1. W
czasie roku szkolnego 2012/2013
szkoły średnie w Gabicce Mare
i Gradarze, małych włoskich
miejscowościach nad Adriaty-
kiem, przeprowadziły eksperyment dydaktycz-
ny w dwóch klasach drugich szkoły średniej,
by sprawdzić możliwości polepszenia procesu
nauczania uczniów (12/13 lat) za pomocą tabletu.
Nie był to oczywiście pierwszy w Europie tego
rodzaju eksperyment z przestrzenią wirtualną.
W Holandii już jedenaście klas (zarówno szkół
podstawowych, jak i przedszkoli) całkowicie
wyeliminowało papier; prawie we wszystkich
krajach Unii Europejskiej roi się od projektów
i eksperymentów mających na celu zrozumienie
pozytywnych i negatywnych aspektów tego
nowego etapu rozwoju kognitywnego. Piszący te
słowa odpowiadał za projekt realizowany w szko-
le w Gradarze, był zatem uprzywilejowanym ob-
serwatorem dynamik i problematyk związanych
z interakcją między klasyczną metodą naucza-
nia, opartą przeważnie na medium książki, a for-
mą uczenia się opartą na sieci jako rezerwuarze
informacji i wiedzy, na e-bookach jako namiast-
kach książek papierowych, ale przede wszystkim
na wielkim potencjale drzemiącym w przejściu
od tekstu werbalnego i niewerbalnego do tekstu
multimedialnego.
Funkcjonowanie w przestrzeni wirtualnej
polega na interakcji między tradycyjną percep-
cją zmysłową a informacjami dostarczanymi
przez takie urządzenia jak smartfon czy tablet.
Tablet, stosowany jako narzędzie w procesie
szkolnego nauczania, umożliwia nie tylko
błyskawiczne czerpanie z nieograniczonych
zasobów wiedzy, lecz także stosowanie ogrom-
nej liczby aplikacji rozwijających zdolności
i umiejętności. Spróbujmy sobie wyobrazić
skuteczność, jaką może odnieść nauczanie
języka obcego, kiedy native speaker nagra swój
głos i następnie przekaże nagranie na tablet
każdego ucznia; albo też zainteresowanie,
jakie może budzić wykładowca nauk przyrod-
niczych, który wzbogaca obserwację i badanie
przyrody fotografiami, studiami i badaniami
przechowanymi następnie w tablecie. Weźmy
także pod uwagę, jak łatwo za pomocą tego
nowego urządzenia osiągnąć interdyscyplinar-
ność nauki, kiedy płynne staje się przechodze-
nie od określonych tematów z obszaru historii,
przez twórczość literacką i artystyczną, do
kontekstu geografii, ekonomii i polityki.
Od razu stało się oczywiste, że mieliśmy do
czynienia nie tyle z kolejnym narzędziem,
którego można było używać lub nie w ramach
codziennej dydaktyki, ile z prawdziwą rewolu-
cją w procesach i praktyce uczenia się i pozna-
wania. Nieprzypadkowo pierwsza przeszkoda,
którą napotkaliśmy, polegała na trudności
połączenia starych strategii dydaktyki z poten-
cjałem środka, który de facto odwraca do góry
nogami samo pojęcie wykładu frontalnego
lub ćwiczenia dialogowego, pojęcie „katedry”
oraz – ostatecznie – ról i zadań nauczyciela. To
dlatego, że zmieniają się radykalnie dynamiki
produkcji wiedzy i rozwoju umiejętności oraz
przemienia się głęboko relacja uczniowie–nau-
czyciel (do tej pory była to relacja pionowa)
Rossano Baronciani
Szkoła – między
ławkami a cyfrowymi
chmurami
autoportret 1 [44] 2014 | 88

2. w kierunku dynamiki relacji uczniowie–
uczniowie, czyli relacji poziomej. Przede
wszystkim jednak zmienia się sama idea klasy
jako miejsca nauczania, szkoły jako przestrze-
ni dzielenia się i socjalizacji. Przemienia się
także koncepcja fizycznej przestrzeni auli,
gdyż nauczyciel i uczniowie są często zaprasza-
ni do i n n e g o, wirtualnego miejsca, w którym
odbywają się wymiany o takiej samej doniosłości
i jakości, jak te w ich obecności. Zmienia się rola
wykładowcy, który nie jest już od tego, by „prze-
nieść” określone treści, lecz od tego, by zostać
przewodnikiem sprawdzającym drogę, poprawia-
jącym błędy i oceniającym, czy badanie ucznia
zostało przeprowadzone w odpowiedni sposób.
