1. Нэгж хичээлийн хөтөлбөр
Нэгж хичээлийн нэр Дурсамж эх задлах, бичих
Хугацаа 4 цаг
Нэгж хичээлийн хамрах хүрээ
• Боловсролын түвшин, анги: 12 жилийн сургалттай 9 дүгээр анги
• Суралцагчдын анги, хөгжлийн онцлог
Дундаж түвшингийн, тусган хүлээж авах чадвар сайн
• Суралцагчдын өмнөх төсөөлөл :
- Эхийн утга , бүтцийн задлал, эхийн хувиргал / дэлгэрүүлэх, хураах/
- Эхийн төрөл, хэлбэрээр зохистой найруулан бичих үйлийн баримжаа
- Аян замын тэмдэглэл, өдрийн тэмдэглэл гэж юу болох, тэдгээрийн хэл
найруулгын онцлог
Хэрэгцээ:
- Эхэд задлал хийх нь төрөл бүрийн эх зохион найруулж сурах чадварыг дээшлүүлнэ.
- Эх зохиож сурах нь эх хэлээ эзэмших чухал алхам юм
Зорилго : Дурсамж эхийг уншиж задалснаар үзэж туулсан амьдрал, үүх түүх зэрэг
хэрэг явдлаас эргэн дурсах хэлбэрээр бичиж сурах
Зорилт
- Дурсамж гэж юу вэ? Дурсамж эхийн сэдэв, санаа, бүтэц, хэв маяг тодорхойлох
- Дурсамж эхийн хэл найруулгын онцлог, ач холбогдлыг мэдэх
- Дурсамж эхийг хувирган, зохиож бичих
Ээлжиm
хичээл
мэдлэг Чадвар Хэрэглээ
I- 80’ - Эхийн сэдэв - Эхийн задлал хийх Эхийн хэв маягийн
- Эхийн гол ба шинэ санаа /Эхийн сэдэв, гол, онцлогт тохируулан бичих
- Эхийн бүтэц /эхлэл, гол,шинэ санаа ба Эхийн сэдэв, агуулгын
төгсгөл/ бүтэц/эхлэл, гол, нэгдлийг хангаж бичих
- Эхийн хэв маяг төгсгөл/-ийг Эхийн эхлэл, гол,
тодорхойлох төгсгөл хэсгийн уялдаа холбоо,
- Эхийн хэв маягийг тэдгээрийн харьцааг оновчтой
тайлбарлах гарган бичих
II- 40’ Дурсамж эхийн хэл Дурсамж
найруулгын онцлог, ач эхийн хэл
холбогдол найруулгын онцлог, Эхийг найруулгын онцлогийн
ач холбогдлыг дагуу зохион бичих, засч
тодорхойлох, найруулах
тайлбарлах
III– 40’ Дурсамж эхийн Эхийг
хувиргал, найруулга дэлгэрүүлэн
найруулж бичих, эх
зохион бичих
1

2. хичээлЭэлжит
С
Э
Д
Э Сурагчийн үйл ажиллагаа Багшийн дэмжлэг Анхаарах зүйл
в
I–
80 ‘
Сэдэлжүүлэх үе /10 минут/Ротын хичээл
Үйл ажиллагаа – 1. Үйл ажиллагаа – 1.
Дурсамж гэж юу вэ ? /Эхийн задлал/
- Сурагчид бичлэгийг үзэж, - Багш сурагчдыг 3 Дурсамж гэдэг нь
гол үйл явдал, санааг багт/салаагаар/ хуваана. зөвхөн өнгөрсөн цагийн
тэмдэглэж авна. - Ц.Дамдинсүрэн гуайн бичвэр бус, гурван цагийн
Хариултын хувилбар: дурсамж яриаг уншиж зохирол юм.
1. 2-р дайны үед Оросын ард сонсгох /Унших эх/ Өнгөрсөн цагийг өнөө
түмэнд тусалж байсан - Дурсамжаас сэдэвлэн цагт дархлан үлдээж
тухай сурагчдаас асуулт асуух ирээдүйд гэрч болгон
2. Ц.Дамдинсүрэнгийн яриа 1. Юун тухай өгүүлж илгээж байдаг
нь өнгөрсөн түүхийн гэрч байна?
болж байгаагаараа ач 2. Ц.Дамдинсүрэн гуайн
холбогдолтой. яриа ямар ач
3. Энэхүү тусламжийн үйл холбогдолтой байв?
ажиллагаанд биеэр 3. Яагаад дурсамж гэж
оролцож явсан тухайгаа нэрлэсэн бол?
эргэн санан ярьж байгаа Сурагчдыг дурсамжийн тухай
учраас ярианд чиглүүлнэ.
- Сурагчид дурсамжийн
талаар мэддэг
зүйлээ товч ярилцана.
2

3. Үйл ажиллагаа – 2 Үйл ажиллагаа – 2.
