ.
 Үндэсний орлогыг хуваарилах, дахин хуваарилахад төсөв
чухал үүргийг гүйцэтгэж иржээ. Дахин хуваарилалтын
явцад үндэсний орлогын тодорхой хэсгийг мөнгөн
хэлбэрээр улсын төсөвт төвлөрч, улсын санхүүгийн
төвлөрсөн нөөцийг бүрдүүлдэг.

3. ТӨСӨВ ГЭЖ ЮУ ВЭ?
 Төрзасгийн зүгээс өөрийн үндсэн
үүргээ гүйцэтгэхийн тулд иргэд,
байгууллага, аж ахуй нэгжийн орлогын
тодорхой хэсгийг улсын төсөвт
төвлөрүүлж, түүнийг үйлдвэрлэлийн
болон үйлдвэрлэлийн бус хүрээний
хэрэгцээнд зориулан дахин
хуваарилахтай холбогдсон мөнгөний
харилцааг ТӨСӨВ гэнэ.

4. ТӨСӨВ ГЭЖ ЮУ ВЭ?
 Эдийн засгийн агуулгаар нь авч үзвэл нэг талаас
байнга хязгаартай байдаг нөөцийг /орлогыг/ ямар
хэмжээгээр хэрхэн хуримтуулах, нөгөө талаас,
энэхүү хуримтлуулсан хязгаартай нөөцийг байнгын
өсөн нэмэгдэж байдаг төр болон нийтийн хэрэгцээг /
зарлага/ хангахад хэрхэн хүртээж,хэлбэл,
Товчоор дахин хуваарилах
төрийн санхүүгийн тэнцлийн сонголтын асуудал
байдаг. төрийн санхүүгийн
бодлогын илрэл бол
төсөв юм.

5. ӨНӨӨ ҮЕД ТӨСВИЙН
ТӨЛӨВЛӨЛТ
Төсвийн
хүрээний
мэдэгдэл
Үйл ажиллагааны
хэтийн төлөвлөгөө,
Төсөв нь нэг жилийн хугацаанд төсөл
Төсвийн
татвараар хуримтлуулах орлогыг
хуваарилан зарцуулах замаар Зорилго, зорилт,
Байгаа нөөцдөө хязгаарлагдмал нөөц
давтагдан тойрон эргэж байдаг үйл үүрэг,
тулгуурлах
үндсэн чиг
үр дүнг сайжруулах
ажиллагаа юм.

6. ТӨСӨВ МОНГОЛ УЛСАД
 Монгол Улсад хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж буй хуулийн
дагуу төрийн чиг үүргийг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах
санхүүгийн эх үүсвэр бий болгох зорилгоор тухайн
төсвийн жилд төрийн мэдэлд хуримтлуулан хуваарилж,
зарцуулах мөнгөн хөрөнгийн орлого, зарлагын тэнцлийг
Монгол Улсын нэгдсэн төсөв гэнэ.
 Улсын төсөв нь улс орныхоо эдийн засгийн тогтвортой
өсөлтийг хангах, хүн амын аж амьдралыг дээшлүүлэх,
нийгмийн баталгааг бий болгох, орон нутгийг жигд
хөгжүүлэх зорилгоор бүрдүүлэн ашиглаж байгаа мөнгөн
хөрөнгийн төвлөрсөн сан бөгөөд ДНБ-ийг дахин
хуваарилах, эдийн засгийг төрөөс зохицуулах,
урамшуулах, мөнгөн хөрөнгийн сангийн бүрдэлт,
ашиглалтад хяналт тавих үүргийг гүйцэтгэдэг.

7. БҮРДЭЛ:
Улсын Их Хурлаас баталсан
Засгийн газрын бүрдүүлэн
 Монгол Улсын төсөв зарцуулах төсвийг улсын
төсөв гэнэ.
Улсын төсвийг Улсын Их
Хурлаас хуульчлан баталдаг
ИТХ-аас баталсан
бөгөөд энэхүү хуулиар
аймаг, нийслэл, сум,
 Орон нутгийн төсөв төсвийн ерөнхийлөн
дүүргийн Засаг даргын
захирагчдын улсын төсөвт
бүрдүүлэн зарцуулах
төвлөрүүлэх орлогын доод
Энэ нь Улсын Их Хурлаас
баталсан Засгийнзарлагын
хэмжээ, зарцуулахнутгийн
төсвийг орон газрын
 Монгол Улсыг хөгжүүлэх сангийн төсөв
дээд хэмжээ, орон нутгийн
төсөв гэнэ
бүрдүүлэн зарцуулах
төсөвт олгох санхүүгийн
төсөв юм. даатгалын сан”
Нийгмийн
дэмжлэг болон төвлөрүүлэх
Монгол тогтоодог.
орлогыг Улсыг хөгжүүлэх
гэж ажил
сангийн төсөв нь Монгол
олгогч,
 Нийгмийн даатгалын сангийн төсөв
даатгуулагчийн
Улсыг хөгжүүлэх сангийн
хөдөлмөрийн хөлс,
тухай хуулиар
зохицуулагддаг. орлогоос
түүнтэй адилтгах
тэтгэвэр, тэтгэмж, төлбөр,
үйлчилгээнд зарцуулах,
нийгмийн
даатгалын үйл
ажиллагааны зардлыг

