1. Unidade 2
A Filosofía como
racionalidade teórica:
coñecemento e realidade
1. O COÑECEMENTO
1.1 O coñecemento sensible
1.2 O coñecemento racional
2. BREVE HISTORIA DA EPISTEMOLOXÍA
2.1 A filosofía antiga: Platón e Aristóteles
2.2 A filosofía moderna: racionalismo e
empirismo
3. A VERDADE
3.1 O concepto de verdade
3.2 As teorías da verdade
3.3 Posturas sobre a verdade

2. Unidade 2. A filosofía como racionalidade teórica: coñecemento e realidade
Nesta unidade imos intentar comprender qué é o coñecemento.
Comezaremos cun estudio psicolóxico das bases do coñecemento humano
incluíndo o estudo do coñecemento sensible e o coñecemento racional.
Despois repasaremos o punto de vista epistemolóxico que defenderon algúns
dos filósofos máis relevantes, con especial fincapé no racionalismo, o
empirismo e Kant. Como a finalidade do coñecemento é acadar a verdade,
indagaremos sobre ela, as principais teorías sobre a verdade e as posturas
que se poden adoptar sobre ela.
1. O COÑECEMENTO
Coñecer significa darse conta de algo, é dicir, todo aquilo do que son
consciente, todo aquilo que sinto, percibo. Cando alguén perde a conciencia,
dicimos tamén que perdeu o coñecemento.
Os actos conscientes son moi variados –vemos, escoitamos, sentimos,
pensamos, falamos-, pero en todos eles distinguimos dous elementos: o
suxeito que coñece e o obxecto coñecido.
O suxeito é o eu que coñece, o suxeito cognoscente, todo aquel que
teña algún grao de conciencia.
O obxecto é aquilo do que é consciente o suxeito, o contido
consciente do coñecemento.
Dentro do coñecemento distinguimos entre o coñecemento sensible
e o coñecemento racional.
1.1 O coñecemento sensible
Toda a estrutura do coñecemento humano comeza sempre polo
coñecemento sensible. O coñecemento sensible é aquel que se alcanza
mediante os sentidos. Os sentidos son as facultades que nos permiten
percibir, é dicir, coñecer o que está presente ante nós, impresionando a nosa
sensibilidade.
Distinguimos dentro do coñecemento sensible entre sensación,
percepción, memoria e imaxinación.
a) A sensación
A sensación é o proceso psicofisiolóxico mediante o cal os seres
vivos recollen información do mundo. A través da sensación captamos
determinadas cualidades dos obxectos externos grazas á excitación dun
órgano sensorial.
No proceso sensorial distinguimos tres fases:
Momento estimular
Fase de transdución e transmisión
Fase de proxección
i) Momento estimular
Para que se produza a sensación é preciso que un estímulo incida
sobre un receptor sensorial e este o detecte. O estímulo é enerxía física que
existe no medio, e o receptor sensorial é a célula ou un conxunto de células
especializadas en captar certo tipo de enerxía estimular. Os receptores
2
Filosofía e Cidadanía IES San Tomé de Freixeiro (Vigo)