Jeśli prawdą jest, że „przestrzeń nie jest już
rzeczywistością niewątpliwą i namacalną, lecz
procesem stawania się lub budowania się, w któ-
rym architektura tropi i ujawnia wewnętrzne
dynamiczne prawo lub schemat agregacji”1
,
fundamentalne znaczenie zyskuje zrozumienie,
w jaki sposób będą musiały zmieniać się szkoły,
przekształcając się w nowe przestrzenie i nowe
miejsca nauczania i wiedzy.
Szkoła dla cyfrowych tubyl-
ców (digital natives)
Rozpoczynając pracę dydaktyczną z tabletem,
wyszliśmy z założenia, że przejście od tekstu
1
C.G. Argan, Walter Gropius e la Bauhaus, Torino: Einaudi,
1951, s. 87.
tradycyjnego do multimedialnego jest faktem
dokonanym i już nieodwracalnym2
. Uczniowie
są już pod każdym względem cyfrowymi tubyl-
cami, wyrosłymi przeważnie wśród obrazów
i hipertekstów, przyzwyczajonymi do łączenia
z sobą wielu kodów i języków. Telewizja, kom-
puter, odtwarzacze audio i wideo, ale także
portale społecznościowe i czaty niewątpliwie
charakteryzują proces akulturacji i alfabe-
tyzacji nowych pokoleń do tego stopnia, że
dla większości z nich pierwsze zetknięcie się
z książką ma miejsce dopiero w szkole i w jej
obszarze najczęściej też pozostanie. Pod tym
względem teksty werbalne, niewerbalne
i multimedialne nie wykazują w ich oczach
istotnych różnic: są tylko różnymi środkami
sprzyjającymi temu, by dochodzić do rozwią-
zania jedynego problemu; znacznikami, które
2
A. Anichini, Il testo digitale, Milano: Apogeo, 2012.
nie przeciwstawiają się konstrukcji tekstu,
lecz językami, które integrują się nawzajem.
Jeśli istnieje jakiś problem, o którym warto
rozmawiać, jest nim ewidentna trudność, jaką
uczniowie mają ze zrozumieniem tekstu i jego
analizą. Uczniowie są często zdolni do prawie
natychmiastowej syntezy, najczęściej jednak
niepopartej analitycznym procesem zdobywa-
nia danych. Pod tym względem kultura 2.0,
przejawiająca się jako ciągłe podłączenie do
sieci, ułatwiła tworzenie tekstów multime-
dialnych, umożliwiła dostęp do rozlicznych
źródeł, a także do różnorodnej dokumentacji
(teksty, obrazy, filmy, wykresy, mapy itd.), lecz
także umożliwiła pracę nad analizą i rozumie-
niem różnych typologii tekstowych. Wyzwanie
polegało właśnie na konieczności mediacji po-
między sugestiami i potencjałem sieci a celami
dydaktycznymi do osiągnięcia, cały czas mając
na uwadze priorytety programu nauczania. Po
ustawieniu tabletów, działających w systemie
operacyjnym Android, pierwszym krokiem
była selekcja i ściągnięcie aplikacji potrzeb-
nych do pracy szkolnej. Najbardziej przydatne
okazały się:
– Kingsoft Office: aplikacja umożliwiająca
produkcję tekstów multimedialnych. Za jej po-
mocą można ułożyć wypracowania składające
się z obrazów, filmów, dokumentów i tekstów
Kadry z filmu Rossana Baroncianiego Grandara. Prove
di scuola del futuro („Grandara. Testowanie szkoły
przyszłości”), wyprodukowanego na zlecenie miasta
Grandara, jako część projektu dydaktycznego ARGG –
Apprendere in Rete a Gradara e Gabicce Mare (Nauka
w sieci w Grandarze i Gabicce Mare)

3. pisanych. Aplikacja pozwala stworzyć teksty
pisane, obliczenia i prezentacje ze slajdami;
– Dropbox: aplikacja udostępniająca prze-
strzeń archiwizacji cyfrowej, umożliwiająca
dzielenie się plikami i folderami z nauczycie-
lem albo z kolegami i koleżankami. Dzięki niej
staje się możliwy dostęp do pracy wszystkich
uczniów i wymiana między uczniami;
– Google Drive: kolejna przestrzeń archiwiza-
cji cyfrowej z dodatkową zaletą – umożliwia
udostępnianie i archiwizowanie danych bezpo-
średnio z Gmaila;
– Evernote: prawdziwy blok-notes. Umożliwia
tworzenie notatek albo archiwizację artyku-
łów, esejów, dokumentów, zdjęć i filmów.