8. УЛСЫН ТӨСӨВ НЬ
 Орлого
 Зарлага
 Сальдо гэсэн з үндсэн хэсгээс бүрддэг.

9. Хэрэв төсвийн орлого нь зарлагаасаа
давчихвал сальдо эерэг утгатай болж
хуримтлал үүсдэг
харин эсрэгээр зарлага орлогоосоо
давчихвал сальдо сөрөг утгатай
болж төсвийн алдагдал үүсдэг

10. ТӨСВИЙН ЗАРЛАГЫГ... МОНГОЛ
УЛСАД
Төсвийн зарлага нь нийгмийн үйлдвэрлэлийг өргөтгөх,
соёл, олон нийтийн арга хэмжээг санхүүжүүлэх, шинжлэх
ухаан, техник, технологийг хөгжүүлэхэд зориулсан улсын
төсвийн орлогыг дахин хуваарилах явцад үүсч буй
харилцаа юм.
 Урсгал зардал
Эргэж
 Хөрөнгийн зардал төлөгдөх
гадаад
зээл
 Эргэж төлөгдөх зээл гэж ангилна.
Эргэж
төлөгдөх
дотоод зээл

11. Төсөвт байгууллагын
ажилчдын цалин хөлсөнд
Төсөвт байгууллагад
ажиллагсадын өмнөөс төр
хариуцан төлөх НДШ
Бараа
Төсөвт байгууллагын гэрэл
цахилгаан, түлш, халаалт, цэвэр
зардал
үйлчилгээний
бохир ус, тээвэр, сургалт, эд
хогшил, эмийн зардал, байрны
түрээс г.м. 60-70 зардал багтдаг
төлбөр
зардал
Зээлийн
ЗГ-ын гадаад
зээлийн хүүгийн
Улсын зээллэг,
үйлчилгээний
ЗГ-ын бондын
хүүгийн төлбөр
Банкнй зээлийн
хүүгийн төлбөр
төлбөр
УРСГАЛ ЗАРДАЛ
ЗГ-ын дотоод
ЗГ-ын өрийн
зээлийн хүүгийн
Татаас
бичгийн хүүгийн
төлбөр
шилжүүлэг
ба урсгал

12. ХӨРӨНГИЙН ЗАРДАЛ
Хөрөн
Их
гө
Хөрөнгий Төслийн засварт
оруул
н бу с ад зээлээр
алт санхүүжүүл
зардал
эх автозамд

13. ТӨСВИЙН ЗАРЦУУЛАЛТ
 Нийгэм соёлын арга хэмжээг санхүүжүүлэх, эрүүл
мэнд, соёл, боловсрол, нийгмийн халамж г.м;
 Батлан
хамгаалах, гадаад харилцаа, дипломат албыг
санхүүжүүлэх;
 Төр,засгийн удирдлагын аппаратыг санхүүжүүлэх;
 Дэд бүтэц дэх хөрөнгө оруулалт болон нийгмийн
шинжтэй улсын үйлдвэрийн газруудын алдагдлыг
нөхөн санхүүжүүлэх;
 Улсын гадаад, дотоод өрийг тус бүр санхүүжүүлэхэд
гаргаж буй зардлуудаас бүрдэнэ.

14. МОНГОЛ УЛСАД ТӨСВИЙН
ОРЛОГО НЬ...
 Урсгал орлого татварын болон
татварын бус орлогоос бүрдэнэ
өмч хувьчлалын орлого,
төрийн өмчит ААН-ийн ногдол
ашиг, үндсэн хөрөнгө
 Хөрөнгийн орлого борлуулсны орлого, газар
худалдсаны орлого, барааны
нөөцийн борлуулалтаас
бүрдэнэ.
олон улсын байгууллага, гадаад
 Тусламжийн орлого орны урсгал болон хөрөнгийн
тусламж, Засгийн газар ба
нутгийн захиргаадын
хоорондын тусламжаас бүрдэнэ.