/15 минут/Асуудал шийдвэрлэх үе шат
Хүүхдүүд өөрсдөө
- Эхийг /ТӨМ-1/ анхааралтай - Багуудад ТӨМ-1 өгч тухайн хичээлээр үзэх
уншина. даалгаврыг хэрхэн шинэ агуулгын талаар
- Эхэд онцолсон тайлбарыг гүйцэтгэхийг тайлбарлана. судлах, өөрсдийн үйл
эхийн жишээгээр батал. - 1 багт ТӨМ-1а ажиллагаагаар шинэ
- Хариултын хувилбар 2 багт ТӨМ-1б мэдлэгийг бүтээх нөхцөл
1а. С.Эрдэнийн харь оронд хэл 3 багт ТӨМ- 1в боломжоор хангах
мэдэхгүй хөглөсөн түүхээс гадаад
хэлийг сайн сурах хэрэгтэйг
ойлгосон Багш дөхүүлэх асуулт
1б. Амьдралын хамгийн чухаг учрал тавина. /ТӨМ-1/
тохиол дурсамж болон үлддэг. 1а. С.Эрдэнийн “туулсан
1в. Аав ээж, ах эгч, анд найз, төрсөн амьдралын түүх” гэж юуг хэлж
нутаг... дурсахгүй байхын аргагүй байна вэ?
- Баг бүрээс сурагч гарч - Мөн “туулах амьдралын гэрэл
гэгээ” гэж юуг ойлгох вэ?
даалгаврыг тайлбарлан 1б. Дашбалбарын дурсамж ямар
ярина. учраас алт шиг жинтэй, алт шиг
- Сурагчид багшийн өнгө чанар төгөлдөр байна вэ?
асуултаас гадна эхийн 1в. П.Бадарч гуай яагаад аавыгаа
агуулга, үйл явдлын талаар дурсах болов?
бие биеэс асуух, үзэл бодлоо
- Дурсамжийн талаарх анхны
чөлөөтэй илэрхийлэх
төсөөллөө дүгнэн ярилцана.
3

4. 30 минХийж гүйцэтгэх үе шат
Эхийн сэдэв санаа
Үйл ажиллагаа – 3 Үйл ажиллагаа – 3
Багууд /ТӨМ-1/ эхийг уншаад Багуудын эхийг солино.
багшийн зааврын дагуу 1 багт ТӨМ-1б Хичээлд сурагчдыг жигд
ажиллана. 2 багт ТӨМ-1в оролцуулах, сурагч бүр
1. Хариултын хувилбар: 3 багт ТӨМ- 1а асуудлыг ойлгоход
1а. Хэл сурах тухай, Хэлтэй бол - Багш эхэд задлал хийх санаа тавих
хөлтэй, даалгаврыг самбарт
нуруу халуу оргих шиг /зүйрлэл/,
авралын тэнгэр/ адилтгал/
бичиж тайлбарлана. Эхийг сэдэв санаа,
1б. Багш. Амьдралыг таниулагч хүн 1. Асуултад хариулаарай. бүтэц... талаас задлан
бол багш. Сэтгэл өвдөх/адилтгал/, /ТӨМ-1/ шинжих нь эх зохион
амь насаа үрэх/ адилтгал/ - Эхэд юуны тухай өгүүлж найруулж сурах эхний
1в.Аав. Аав, ээжийн хайр энгүй байна вэ /сэдэв/ чухал алхам болохыг
их.Буянаа нимгэлэх /адилтгал/,буян - Эхийн хэрэг явдлаас чи юу
дээрээ туйлуулах /адилтгал/ сануулах
Эхийн хэв маяг
ойлгов / гол санаа/
- ДУМ-ийн жишээ 2-г олж
Сурагчид дурсамж эх нь тайлбарлах
сэдэв, санааны хувьд хүний - Сурагчдын задлалд
амьдралд тохиолдсон тулгуурлан дурсамж
сургамжтай, бахархууштай... эхийн сэдэв, санааг
хэрэг явдал байдгийг дүгнэх дүгнүүлэх Хүүрнэмж – үйл ба
хэрэг явдлыг тухайн
цагийн хүрээнд
Үйл ажиллагаа – 4 Үйл ажиллагаа – 4 цувуулан бичдэг.
Эхийн эхлэл, гол, төгсгөл
“ТӨМ-1” –ийн эхэд задлал Багуудын эхийг солино.
хийх 1 багт ТӨМ-1в Тайлбарламж – Үйл
Хариултын хувилбар: 2 багт ТӨМ-1а ба хэрэг явдлын
1. 1а . Эхлэл. 1958 он. ...Берлинд 3 багт ТӨМ- 1б шалтгааныг элдвээр
очлоо. Эхэд задлал хийх задлан дэлгэдэг.
Гол. Сайн хоолллох .... боддог даалгаврыг багш самбарт
юм.
Төгсгөл. Харь газар... явж дээ. бичиж, тайлбарлана.
1б. Эхлэл. Би ... тамла гэв. 1. Эхийн эхлэл, гол,
Гол. Тэгээд... сэтгэл өвдөв. төгсгөл хэсгийг олно.
Төгсгөл. Сүрэнг... ойлгож байв. 2. Эхийн хэв маягийг
1в. Эхлэл. Нэг юм... гардаггүй
юм.
тодорхойлж,
Гол. Би ... харагдаад байдаг. тайлбарлах
Төгсгөл. Заримдаа... юм шүү хө. - 1а. Эхийн хэрэг явдал хэрхэн
2. 1а. Хүүрнэмж эх дараалсныг ажигла.
- 1б. Тайлбарлаж буй зүйл нь
1б. Тайлбарлагдаж буй зүйл нь
эхэндээ, тайлбарлагдаж буй үр
хүүгийн ухаарал, тайлбарлаж
дүн нь эцэстээ болохыг батал.