Oprócz tego, że tablet doskonale motywuje
uczniów, stanowi on także bezcenną pomoc,
jeśli chodzi o personalizację procesu uczenia
się (także i przede wszystkim jako wsparcie dla
uczniów niepełnosprawnych lub z zaburzenia-
mi poznawczymi). Powstały aplikacje szczegól-
nie przydatne do tworzenia map pojęciowych.
Wszystko to pozwala uczynić z lekcji prawdzi-
we laboratorium, do którego powinna zostać
zaangażowana cała klasa. Warto wykorzystać
następujące aplikacje:
– SimpleMind Free: aplikacja umożliwiająca
tworzenie map pojęciowych;
– Mindjet: aplikacja umożliwiająca tworzenie
map pojęciowych podobnych do tych Simple-
Mind Free, z możliwością sporządzania i dopi-
sywania notatek tekstowych oraz udostępnia-
nia ich na Gmailu;
– Skitch: aplikacja pozwalająca na pracę ze
zdjęciami lub obrazami, z możliwością doda-
wania tekstu lub podpisów;
– Text-to-Speach i Speech Syntesis: aplikacje
nagrywania głosu;
– Easy Voice Recorder: aplikacja do nagrywa-
nia dźwięku i głosu z dodatkowymi funkcja-
mi, bardziej wyszukanymi w porównaniu ze
standardowymi możliwościami, w które jest
wyposażony każdy tablet.
Uzgadniać razem reguły
Wprowadzenie nowych mediów do dydaktyki
szkolnej wiąże się z koniecznością edukacji
do nowych technologii komunikacji. Szkoła
powinna wziąć na siebie zadanie dostarczania
młodzieży odpowiedniej świadomości w pracy
z narzędziem, przy którym łatwo się rozpra-
szać, którym można pograć lub nawigować
w internecie – nie zawsze na bezpiecznych
wodach – chociażby podczas przerw między
zajęciami. Z tego powodu, zanim oddaliśmy
uczniowi do ręki tablet, musieliśmy usta-
lić dodatkowy w stosunku do tradycyjnego
regulaminu szkolnego kod zachowania. Użycie
tabletu w szkole zakłada większą świadomość
uczniów co do niebezpieczeństw uzależnienia
się na przykład od gier internetowych, albo
też co do tego, jakie pułapki mogą się kryć na
licznych stronach internetowych. Ponieważ
to gminy poszczególnych miast podarowa-
ły szkołom tablety, a te z kolei użyczyły ich
studentom w ramach umowy uczniowie–ro-
dziny–szkoła, postanowiliśmy rozpocząć rok
szkolny od stworzenia wspólnego regulami-
nu użytkowania tabletu. Uczniowie zostali
zaproszeni do ułożenia kodu zachowań razem
z nauczycielami, wspólnymi siłami próbując
ustalić, jakie zachowania powinno się obrać
za wzorowe. Zwrócono szczególną uwagę na
to, by razem uzgodnione normy były sformu-
łowane pozytywnie, żeby wynikały z możliwie
jak najszerszego konsensusu między uczniami
i nauczycielami. Pod tym względem zweryfiko-
wana została rola nauczyciela, która „nie może
już polegać na krzewieniu wiedzy, skuteczniej
zapewnianym przez inne środki. Jego kom-
petencja powinna się usytuować z boku, jego
rolą powinno być pobudzanie do uczenia się
i samodzielnego myślenia. Nauczyciel staje
się animatorem zbiorowej inteligencji grup,
za które odpowiada. Jego działalność będzie
się skupiać na pomocy i zarządzaniu nabytą
wiedzą: na zachęcie do wymiany myśli, na
pośrednictwie w relacjach międzyludzkich
[…], na personalizowanym towarzyszeniu
każdemu z uczniów z osobna podczas procesu
uczenia się”3
.