15.  Татвар нь сангийн бодлогын эдийн засгийн
хөшүүрэг болохоос гадна төсвийн орлогын
гол эх үүсвэр билээ.
 Манай улсын хувьд төсвийн орлогын 80
гаруй хувь нь татварын орлогоос бүрдэж
байна. хэлбэл татварын хэмжээг өсгөөд байвал татварын
Өөрөөр
дарамт нэмэгдэж төсвийн хомсдол бий болно.
 Гэвч татварын орлогыг нэмэгдүүлэхийн тулд
Нийт татварын хэмжээг ДНБ-д харьцуулах замаар Татварын
татварын хэмжээг өсгөнө гэсэн үг биш.
дарамтыг хэмждэг.
Бизнес эрхлэгчид татварыг гол төлөв мянган
Нэг хүнд ноогдох ДНБ-ий хэмжээ нь 15-28 үнэд
ам.доллар байгаа улс орнуудад татварын дарамт 20-50%
шингээчихдэг учраас хэрэглэгчид нилээд
байна.
өндөрулсын хувьд нэгбүтээгдэхүүн, үйлчилгээг
Манай үнэтэй хүнд ноогдох ДНБ-ий хэмжээ өндөр
худалдан орнуудын хэмжээнд хүрдэггүй ихэнхийг
хөгжилтэй авч татварын ачааллын ч татварын
дарамтын хэмжээ 30 гаруй хувьтай байна.
нь үүрдэг.

16. ТӨСВИЙН ХОМСДОЛ
 Татварын хэмжээг байнга нэмэгдүүлэх замаар улсын
төсвийн орлогыг тогтмолА.Лафферерийн үр нөлөө буюу
Америкийн эрдэмтэн өсгөөд байх бололцоогүй бөгөөд

татварын хэмжээ, татварын орлогын хоорондын хамаарлыг
татварын дарамт хэт өсвөл эргээд улсын төсвийн орлогыг
харуулсан Лафферийн муруйгаар тайлбарлаж болно.
бууруулдаг гэдгийг А.Лаффер баталсан.
Татварын хувь хэмжээ,
Татварын
орлогын
хязгаар
М
%
0 Татварын орлогын хэмжээ

17. ТӨСВИЙН ХОМСДОЛ
 Лафферын муруйгаас харахад татварын хувь
хэмжээг нэмэгдүүлэх тусам тодорхой
хязгаарын дотор л татварын орлого нэмэгддэг
байна. Татварын хувь хэмжээ “М” цэгийг
давмагц татварын дарамт л нэмэгдэхээс биш,
татварын орлого өсдөггүй, харин ч буурдаг.
Энэ нь үйлдвэрлэл эрхлэгчдийн орлогыг
бууруулж, үйлдвэрлэлээ өргөтгөх боломжийг
хязгаарлан, ДНБ-ий өсөлтийг удаашруулдаг.
Үүний улмаас татварын бааз суурь хумигдаж,
улмаар улсын төсвийн орлого хорогддог.

18. ТӨСВИЙН ХОМСДОЛ
Татварын хувь хэмжээ
нэмэгдсэнээр олон пүүс
дампуурч болохоос
гадна татвар төлөхөөс
зайлсхийх явдал газар
авдаг. Энэ нь мөн л
улсын төсвийн орлогыг
буурулдаг.

19.  УИХ-аас 2006 онд татварын багц хуулинд
өөрчлөлт оруулан аж ахуйн нэгжүүдийн орлогын
албан татваруудын хувь хэмжээ 15%, 30%
байсныг 10%, 25% болгон бууруулж, 25%-ийн
татварыг 3 тэрбум давсан орлогод ногдуулахаар
болсон нь татварын дарамтыг бууруулж, аж
ахуйн нэгжүүд томрох үйл явцыг урамшуулсан
чухал арга хэмжээ болсон юм.
 Татварын хувьхэмжээг бууруулахад хуримтлал
бүрдүүлэх пүүсүүдийн боломж нэмэгдэх учир
хөрөнгө оруулалтын үйл явц урамшигдаж
болохыг Лафферын муруйгаас харж болно.