буй зүйл нь хүүхэд зодсон,
багш шийтгэсэн, уншсан, - 1в. Эхийг тайлбарлаж буй зүйл
бодсон , тайлбарлагдаж буй хэсэгт
1в. Тайлбарлагдаж буй зүйл нь хуваа.
аавын хайр, тайлбарлаж буй Сурагчидтай хамтран
зүйл нь наадмаар болсон хэрэг
дурсамж эхийн бүтэц, хэв
явдал.
маягийг тодорхойлон дүгнэх
4

5. 10 минМэдлэгээ интерацичилах үе шат давтах үе шат /15 мин/Тогтоож хадгалах,
Үйл ажиллагаа – 5 Үйл ажиллагаа – 5
“ТӨМ-2” анхааралтай унших - Ангийг дөрөв дөрвөөр Эхийн агуулгын
- Асуулт даалгавраа ярилцаж хамтран ажиллахаар зохион хоорондын холбоо
юуг хэрхэн хийх талаар санал байгуулах /Ширээг хамаарлыг тогтоох
солилцох хөдөлгөхгүй, урд талын хоёр явцад сурагчид эх
- Эхийг зааврын дагуу задлах сурагч хойш харан суух... зохион бичих дарааллын
- Хариултын хувилбар - Сурагчид хамтран шийд талаар ойлголттой
- Б.Ринчен дурсамж нь: гаргана. болно.
1. Сэдэв – Эрдэмтэн Б.Ринчен - Хариултыг дэвтэртээ
Санаа- Хэл сурах хэрэгтэй нямбай бич.
2. Эхлэл -Үндэсний ...уриалж
явдагсан - “ТӨМ-2” тараах
Гол- Цонх гэдэг нь... ирж суулаа. - “Б.Ринчен” дурсамж эхийг
Төгсгөл- Нүдэнд нь... гэж билээ дараах асуултын дагуу
Хэв маяг нь: Тайлбарламж задална уу.
3. “Ном хаялцах” – Монголын
эрдэмтэд, лам нар ном эрдмээ
- Өмнөх дасгалыг багшийн
шалгаж мэтгэлцэн хэлэлцдэг дэмжлэгтэй ажиллаж байсан
уламжлалтай байжээ. Үүнийг “ном бол одоо сурагчдыг бие даан
хаялцах” гэдэг байсан. ажиллуулна.
1. Эхийн сэдэв, гол ба шинэ
санаа
2. Эхийн бүтэц, хэв маяг
3. Эхэд буй хэлцээс нэгийг
сонгон, монгол ахуй, соёл,
сэтгэлгээний онцлог хэрхэн
туссаныг тайлбарлана уу.
4. Нэг өгүүлбэр сонгон
даалгаврыг гүйцэтгэ
- Өгүүлбэрийнхээ гол, дэд, захын
дэлгэрүүлэгч гишүүдийг олж утга,
үүргийг тодорхойл
- Тонгоргох хувиргал хий
“Их төлөв биеэрээ
үзэж туулсан амьдрал, үүх
- Дурсамж гэж юу болох, Багш сурагчидтай түүх, найз нөхөд болон
дурсамжийн сэдэв, санаа, хамтран дурсамжийн аль нэг цаг үеийн асуудал,
бүтэц, хэв маягийн онцлогийн тодорхойлолтыг гаргана. хэрэг явдлыг сонгон авч
талаар дүгнэн ярилцах Гэрийн даалгаврын эргэн дурсах хэлбэрээр
- Юу мэдэж авсан, юу асуултыг уншуулж ойлгохгүй бичсэн эхийг хэлнэ.”
бэрхшээлтэй байснаа зүйл байгаа эсэхийг
ярилцах тодруулах, тайлбарлах
Гэрт:
Дурсамжийн ном сонгон
уншаад, төрсөн сэтгэгдлээ
бичээрэй.
5

6. Дурсамж эхийн хэл найруу
Ээлжит
хичээл сэдэ в Сурагчийн үйл ажиллагаа Багшийн Анхаарах зүйл
II – 40 мин дэмжлэг
Шинэ мэдлэг олгох /20 мин/ Өмнөхийг давтах /5 мин/хичээл
Дурсамж нь
Үйл ажиллагаа – 1 Гэрийн даалгаврыг асуулт, - андлал
холбогдлыг мэдэх
хариултаар ярилцах нөхөрлөлийн
- Ямар ном уншив? шалгуур,
Уламжлалт
- Чамд юу нь үнэ цэнтэй, эрхэм санагдав?... - ёс зүй, хүн
чанарын хэмжүүр,
- бодит үйл явдлын
амьд гэрч.
Үйл ажиллагаа – 2 Үйл ажиллагаа – 2.
“ТӨМ-2” анхааралтай уншиж, “ТӨМ-2” тарааж,
даалгаврыг гүйцэтгэх даалгаврыг самбарт
Сурагчид хосоор ажиллах бичнэ.
хамтрагчаа сонгоно. Эхийг асуултаар
1. Асуултын талаар өөрөө сайн бод. задлан тайлбарлана
Шийд гаргахыг хичээ. - Дурсамжид он цаг, Сурагчдын оролцоог
2. Шийдсэн санаагаа түншдээ хугацааг бичих ямар маш сайн үнэлэх
хандаж ярилц. Хамтар. хэрэгтэй вэ?
