OLLANTAY; SUMAQ T'IKA; QURI CH'USPI; MANCO II; T'IKAHINA.
Descargar el libro "Antología Quechua del Cusco" =
http://www.guamanpoma.org/blog/?p=5022
Video sobre teatro quechua = http://www.youtube.com/watch?v=DpcwFM3yDLQ
1. Antonio Valdez
Ollantay
Los rigores de un padre y generosidad de un rey
Sale el inga Pachakuti con Ollantay y Rumiñawi. Se
sienta en su tiyana, bajo su achiwa y dice:
Inka
Ollantay
466
Kunan p’unchawmi, awkikuna,
qamkunawan rimananchik.
Ñam chiraw chayamuwanchik,
lluqsinanñam llapa runa,
Qullasuyum maskamuna.
Ñas Chayanta kamarikun
ñuqanchikwan lluqsinanpaq,
kallpankuta tupunanpaq.
Llapallankus takurikun,
wach’inkuta thuparikun.
Imatas, inka, takyanqa
chay llaklla runakunaqa?
Qusquwanmi urqu qaqa
paykunapaqqa sayanqa.
Ñam pusaq chunka waranqa
wallawisa suyachkanña
wankarñiypa t’uqyananta
pututuypa waqyananta.
Ñam maqana thupasqaña,
Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna
2. Ollantay1
Los rigores de un padre y generosidad de un rey
Sale el inga Pachakuti con Ollantay y Rumiñawi. Se sienta en
su tiyana, bajo su achiwa y dice:
Inka
Hoy, grandes señores,
tengo que hablar con ustedes.
Ya llegó la estación seca
y todos los hombres deben salir
a la conquista del Collasuyo.
Dicen que Chayanta ya se alista
para luchar con nosotros
y medir sus fuerzas.
Todos están alborotados
Ollantay
Inca, ¿cómo podrán resistir
esos cobardes?
Cuzco será para ellos
Ya ochenta mil soldados
están esperando
el repique de mi tambor
y el llamado de mi pututo.
Antología quechua del Cusco 467
3. Inka
Rumiñawi
Inka
Ollantay
Inka
Ollantay
Inka
Rumiñawi
468
champipas ñam akllasqaña.
Tukuytaraq waqyay, kunay,
willankichikraq, paqtapas
k’umuykunman wakillanpas,
yawarñinkum ancha khuyay.
Ancha phiñas huñukunku
yunkakunata waqyaspa;
ñankunatari paskaspa
qaramantas unkukunku.
Hinam manchayñinta pakan
chay pisi sunqu Chayanta;
mana chakiq chayananta
ñanta paskaspa munaskan.
Ñamá q’uya kamarisqa
llamanchikpas chaqnanapaq;
aqupurun t’ikranapaq
ñam rikranchik kamarisqa.
Lluqsiytañachu yuyanki
phiña amaru tinkuriq,
chay runakuna takuriq?
Ñawpaqtaraq qam waqyanki
misk’i simi paykunata.
Munanim, rikuy, runata,
manam yawar hich’aytachu
pitapas qulluchiytachu.
Ñam ñuqapas lluqsisaqña,
tukuy imam kamarisqa;
kay sunquymi mancharisqa,
huk yuyaypim musphasqaña.
Rimariy, ñiy, kay llawt’uyta
munaspapas...
Sapaykipi uyariway.
Hanansuyu apu wamink’a,
wasiykipi samarimuy;
ñuqa waqyanay kaptinqa
q’aya p’unchaw muyurimuy.
Qampa simiykim ñuqapaq
Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna
4. Inka
Inka
Ollantay
Inka
Ollantay
Inka
Rumiñawi
y escogieron las porras.
Requiéranlos y amonéstenlos a todos,
háblenles primero, tal vez
parte de ellos siquiera se someta,
pues su sangre es de mucho precio.
y han llamado a los selváticos;
han destruido los caminos
y se han vestido de pieles.
Así ocultan su temor
esos chayanteños cobardes;
buscan destruir los caminos
para que nadie pueda llegar.
Ya las sogas están listas
para amarrar las cargas de las llamas;
para atravesar los desiertos
ya nuestros hombros están listos.
¿Ya piensas salir
a desbaratar a esos hombres ?
Primero los llamarás
con dulces palabras.
Cuidado, que amo a la gente
y no quiero que se derrame sangre
ni que se cometan masacres.
Yo también voy a salir,
pues todo está listo;
pero tengo un temor,
una idea me atormenta.
Habla, di, aunque mi corona
pretendas...
Escúchame a solas.
General de las provincias de arriba,2
anda a descansar a tu casa;
por si tengo que llamarte
mañana estate por acá.
Tus órdenes yo las cumplo
Antología quechua del Cusco 469
5. hunt’anay huk ch’imlliyllapi.