Program nauczania: wyjść
z opłotków dyscyplin
Kryteria, którymi kierowaliśmy się w układa-
niu programu, zostały jednogłośnie przyjęte
3
P. Levy, Cybercultura. Gli usi sociali delle nuove tecnologie,
Milano: Feltrinelli, 1999, s. 167.

4. przez radę klasy4
. Wobec konieczności rezy-
gnacji z części tradycyjnego programu na rzecz
eksperymentalnej pracy z tabletem, od razu
uznano, że należy podjąć to wyzwanie w du-
chu interdyscyplinarności oraz hybrydyczno-
ści treści i metodologii. Już na wstępie zadano
sobie pytanie nie tyle o to, jak przetworzyć/
przełożyć tradycyjną jednostkę nauczania,
próbując ją dostosować do nośnika cyfrowego,
ile, w jaki sposób i poprzez jakie nowe drogi
możliwe będzie osiągnięcie celów dydaktycz-
nych. Wybrano temat, który mógł zostać do-
stosowany do każdej dyscypliny, pozostawiając
miejsce dla wyobraźni i skrzyżowania dziedzin
wiedzy, zachęcając wreszcie uczniów do tego,
by wyrobili w sobie nowe umiejętności i nie
bali się nowych doświadczeń. Wspierano w ten
sposób wszystko to, co sprzyjało dostrzeganiu
obszarów wspólnych, nie zaś ukrywaniu się
za zwykłymi opłotkami, za którymi zazwyczaj
zamykają się przedmioty szkolne. Postawa ta
wzbogaciła także nauczycieli, którzy zostali
wezwani do ułożenia wspólnego programu.
Obrano w tym celu temat „ograniczenia”,
pojmowanego nie tylko jako bariera lub prze-
szkoda, lecz także jako wątek przejawiający
się zarówno w postaci refleksji nad przemi-
janiem ludzkich rzeczy, jak również p r o g u
do pokonania na drodze do nowych osiągnięć
i samoświadomości. Poza tym użycie tabletu,
będącego osiągnięciem nowej technologii,
4
We włoskiej szkole średniej w skład rady klasy wchodzą:
dwaj przedstawiciele rodziców: wybrani przez rodziców
uczniów tej samej klasy; dwaj przedstawiciele uczniów,
wybrani przez uczniów tej samej klasy; jeden nauczyciel
wybrany na sekretarza rady przez kierownika dydaktyki
lub dyrektora szkoły; oraz grono nauczycielskie. Zadanie
realizacji programu nauczania przy uwzględnieniu relacji
interdyscyplinarnych między przedmiotami należy wy-
łącznie do grona nauczycielskiego. Radom klasy przewod-
niczy z reguły albo dyrektor szkoły, albo specjalnie w tym
celu oddelegowany nauczyciel, członek rady. Spotkania
rady klasy odbywają się poza godzinami zajęć i służą pod-
suwaniu gronu nauczycielskiemu propozycji odnośnie do
edukacji i dydaktyki oraz inicjatyw eksperymentalnych,
wreszcie integracji między nauczycielami, rodzicami
i uczniami.