- Дурсамжид сургамжтай,
3. Тохиролцсон санаагаа бусдадаа
бахархууштай ямар санаа Сурагчдын
таниул. Хуваалц. таамагласан санааг
байна вэ?
Дурсамж бичихдээ: - Дурсамжийг санаанаасаа буруу зөв гэж шууд
- Он цагийг сайтар нягтлах зохиож болох уу.
хэрэгтэй.
дүгнэхийн өмнө
- Эхэд байгаа “дуртайсан,
- Амьдралын баяртай, гунигтай, сайхан шүү, явдаг сан,
бодох, эргэцүүлэх
жирийн ямар ч үйл явдлыг өгүүлж мэдэхгүй байлаа, үзэж боломж олгоно
болно. байлаа, гэж билээ...” гэх
- Дурсамжийг зохиож болохгүй. мэт өгүүлбэрийн баймж
Түүхийг гуйвуулж бүр ч болохгүй. санааг тайлбарла. Яагаад
- Дурсамж нь ямагт өнгөрсөн үйл ямагт өнгөрсөн цагт байна
явдлын талаарх өөрийн үнэлэмж вэ?
бүхий бичвэр. - Дурсамж бичих буюу
Ач холбогдол унших нь бидэнд ямар
- Хойч үедээ үлдээсэн захиас сургамж, ач холбогдолтой вэ?
бодрол ухаарал. - Асуулт хариултын үр
- Дурсамж нь хувь хүний сэтгэгдэл
төдий зүйл биш, хүн төрөлхтний дүнд дурсамжийн хэл
оюуны их соёл юм. найруулгын онцлог, ач
холбогдлыг дүгнэн
ярилцана.
6

7. Бататгах /10 мин/
Тэмдэглэл яагаад
Үйл ажиллагаа – 3 Үйл ажиллагаа – 3 хүний амьдралд
Аян замын тэмдэглэл, өдрийн - Дурсамжийн чухал байдаг...
тэмдэглэл, дурсамжийн үндсэн эх сурвалж
онцлогийг харьцуулж дутууг нь өдрийн Сайн зохион
нөхөж бичээрэй. тэмдэглэл, аян найруулж сурах
/ТӨМ-3/ Хариулт замын тэмдэглэл,... шилдэг арга бол
1. Ерөнхий байж болно болдгийн учрыг дахин дахин бичих,
2. Бүх амьдралаа онгичин шүүж ярилцах, эндээс маш их бичих явдал
үздэг
3. Хойч үедээ үлдээсэн сургамж, дурсамжид баримт байдаг. Тэгвэл
захиас чухал болохыг өдрийн тэмдэглэл,
4. Өөрийн болон өрөөлийн тухай ойлгох аян замын
5. Өв сургаал - “ТӨМ-3” тараах тэмдэглэл, захидал
- Өмнө үзсэн аян бичих нь эх хэлдээ
замын тэмдэглэл, суралцах нэг арга
өдрийн тэмдэглэлийн юм.
онцлог шинжийг
ярилцана.
даалгавар Гэрийн
Үйл ажиллагаа – 5 Үйл ажиллагаа 5 Цагийг
Гэрт. үргэлжлүүлэх нэг
“ТӨМ -4” даалгаврыг “ТӨМ – 4” чухал хүчин бол
гүйцэтгэнэ. тараах дурсамж юм.
- Даалгаврыг
уншаад ойлгохгүй
зүйл байвал хэлж
өгнө.
Ээлжит
хичээл
III – 40 Сэдэв Сурагчийн үйл Багшийн дэмжлэг Анхаарах зүйл
мин ажиллагаа
7

8. /5 мин//Өмнөхийг давтах Уламжлалт хичээл
Дурсамж эхийг хувирган, зохиож бичих
Үйл ажиллагаа – 1 Үйл ажиллагаа – 1 Дурсамжид хэн
- Сургуульд орсон - Багш сурагчдад нэгнийг хэт
дурсамж асуулт тавих магтахаас аль
- Төрсөн нутгийнхаа - Сурагч болох зайлсхийж,
байгалийн сайхныг сурагчдадаа бодит байдлыг
ярих уу асуулт тавих гэрчлэн бичих нь
- Зуны амралт, Амьдралынхаа чухал
зуслангийн хөгжилтэй,
хөгжилтэй өдрүүд сургамжтай,
- Үерхэл нөхөрлөл, дурсамжаасаа
итгэл... хуваалцаж ярилцъя
Бататгах /25 мин/
Үйл ажиллагаа – 2 Үйл ажиллагаа – 2.
- Эхийг гүйцээн “ТӨМ-5” тараана.
дэлгэрүүлж бичнэ. Дагестаны их зохиолч
- Сурагчид эхээ бичиж Р.Гамзатовын бага Эх зохиох гэдэг нь
дуусаад ангийн хананд насны дурсамжаас бичих сэдэв
тогтооно. хэсэглэн авсан эхийн сонгохоос эхлээд
- Нийт бүтээлийг сурагчид гол хэсгийг зохион хэрэглэгдэхүүн
хичээлийн бус цагаар гүйцээх. цуглуулах, бичих,
уншин уран өвөрмөц, Зохион бичихдээ: засан сайжруулах
санааг тэмдэглэж авах - Сонирхолтой гарчиг бүхий л үйл
- Зөв бичгийн болон өг. ажиллагаа орно
- Бичих төлөвлөгөө
найруулгын алдааны гарга.