3. Unidade 2. A filosofía como racionalidade teórica: coñecemento e realidade
sensoriais non captan toda a información do medio, senón só a necesaria
para a supervivencia do individuo.
Modalidade sensorial Estímulo físico Receptor sensorial
Sensación visual Ondas Conos e bastóns
electromagnéticas (retina)
Sensación auditiva Ondas vibratorias Células pilosas (oído
interno)
Sensación gustativa Sustancias químicas Botóns gustativos
disoltas (lingua)
Sensación olfativa Sustancias químicas Bastóns olfatorios
volatilizadas (nariz)
Sensación táctil Accións mecánicas de Corpúsculos táctiles
presión e contacto (dermis)
Os psicofisiólogos falan duns umbrais absolutos ou intensidade
mínima e máxima de estimulación. No ser humano:
• A visión humana son ondas electromagnéticas de entre 400 e 700
milimicras de lonxitude.
• A audición son ondas vibratorias de entre 20 e 18000 ciclos por
segundo.
Por debaixo e por enriba destes límites o ser humano non capta nada.
1. Fase de transdución e transmisión
Recibida a estimulación, os receptores
transducen ou converten esa enerxía física en
impulsos nerviosos, e envíanos ao cerebro por
medio das fibras nerviosas sensitivas. As fibras
nerviosas están compostas de neuronas.
iii) Fase de proxección
O impulso nervioso proxéctase na
correspondente área cerebral, que o procesa.
Como resultado deste procesamento da
información sensorial prodúcese o coñecemento
dunha determinada cualidades dos obxectos (cor,
son,sabor, olor,…)
1. Codia cerebral do hemisferio cerebral esquerdo
2. Cerebelo
3. Bulbo
4. Área de asociación auditiva
5. Codia auditiva primaria
6. Área de Broca (área motora da linguaxe)
7. Área prefrontal
8. Área premotora
9. Área motora somática primaria
10. Cisura de Rolando
11. Área sensitiva somática primaria
12. Área táctil primaria
13. Área de asociación sensitiva somática
14. Área de asociación visual
15. Codia visual primaria
16. Área sensitiva da linguaxe (área de Wernicke)
3
Filosofía e Cidadanía IES San Tomé de Freixeiro (Vigo)

4. Unidade 2. A filosofía como racionalidade teórica: coñecemento e realidade
b) A percepción
Malia que teñamos ata o de agora falado de sensacións, nós non
captamos cores, sons ou olores illados, senón obxectos. A percepción é un
complexo proceso psicolóxico mediante o cal coñecemos a realidade como
un todo coherente e organizado de obxectos. A percepción consiste, pois,
nun conxunto de sensacións ás que se dota de sentido.
Os psicólogos da Escola da Gestalt (“gestalt” en alemán significa
‘forma’) defenderon que a percepción non é unha suma de sensacións, é
dicir, non percibimos primeiro cualidades e despois obxectos, senón que
percibimos de golpe e inmediatamente totalidades, obxectos completos.
Formularon así mesmo unhas leis da percepción que explican de xeito xeral
o modo en que organizamos o percibido.
As leis da percepción da Gestalt:
1. Lei da organización da experiencia perceptiva en fondo e figura. A
forma orixinaria de organizar a experiencia é a de captar unha figura
que destaca sobre un fondo. A figura ten unha forma precisa ben
definida, aparece como máis próxima ao suxeito có fondo no que
queda encadrada. O fondo é máis uniforme e indiferenciado, aparece
detrás da figura con cores máis apagadas e tende a pasar
desapercibido. Mais ás veces sucede que a estrutura é reversible, ben
porque os factores os factores determinantes da figura non están
claramente diferenciados, ou por outras causas subxectivas, caso dos
exemplos de abaixo:
2. Lei da proximidade. Os estímulos máis próximos espacialmente
tenden a percibirse como formando parte da mesma figura.
3. Lei da semellanza. Os estímulos parecidos tenden a ser integrados
nunha mesma figura.
4. Lei de continuidade. Os estímulos que aparecen nunha sucesión de
continuidade, tenden a ser integrados nunha mesma figura.
4
Filosofía e Cidadanía IES San Tomé de Freixeiro (Vigo)