dobrze oddawało metaforę współistnienia
ograniczenia i progu w szkole. Postanowiono,
że w obrębie programu takich przedmiotów, jak
język włoski, historia i geografia, uczniowie
będą opracowywać dane tematy, korzystając
z określonych aplikacji, które umożliwiają
tworzenie stron multimedialnych, czyli łącząc
z sobą obrazy, filmy, podpisy i tekst. W tym
celu użyto materiałów pochodzących z różnych
stron internetowych, uprzednio wyselekcjono-
wanych i w każdym wypadku przepuszczanych
przez filtr nauczyciela. W niektórych przypad-
kach, tam, gdzie było to możliwe albo w okre-
ślonej ramie (była nią selekcja stron interne-
towych lub filmów), uczniom pozostawiono
pełną swobodę poszukiwania. Poszukiwanie
przybliżyło uczniom podstawowe różnice mię-
dzy stronami .com, .it, .org, .edu, ujawniając
od razu podwójny pożytek płynący z projektu,
polegający z jednej strony na edukacji mery-
torycznej, z drugiej – na szkoleniu w zakresie
korzystania z sieci. Szkolenie to było wskaza-
ne dla uczniów, ale obawiam się, że mogłoby
się przydać także dorosłym. Nieprzypadkowo
zdecydowana większość uczniów nie potrafiła
odróżniać informacji zaczerpniętej z gazety
od form informacji swobodniejszych, często
służących temu, by przyciągnąć uwagę i prze-
kierować ją na treści o charakterze komercyj-
nym. W tym kontekście, obok tradycyjnej lekcji
z zakresu wiedzy i umiejętności, nauczyciel
znalazł się niejednokrotnie w kondycji au-
tentycznego przewodnika: mediatora treści,
interpretatora lub też „tłumacza” języków
i przesłań komunikacji. W codziennej prak-
tyce temat wprowadzał nauczyciel za pomocą
krótkiej prezentacji, starając się zbytnio nie
popadać w formułę lekcji frontalnej. Następ-
nie uczniowie otwierali swoje konto poczty
elektronicznej, na które nauczyciel uprzednio
przysłał materiały i uzupełniające je ciekawost-
ki w postaci linków. Na tym etapie uczniowie
mieli czytać i rozumieć poszczególne teksty
w różnych typologiach, a następnie opracować
cały materiał zgodnie z otrzymanym zadaniem.
Trudniej wyglądała praca z e-bookami, które –
z racji ograniczeń praw autorskich – nie dają
się łatwo przetwarzać, nie pozwalają na przy-
kład na podkreślanie, kopiowanie i wklejanie
fragmentów tekstu.
Blog klasy dla wymiany
doświadczeń
By pobudzić refleksje osobiste i całej klasy nad
przebytą drogą, postanowiono założyć blog5
. Wy-
brano najciekawsze chwile wspólnego doświad-
czenia i udostępniono je za pomocą postów na
blogu klasy. Uczniowie czuli, że osiągnięcie celu
wynikało ze współpracy, a blog, wraz z możliwo-
ścią wymiany prac osobistych na dropboxie, sta-
nowił o utworzeniu przestrzeni klasy: przestrze-
ni wirtualnej, lecz nie mniej przez to skutecznej,
bo pozwalającej uczniom zrozumieć, iż droga,
którą szli, była wspólna i że wszyscy wyruszali-
śmy w nią razem. Stwierdzono, że podczas gdy
zwykle uczniom szkoła kojarzy się z miejscem
nudnym, w którym przebywa się z przymusu,
rozszerzenie granic klasy do wirtualnych prze-
strzeni czatu, blogu i chmury sprawia, że idea
szkoły radykalnie zmieniała formę i fizjonomię:
stawała się miejscem wymiany, w każdej chwili
dnia i na każdym etapie procesu nauczania.
Szkoła jako przestrzeń wiedzy powinna zostać
przemyślana na nowo, gdyż zmienia się czło-
wiek, a z nim przemianie ulegają przestrzenie,
które zamieszkuje: zarówno te, określone przez
granice fizyczne, jak również – jak to się dzieje
w dzisiejszych czasach – te, które określa sub-
stancja miejsc, pewnych i cielesnych jak chmury.
TŁUMACZENIE Z WŁOSKIEGO:
EMILIANO RANOCCHI
5
Każda klasa prowadziła swój blog: secondaagradara.word-
press.com oraz secondabgradara.wordpress.com. Oczy-
wiście komentarze przechodziły przez filtr nauczycieli
i były przez nich autoryzowane. Nauczycielom powierzono
hasło, by mogli wchodzić na stronę jako administratorzy.
autoportret 1 [44] 2014 | 91