доогуур зурах - Мэргэдийн үгээс Амьдралын
- Өөрийн бүтээлийг аван ишил. баяртай, гунигтай,
санаа, найруулгыг дахин - Уран яруу, утга жирийн ямар ч үйл
төгөлдөр бичихэд
засч сайжруулах анхаар.
явдлыг өгүүлж
- Дурсамжийн болно. Ач холбогдол
онцлогийг сана. багатай болон хэт
- Найруулгын алдааг гунигт, айдас
дахин дахин уншиж төрүүлмээр зүйл
зас.
бичих нь зохимжгүй.
8

9. •
Дүгнэлт шийдэл гаргах үе
Дурсамж гэж юу вэ? Түүний онцлог, хэл
найруулга, ач холбогдлыг нэгтгэн дүгнэж ярих Л.Түдэв. “Хорвоотой
• Бид юу мэдэв? Юу чаддаг болов? танилцсан түүх”
• Дурсамжийн ном унших талаар багш зөвлөх С.Эрдэнэ “Халхын
/10 мин/
заяат харгуй”
Гэрт: Д.Пүрэвдорж “Улаан
“Ижий бол сэтгэлд хамгийн ойрхон “Сүүн уул” аж.” гэрийн хоригдол”
гэсэн санааг илэрхийлж, ижийнхээ тухай дурсамж Ч.Болд “Ариун
бичээрэй. Үүний тулд : шүтээн минь”
- Хамгийн сайхан дурсамжтай үеэ сана. Т.Очирхүү “Тоомой
- Ээжийн тухай дуу, шүлэг унш. Эшлэл ав. панз миний аав” г.м.
- Ижийтэйгээ хэр их тухлан хүүрнэж суудаг, ижийдээ
/ Чи юу сонирхдог,
тэр чиглэлээрээ
хэр их цаг зарцуулдаг...
дурсамжийн ном
- Ижийтэйгээ авахуулсан зургаа хавсарга
олж уншаарай.
- Ижийнхээ ачийг яаж хариулах...
Жишээ нь: Спорт
- Эхийн сэдэвт зураачдын бүтээлээс үз, ашигла. сонирхдог бол
Сэдэв, санааг ол чамд ямар сэтгэгдэл төрж байна.
алдарт тамирчдын
/ТӨМ -6/
хэрхэн амжилтад
хүрсэн дурсамж гэх
мэт.
Сэдэлжүүлэх эх
1942 оны 12 сарын 14 ны өдөр нөхөр Бумцэнд тэргүүтэй Монголын
арваад төлөөлөгчид бэлэг хүргэжИжил мөрний орчим газар битүү ойтой
Федюков тосгонд очсон юм. Тэндээс цаашлан фронтын галын шугам
уруу ойртож 18 ны өдөр генерал Панфиловын нэрэмжит гвардийн 8-р
дивиз дээр ирэв. Бид авч явсан бэлгээ түгээв. Нэг цэрэгт гутал өгсөнд :
“Сайн анд монгол нөхдийнхөө өгсөн энэ гутлыг Берлинг эзлэхээр
орохдоо өмсөнө дөө” гэж хэлсэнд дарга нь инээж “Тэр зөв, бид Берлинг
эзэлж байж л гэртээ харих хүмүүс дээ” гэв.
ТӨМ -1 а.
Эхийг анхааралтай уншаад онцолсон тайлбарыг эхийн
жишээгээр батал. Дурсамж бол
- С.Эрдэнийн “туулсан амьдралын түүх” гэж юуг хэлж байна туулсан
вэ? амьдралын
- Мөн та нарын “туулах амьдралын гэрэл гэгээ” гэж юуг цадиг түүх,
ойлгох вэ? асуултад хариулаарай. туулах
амьдралын
1958 он. Анх би эх орныхоо хилийг алхаж ... Берлинд очлоо. гэрэл гэгээ,
Сайн хооллож авъя гэж бодоод зоогийн газар оров... Миний бараанаар тэмүүлэл.
эрвээхий зангиа зүүсэн эр яаран ирж хоолны цэс өглөө. Эргүүлээд
үзсэн чинь мэддэг ганц ч үг алга. ...үнийг нь харлаа. Хамгийн үнэтэй
нь сайн хоол байх гээд,... нэлээд үнэтэй нэг “хоол” заалаа. Үйлчлэгч
намайг нэг том харснаа яваад өглөө. Удсан ч үгүй том тосгууртай юм
өндөр гэгч нь өргөчихсөн хүрээд ирэв. Сүртэй гэдэг нь. Харсан чинь
зургаа ч билүү, арван хоёр ч билүү хүний жигтэйхэн том бялуу аваад
ирж. Одоо яах вэ? Орхиод явалтай биш. Гайхалтай юмныхаа
хажуунаас нь дуртай дургүй хэлтлээд л амтархаж суулаа даа. Идээд
идээд ганц хүн барахын аргагүй. Хүмүүс ер намайг юу гэж бодон харж
суугаа бол гэхээс нуруу халуу оргиж, даанч инээдэмтэй амьтан сууж
харагдсан байх даа гэж бодохоос одоо ч өөрийгөө өрөвдөн боддог юм.