5. Unidade 2. A filosofía como racionalidade teórica: coñecemento e realidade
5. Lei do peche. Téndese a completar aquela figura que parece
incompleta.
Alteracións da percepción sensorial
Ilusións perceptivas: é unha percepción real pero falseada. Poden
deberse a falta de atención, estados emocionais, etc.
Alucinacións: consiste en percibir algo que non existe, é unha
pseudo-percepción, porque carece de obxecto.
Percepción subliminal: Os órganos sensoriais son susceptibles de
seren excitados por estímulos que non alcanzan o limiar mínimo
correspondente, pero de modo inconsciente tales estímulos inflúen na
percepción.
Exemplo de ilusión óptica: Exemplo de alucinación óptica: unha persoa Exemplo de percepción subliminal: a
o xinete non se sabe se perdida no deserto pode chegar a ver un oasis publicidade abusa das percepcións
vai ou vén. como real, cando non existe. subliminais, moitas veces de xeito sexista
c) A imaxinación
A imaxinación é a facultade que nos permite reproducir imaxes de
realidades que nun momento dado non impresionan as terminacións
nerviosas dos sentidos.
Estas imaxes poden ser reproducións de percepcións anteriores ou
novas sínteses, é dicir, pode ser imaxinación reprodutora ou creadora. A
imaxinación reprodutora fainos presentes obxectos ou acontecementos que
están ausentes. A imaxinación creadora permítenos elaborar imaxes que
son sínteses de percepcións anteriores.
d) A memoria
Podemos describir a memoria como a capacidade de reter, conservar
e reproducir vivencias do pasado.
Clases de memoria:
• Memoria a curto prazo: recibe a información directamente dos
5
Filosofía e Cidadanía IES San Tomé de Freixeiro (Vigo)

6. Unidade 2. A filosofía como racionalidade teórica: coñecemento e realidade
sentidos e consérvaa durante uns segundos en aprendizaxes
curtas e transitorias.
• Memoria a longo prazo: almacena información durante un
tempo indefinido, incluso durante toda a vida do individuo.
Perturbacións da memoria:
• Esquecemento: prodúcese cando unha experiencia
previamente fixada non pode ser evocada nin espontánea nin
voluntariamente.
• Amnesia: incapacidade de reproducir determinadas vivencias
ou períodos biográficos.
• Paramnesia: é a perturbación na fidelidade da memoria.
1.2 O coñecemento racional
Os seres humanos ademais de coñecemento sensible, algo que tamén
posúen o resto dos animais, temos o coñecemento específico que nos
proporciona a razón, de aí que Aristóteles nos definise como animais
racionais. A través da razón formamos os conceptos e establecemos
relacións entre eles mediante xuízos e razoamentos.
A intelixencia é a facultade que nos permite adaptarnos a situacións
novas de forma intencional, e comprender e establecer relacións con
símbolos abstractos. Non hai unha soa intelixencia senón múltiples
intelixencias, así que ímolas examinar, así como o modo en que se forma e
desenvolve no ser humano.
Tipos de intelixencia
Howard Gardner desenvolveu unha teoría das intelixencias múltiples
que cuestionaba a concepción tradicional dunha única intelixencia, a lóxico-
matemática. Existen segundo este autor oito tipos de intelixencia:
Intelixencia lingüística: consiste na capacidade para
comprender a orde e o significado das palabras na lectura, a
escrita, e tamén ao falar e escoitar. Está relacionada con
profesións como as de escritores, oradores, políticos, líderes
relixiosos, xornalistas, etc.
Intelixencia lóxico-matemática: é a que se emprega para
resolver problemas lóxicos e/ou matemáticos. É o tipo de
intelixencia que tradicionalmente medían os coeficientes de
intelixencia. É propia de economistas, enxeñeiros, estatísticos,
científicos, etc.
Intelixencia espacial: é a relacionada con formar un modelo
mental do mundo en tres dimensións. É propia de artistas,
fotógrafos, guías turísticos, cirurxiáns, arquitectos, mariñeiros,
etc.
Intelixencia musical: é a capacidade para escoitar, cantar,
compoñer e tocar instrumentos. Propio de músicos,
compositores, críticos musicais, etc.
Intelixencia corporal cinética: trátase da capacidade para
utilizar o propio corpo para realizar actividades ou resolver
problemas. É propia de escultores, actores, bailaríns,
deportistas, artesáns, cirurxiáns, etc.
Intelixencia intrapersoal: é o coñecemento dos aspectos
6
Filosofía e Cidadanía IES San Tomé de Freixeiro (Vigo)