20. ТӨСВИЙН АЛДАГДАЛ
Төсвийн алдагдал гэдэг нь төсвийн
зардлага нь орлогоосоо давах
үзэгдэл юм. Алдагдлыг нилээд
хэдэн хэлбэрээр ангилдаг. Үүнд:
* урсгал тооцооноос гарах алдагдал,
* гадаад хүчин зүйлийн алдагдал,
* урсгал зарлагын өсөлтийн алдагдал,
* мөнгө зээлийн бодлогын алдагдал,
* субъектив хүчин зүйлийн алдагдал,
*хөрөнгө оруулалтын бодлогын
алдагдал гэх мэт

21. МОНГОЛ УЛСЫН ТӨСВИЙН ӨНӨӨГИЙН ТӨЛӨВ
БАЙДАЛ

22. УЛСЫН ТӨСВИЙН ОРЛОГО, ЗАРЛАГЫН ДНБ-НД ЭЗЛЭХ
ХУВЬ

23. УЛСЫН ТӨСВИЙН АЛДАГДЛЫГ БУУРУУЛАХ
АРГА ЗАМ
Улсын төсвийн зарлагыг багасгах
Татварын хувь хэмжээг нэмэгдүүлэх
Улсын төсвийн алдагдлыг өр болгон
хувиргах
Эмисс гаргах

24. УЛСЫН ТӨСВИЙН АЛДАГДЛЫГ БУУРУУЛАХ
АРГА ЗАМ
Урт хугацаанд
Өр үүсгэх замаар үүсч,
инфляци
улсын төсвийн
алдагдлыг арилгахдаа Засгийн газар:
эдийн засгийн
өсөлт буурахад
Дотоодын арилжааны банкуудаас зээл
Тодорхой хугацааны дараа
үндсэн зээлээ хүүгийн нь
хүрдэг.
авах; хамт буцааж төлнө. Энэ нь
бүтээсэн баялгийнхаа нэг
Гадаадын улс орнууд, олон улсын
хэсгийн гадагш нь алдана
банк-санхүүгийн байгууллагаас зээл
гэсэн үг. оруулалт
хөрөнгө
авах; буурч, эдийн
засгийн өсөлтийг
Үнэт цаас гаргах зэрэг аргуудыг
сааруулна.
хэрэглэдэг байна.

25. ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ӨР
 Улсын төсвийн алдагдал хуримтлагдсаар өр
нэмэгдэх нь нийгмийн олон сөрөг үр дагаврыг
авч ирдэг. Жишээ нь: засгийн газрын өр
нэмэгдэхийн хирээр хүн амын доторх баян,
хоосны ялгааУлсын төсөв
нэмэгддэг.
алдагдалтай байх нь
 Учир нь үүссэн өрийг төр нийт хүн амын төлсөн
татвараас урт хугацаанд өр
төлдөг. Татвар нь хүмүүсийн орлогыг
үүсгэхэд хүргэдэг.
багасгадаг бол улсын үнэт цаасыг өмнө нь
худалдаж авсан баячууд татварын мөнгөөр төлж
буй хүүгийн орлого хүртэх замаар баяждаг.

26. ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ЗЭЭЛ, ӨРИЙН
УДИРДЛАГА
 Хэрэвулс орнууд, тар дундаа манайх шиг буурай
хөгжилтэй улс зөвхөн өөрт байгаа орлогодоо
тохируулаад л хөгжинө гэвэл иргэдийнхээ аж
амьдралыг хөгжилтэй орнуудын түвшинд хүргэх
бололцоогүй болох нь ойлгомжтой.
 Зээлийг ямар зорилгоор авч, хэрхэн
оновчтой зарцуулах вэ гэдэг нь
үндсэндээ ЗГ-ын өрийн удирдлагын
асуудал юм.

27. ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ЗЭЭЛ,
ӨРИЙН УДИРДЛАГА
 Зээлийн хөрөнгийг үр ашигтай зарцуулах,
 Үүссэн өрийг төлөх арга, боломжийг эрж хайх,
 ЗГ-ын өрийн сөрөг үр дагаврыг саармагжуулах
гээд олон асуудлыг багтаадаг.

28. ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ЗЭЭЛ, ӨРИЙН
УДИРДЛАГА.
ЗЭЭЛИЙН ХӨРӨНГИЙГН ҮР АШГИЙГ ДЭЭШЛҮҮЛЭХ
АСУУДАЛ:
 Зээлийнхөрөнгийг үр ашигтай зарцуулахын
тулд юуны өмнө авсан зээлээ хүүтэй нь хамт
төлөөд ашиг үлдэж байх хэмжээний орлого
оруулах тийм төсөл, хөтөлбөрүүдийг
санхүүжүүлэх шаардлагатай.зөвхөн
Өөрөөр хэлбэл
хөрөнгө оруулалтын
зориулалтаар зээл
Зээлийн хөрөнгөөр санхүүжсэн хөрөнгө
оруулалтын ашгийнавах. нь зээлийн
норм хүүгийн
нормоос давж байж төр зээлийн хүүг төлөөд
зогсохгүй, бас ашиг олох боломжтой болно.

29. ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ЗЭЭЛ, ӨРИЙН
УДИРДЛАГА
ҮҮССЭН ӨРИЙГ ТӨЛӨХ АРГА:
Улсын өрийг үүссэн эх үүсвэрээс нь хамааруулаад
дотоод гадаад гэж ангилдаг.
 Дотоод өр нь төр тухайн улсын иргэдийн
хоорондын асуудал байдаг учраас зохицуулагдах нь
хялбар байдаг.
 Гадаад өрийн асуудал нь олон улсын эрх зүйн хэм
хэмжээний хүрээнд шийдвэрлэгддэгээс гадна нийт
иргэдийн амьжиргааг дээшлүүлэх зорилгоор
ашиглагдах боломжтой, дотоодод бүтээгдсэн
орлогын нэг хэсгийг гадагш гаргахтай холбогдсон
байдгаараа шийдвэрлэхэд хүндрэлтэй асуудал юм.

30. ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ЗЭЭЛ, ӨРИЙН
УДИРДЛАГА
ҮҮССЭН ӨРИЙГ ТӨЛӨХ АРГА:
Гадаад өрийг шийдвэрлэхэд баримталдаг олон янзын
тактикийн аргууд байдаг:
 Өрөөс нийтэд нь буюу хэсэгчлэн татгалзах
 Дахин зээл авч хаах
 Өрийн төлөх хугацааг хойшлуулах
 Өрөө бусдад зарах
 Өрөндөө үл хөдлөх хөрөнгө өгөх, төрийн өмчийн
үйлдвэрүүдийн хувьцааг зарах гэх мэт

31. ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ЗЭЭЛ, ӨРИЙН
УДИРДЛАГА
ҮҮССЭН ӨРИЙГ ТӨЛӨХ АРГА:
 Үүссэн өрийг төлөх хугацааг хойшлуулдаг практик бий.
Гэхдээ төлөх хүүгийн хэмжээ өсөх учраас үзүүлэх дарамт
нь улам нэмэгддэг байна. Харин үүний оронд өрийнхөө
бүтцийг шинэчлээд түүнийг урт хугацааны болгож чадвал
нэмэлт хүү төлөхгүй байх боломжтой болдог аж. Энэ нь
зээлдүүлэгчдэд үл хөдлөх хөрөнгө худалдах, тэднийг хувь
нийлүүлэгч болгох зэргээр өрийг урт хугацааны гадаадын
хөрөнгө оруулалт болгон хувиргах арга юм.
 Харин тухайн улс орон өмнө нь бусдад зээл олгож байсан
бол найдваргүй өрийг худалдаж болдог байна. Тухайлбал
ОХУ, Энэтхэг, Куба, Вьетнам зэрэг орны төлж чадахгүй
байгаа өрийг зарахыг оролдсоор л байна. Ийм өр маш
хямдаар үнэлэгддэг хэдий ч шаардлагатай хөрөнгийг олж
авахад хугацаа хождогоороо ач холбогдолтой юм.

32. УДИРДЛАГА
ЗГ-ЫН ӨРИЙН СӨРӨГ ҮР ДАГАВРУУДЫГ
СААРМАГЖУУЛАХ:
 Гадаадаасзээл авах, ЗГ-ын өрийг төлөх зэрэг нь
мөнгөний зах зээл дээрх байдлыг мэдэгдэхүйцээр
өөрчилдөг. Зээл авсанаар мөнгөний нийлүүлэлт
огцом нэмэгдэж инфляци үүсдэг, өрийг төлөхөд
мөнгөний нийлүүлэлт багасч, улмаар зээлийн хүү
өсч, энэ нь хөрөнгө оруулалтаар дамжин нийт
эрэлтийг хорогдуулан эдийн засгийн өсөлтийг
саармагжуулдаг. Ийм сөрөг үр дагавруудыг
саармагжуулахын тулд Төв банк нөхцөл байдлыг
шинжлэн судалж мөнгөний бодлогоороо
зохицуулдаг.

33. Анхаарал тавьсанд
баярлалаа!