9

10. • Харь газар хэл гэдэг хэчнээн авралын тэнгэр байдгийг ёстой яс
махаараа мэдрэх шиг л болсон. Шавилхан ч явж дээ. /С.Эрдэнэ/
ТӨМ - 1 б.
Эхийг анхааралтай уншаад онцолсон тайлбарыг эхийн Шороог
жишээгээр батал. усаар
- Дашбалбарын дурсамж ямар учраас алт шиг жинтэй, алт зайлахад алт
шиг өнгө чанар төгөлдөр байна вэ? Асуултад хариулан нь тунадаг.
бичээрэй. Амьдралыг
Би нэг удаа хүүхэд зодон, Бадамдовжид багш намайг чихдэж, сэтгэлээрээ
удтал чимхэв. Жигтэйхэн өвдөж, би мурчилзав. Багш өвдөж байна уу? зайлахад
гэв, Би өвдөж байна гэлээ. “Тэгвэл Сүрэн зодуулаад өвдсөн үү?... дурсамж
Өвдсөн... Адилхан өвддөг юм бол нэгийгээ бүү тамла гэв. Тэгээд тунадаг.
намайг ганцааранг минь биологийн кабинетад бүтэн өдөр хорив. Би Алт шиг
тэнд гав ганцаараа байхдаа юуг эс бодов?... Урьд нь би ганцаардана жинтэй, алт
гэдгийн эс мэдэх бөлгөө, Багш надад Муса Жалилийн тухай ном өгсөн шиг өнгө
бөгөөд түүнийг нь уншиж, анх удаа үхлийн тухай, зовох жаргах, юуны чанар
төлөө, яаж амьдрах тухай эргэцүүлэв. Би өдөржин өлсөв. Өлсөх тусам төгөлдөр
нэгийг бодож ухаан санаа саруулсаж, бидний төлөө амь насаа үрсэн учир
хүмүүсийн тухай эргэж санав. Хүмүүс яагаад хэдэн арван, зуун мянган дурсамж
жилийн өмнө бидний өмнөөс үхэж, үрэгдэж, тэмцэж байсныг ойлгож сэтгэлд
сэтгэл өвдөв. ... тунаж
Сүрэнг зовоосны төлөө намайг шийтгэсэн багшийн маань үйлдэл үлддэг.
шударга болохыг ойлгож байв. /О.Дашбалбар/
ТӨМ - 1 в.
Эхийг анхааралтай уншаад онцолсон тайлбарыг эхийн Дурсамж
жишээгээр батал. нь дотоод
- П.Бадарч гуай яагаад аавыгаа дурсах болов? Асуултад сэтгэлийн
хариулан бичээрэй. дуудлага
юм. Дурсах
Нэг юм санаанаас гардаггүй юм. Би хурдан морь унадаг ёстой хүнээ
байлаа. Манай сумын наадам болж дээ янз нь. Тэгсэн чинь морь гарах өөрийн
юм боллоо. Аав ч санд мэнд мориныхоо дэл сүүлийг боон эмээлийг эрхгүй
маань тохож, олом жирмийг чангаллаа. Тэгээд намайг өргөөд л эмээл дурсан ярьж,
дээр тавив. Би ч гэж би дээ. Муухай эрх байсан юм билээ. Тэгтэл домогшуулан
миний шээс хүрсэн юм уудаа. Аавдаа түүнээ хэлтэл хөөрхий минь үлдээдэг аж.
аяганыхааа даалинг уудлан мөнгөн аягаа гарган ... тосов. Би тэгээд
тэр аяганд нь шээж л байсан даа... Хөөрхий минь, миний шээсийг
цацчихаад л аягаа өвөртөлчихөж байсан нь одоо ч нүдэнд харагдаад
байдаг юм. Заримдаа, муу Бадарчийг аав маань буян дээрээ дэндүү
туйлуулж байгаа юу гэж боддог. Түүгээр ч барахгүй хэтэрхий эрхэлж
байгаад буянаа нимгэлчихсэн ч байх вий гэж айдаг юм шүү, хө. / П.
Бадарч/
ТӨМ-2 Бямбын Ринчен
10

11. Үндэсний соёл, ертөнцийн боловсролд нүд нээж байж, сэхээтэн хүн ард
олныхоо ухааны “есөн сүвийг” нээхэд тус болж чадна гэж Б.Ринчен хэлэх дуртайсан.
Тэгээд орчлонг нэг биш, хэд хэдэн цонхоор харах юмсан. Үүний тулд “Бага залуудаа
махаа идэж, өвгөрч, өтөлсөн хойноо шөлөө ууж суух сайхан шүү. Одоо л шамдаж үз”
гэж уриалж явдагсан. Цонх гэдэг нь гадаад хэл гэсэн үг юм. Өөрөө ёстой дутаж
мөхөсдөхийн зовлонг мэдэхгүй байлаа. Есөн настайгаасаа орос хэлнээс үлгэр домог
орчуулж, оросын ард түмний аман зохиолын сүү шимээр оюун нь бойжсон хүү байв.
“Би зуугаас 99 оростой ном хаялцана ” гэж хэлэхэд гайхуулж байна гэж бодох зарим
нэгэн байсан. Үнэндээ орос бичгийн хэлийг эх хэл шигээ эзэмшиж, зөвлөлтийн настай
эрдэмтэдтэй хүүрнэж суухдаа жинхэнэ бичгийн хэлээр үлэмж гоё ярьдагсан...
Тэр бээр хятад, манж, төвд хэлээр шинжилгээний зохиолыг уншиж, англи, франц
хэлийг тэгш мэдэж байсан бөгөөд нас жар гараад грек, латин хэл үзэж байлаа.
... 1960 онд бид БНАГУ-д болсон Алтай судлалын ээлжит бага хуралд оролцсон юм.
Хумбольдтын их сургуулийн танхимд эрдэмтэд өглөө хуран цугласнаас олонх нь
Ринчен докторын илтгэлийг сонсох хүсэлтэй ажээ. Багш хараахан ирээгүй, би гадаа
хүлээв. Тэгтэл хүрэн дээлийн ханцуй эрхий хуруугаар мухлайдаж, толгойгоо жаахан
тухуйлгаж, зоримог шулуун алхаж явна. Цал буурал үс нь аясын салхинд хийсэж, сахал
хацраа дагаад эргэжээ. Угтаж аваад хэдэн минут өнгөрснийг хэлбэл, “Зүгээр, Ялихгүй
хоцроход яахав” гэж аяархан хэллээ. Танхимд орж ирмэгц хуран цуглагсад алга
нижигнүүлэн угтаж, багш хурлын индрийн зүг алхав.
Монголын профессор Ринчен илтгэл тавина гэж зарлав. Багш индэрт гарч
өврөөсөө хуйлаастай цаас гаргаж ирээд монгол хэлээрээ эхэлж, германаар талархал
илэрхийлж, англиар уншив. Хурлын танхим нам гүм, хүн бүр чих тавин чагнана.
Илтгэгчийн дуу намссаар намссаар, хүмүүс бүр аниргүй чагнасаар... Гэнэт нижигнэсэн
алга ташилт нам гүмийг эвдэж, эрдэмтэд өөр хоорондоо ярилцаж, хэн хүнгүй л шагшиж
гайхлаа. Монголын эрдэмтэн гурван хэлээр илтгэл тавина гэж санаагүй хүн ч байсан
байх. Багш алгуурхан ирж суулаа. Нүдэнд нь оч гялалзаж, үл мэдэг хянга хамар нь
ирмэгтэн, шингэн цайвар царайд нь мишээл тодрон “ Хөдсөн дээлтэй хүн ардынхаа
нэр, буяныг шүтэж биширдэг хэн хүн хэзээ хаана ч явсан тэднийгээ төлөөлж очсон тэр
газрынхаа хэлээр ном хаялцах хэрэгтэй юм шүү дээ.” гэж билээ /
С.Лувсанвандан /
ТӨМ- 3
Өдрийн тэмдэглэл Дурсамж Аян замын тэмдэглэл
Он сар, өдөр, гараг, орон Он сар, өдөр,
гараг, орон
Нэг буюу хэдэн өдрийн Аян замд тохиолдсон
явдлаа тунгаадаг сонин хачин
учрал тохиолыг бичнэ.
Зөвхөн өөртөө зориулдаг . Уншигчдад гадаад
Өөрийгөө олох, нээхэд ертөнцийг нээх,
тустай. танин мэдүүлэх ач
холбогдолтой.
Өөрийн тухай Улс орон, ард түмний
зан заншил, соёл...
Анд найз Ертөнцийн цонх
1847.04.05 Би Аав минь биднийг зүгээр 2009.06 сар Кунминь
өөртэйгээ хичээллэж сууж цаг дэмий нөхцөөх, хот
эхэлснээс хойш маш их залхуурч лазагнахад үнэхээр ...Юань гүрнийг
зүйлийг олж авсан ч сэтгэл дургүйцдэг сэн. “Мандах нарны үндэслэгч Хубилай
ханахгүй л байна. Өөрийгөө туяа” кинонд тоглож Богд хааны хааны цэрэг монгол хүн
11

12. хэдийчинээ боловсруулна, музей дээр зурганд орж байх Юннаньд ирж
төдийчинээ дутагдлаа олж үедээ нэг өдөр гэртээ ирэхэд нь суурьшсаар 750 жил
харах юм. би унтаж таарав. болсонд зориулж энэ
Хүний гэгээрлийн дээд Тэгэхэд их л бухимдаж “ хөшөөг босгожээ.
нь юу ч мэдэхгүйгээ мэдэх Чи үд дунд өмхийртлөө унтаж Сэтгэл сэр хийлгэмээр
явдал гэж Сократ үнэнийг хэвтэхээр очиж гамингийн дүрд ч амьд адуу байтугай
хэлжээ. Л.Толстой болов очиж тоглооч” гэж аашилж илжиг ч үгүй энэ нутагт
1942.06.20 билээ. Аав маань “Би олон юм босгосон монгол
Үнэхээр өдрийн тэмдэглэл хөөж, цаг их алдсан. Нэг л морины хөшөөний
чам шиг хамаг бүхнээ итгэн зүйлийг тууштай барьж аваад толгой умар зүг буюу
үнэнч зүтгэ” гэж сургадаг байсан морь, хүн хоёрын
ярих тийм итгэлтэй найз
юм даа. уугуул нутаг уруу
охин надад алга аа. /Чимэд –Осорын Болд/ харжээ.
Анна Мянган бээрийн
алсад түмэн адуу
багширсан монгол
нутагтаа гүйн одох
гэсэн мэт чулуун хүлэг
туурайгаа өргөн, газар
цавчлан хөшжээ... /
М.Буянбадрах /
ТӨМ.4
а. Дараах хэсгийг уншаад, дор өгсөн үгсийг нөхөн бичиж, дурсамж бүтээ.
Гурван цэг тутамд нэг үг нөхөөрэй. Үг давтагдан орохгүй.
б. Дурсамжийн ямар шинж байгааг өмнөх мэдлэгтээ тулгуурлан тоочин бич.
в Эхний өгүүлбэрийг ЗНӨ болгон хувиргаад, гишүүдээр ялгаарай
Жаргалтай сэтгэл
Намрын ... өглөө намайг гэрээс гарахад ... ... наадна. Би нарыг ... ... ... шижир
туяанд ... ... шургана.
Навчин дээр ... шүүдэр ... тэнгэрт оджээ. Насны жаргал ... нар чиний ... ... цацраг
... ... мэт гэрэлтэй ирээдүйг ... авчирна. Хүн хүнээ ... жаргах хорвоод ... бялхана.
Бага насны минь жаргалтай сэтгэл ийм л байсан ажээ.
Нөхөх үг: түшиж, өгсөн, хайр, надад, хоносон, цэлмэг, алгаараа хаан зогсоход,
хурууны завсраар, алтан хараацай шиг, мөнгөн, нар, нүдэн дээр, хүүхдийн инээд
ТӨМ – 5
а. Дагестаны их зохиолч Р.Гамзатовын бага насны дурсамжаас хэсэглэн авсан
эхийн гол хэсгийг зохион гүйцээгээрэй. /Дэлгэрүүлж бичих үг 40-50/
Зохион бичихдээ:
- Сонирхолтой гарчиг өг.
- Бичих төлөвлөгөө гарга.
- Мэргэдийн үгээс эшил.
- Уран яруу, утга төгөлдөр бичихэд анхаар.
- Дурсамжийн онцлогийг сана.
- Найруулгын алдааг дахин дахин уншиж зас.
б. “Худал хэлнэ гэдэг бол алдаа биш, тохиол биш. Лавширч болох зан
араншингийн тэмдэг”
Өгүүлбэрийн санааг хэлцээр илэрхийл.
Багадаа эцэгтээ нэгэн удаа загнуулсан учраа одоо ч санаж явдаг юм.
Өглөөгүүр би сургуульдаа очих гэж гарлаа. Үнэндээ ...тэр өдөр сургуульд очсонгүй.
...................................................................................
...................................................................................
....................................................................................
12

13. - Хүү минь. Би худал хэлсэнд чинь болж чамайг загнасан шүү дээ. Худал хэлнэ гэдэг
бол алдаа биш, тохиол биш. Лавширч болох зан араншингийн тэмдэг. Энэ бол
чиний сэтгэл санааны талбайд байгаа аймшигт хог ургамал. Тэр хог ургамлыг цагт
нь үндсээр нь авч хаяхгүй бол сайхан үр тариа ургах зайгүй болно. Худал
хуурмагаас аймшигтай юм энэ орчлонд ерөөс байхгүй. ... Энэ мөчөөс эхлэн чи
зөвхөн үнэнийг ярьж, муруй модыг муруй мод гэж хэлж яваарай. Ойлгов уу гэв. Би
хэзээ ч худал хэлэхгүй гэж дотроо тангараг тавиад гарав. /Р.Гамзатов/
ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН
Ээлжит хичээл I – 80 мин II - 40 минут III – 80
минут
Сурах бичиг М. Базаррагчаа нар МХ-9 УБ.,2011 МХ-9
Сургалтын
материал
Мэдээллийн
http://www.youtube.com/watch?
технологи v=g380t7pmf0U&feature=player_detailpage
магнитофон
Тараах ТӨМ -1 ТӨМ -2 ТӨМ -5
материал, ТӨМ -2 ТӨМ -3 ТӨМ-6
үзүүлэн ТӨМ -4
Нэгж хичээлийн үнэлгээ, шалгуур
1. Дурсамж эхийн хэл найруулга, онцлог шинжийг гаргаж бичиж чадсан эсэх
2. Сонгосон хэв маягийн онцлогт тохируулан бичиж сурсан эсэх
3. Эхийн сэдэв, агуулгад тохируулан зохиож бичиж чадсан
4. Эхийн ДУМ -ийн хэрэглээ зохист эсэх
5. Эхэд бүтээлчээр хандаж бичиж чадсан эсэх / Жишээ баримт, ишлэл, нотолгоо
зэргийг новчтой хэрэглэсэн боловч өөрийн үнэлгээ дүгнэлт тодорхой биш бол/
6. Найруулгын болон зөв бичих дүрмийн алдаагүй бичиж чадсан эсэх
7. Эхийн эхлэл, гол, төгсгөл хэсгийн уялдаа холбоо, тэдгээрийн харьцааг гаргаж
чадсан эсэх
13