(Vase.)
Ollantay
470
(Hincado sin yelmo)
Ñam yachanki, qhapaq inka:
warmamantam yanarqayki;
qamtam wiñay qhawarqayki
kay rurasqayki wamink’a.
Qamta qatispam kallpaypas
waranqaman kutipurqan;
hump’iypas unu sururqan,
qamraykutaqmi kanipas.
Phurur-awqapas1 karqani
tukuy q’aqchaq, tukuy t’aqtaq;
mancharinan llipi llaqtap
anta champim sirk’arqani.
Maypim manapas lluqllaqchu
awqaykikunap yawarñin?
Pipaqmi mana ch’awarñin
Ollantaypa sutin kaqchu?
Ñuqam qampa chakiykiman
hanansuyu llapantinta,
churarqani yunkantinta
yanakuqpaq wasiykiman.
Chankakunata kanaspa
raprankutam kuchurqani;
ñuqataq kururarqani
wankawillkata t’aqtaspa.
Maypim mana sayarirqan
Ollantay ñawpaq ñawpaqta?
Ñuqarayku tukuy llaqta
chakiykiman hamurirqan
ñaraq llamp’uta llullaspa,
ñaraq phiña qaparispa,
ñaraq yawarta hich’aspa,
ñaraq wañuyta tarispa.
Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna
6. en un abrir y cerrar de ojos.
(Vase.)
Ollantay
(Hincado sin yelmo.)
Ya sabes, poderoso rey,
que desde muchacho te serví;
hacia ti siempre miró
este general que has hecho.
Siguiéndote mis fuerzas
se multiplicaron por mil;
mi sudor por ti corrió como agua
y por ti también soy quien soy.
Yo fui las balas de piedra
que a todos asustan y aplastan;
por todos los pueblos temido
cual porra de cobre los sangré.
¿Dónde no ha corrido
la sangre de tus enemigos?
¿De quién el nombre de Ollantay
no ha sido azote?
Yo puse a tus pies
todas las provincias de arriba
y a los hombres de los valles
para que sirvan en tu casa.
Prendí fuego a los chancas
y les corté las alas;
y yo pisoteé a los huancavilcas
antes de amarrarlos.
¿Dónde Ollantay no fue el primero
en alzarse en armas?
Por mi todos los pueblos
vinieron a tus pies,
ya con suave halago,
ya gritando bravos,
ya derramando su sangre,
ya encontrando la muerte.
Antología quechua del Cusco 471
8. Inka
Ollantay
Inka
Tú, señor, me diste
la porra de oro y el yelmo
de oro. ¿Para qué me sacaste
de mi humilde condición?
Tuya es esta maza de oro
y tuyo todo lo que soy,
pues por más recompensas que yo tenga
todo te corresponde a ti.
Ya me hiciste gobernador
y general de Antisuyo;
tengo bajo mis órdenes
a cincuenta mil de tus hombres.
Todos los antis me siguen
solamente para servirte;
conmigo mismo los pongo
humildemente a tus pies.
Levántame un poco más,
mira que soy tu siervo;
escucha a este miserable
y dame tu Estrella3
para que con esa luz
hasta mi muerte camine
honrándote, mi señor,
y siguiéndote eternamente.
Ollantay, eres plebeyo,
quédate donde estás;
mira quién eres,
pones los ojos muy alto.
Entonces mátame de una vez.
Eso me toca ver a mí,
no es de tu elección;
dime, ¿estabas
en tu juicio? Presto, vete.
(Entrase el Inca enojado.)
Antología quechua del Cusco 473
9. Ollantay
A, Ollantay, Ollantay!
Chhaynatachu wisch’usunki?
Kaytachu kutichisunki
llapa t’aqtaq kayñiykiman,
chay chika yanasqaykiman?
Ay, Kusi Quyllur warmilláy!
Kunanmi chinkarichiyki,
ñam ñuqa pisipachiyki.
Ay, ñust’a! Ay, urpilláy!
Cae desmayado, se le da agua y volviendo
en sí prosigue.
Ay, Qusqu! Ay, sumaq llaqta!
Kunanmanta q’ayamanqa
awqam kasaq, kasaq anka
chay qhasquykita k’araqta
llik’irquspa sunquykita
kunturkunaman qunaypaq.
Kanmi kallpay qarqunaypaq
chay awqa chay inkaykita.
Hunu hunu waranqata
antikunata llullaspa,
suyuykunata tuqllaspa
pusamusaq pullqanqata.
Saqsaywamanpim rikunki
runayta phuyutahina;
chaypim sayarinqa nina.
Yawarpim chaypi puñunki.
Chakiypim kanqa inkayki.
Chaypacham paypas rikunqa
pisinchus ñuqapaq yunka,
puchunqachus chay kunkayki.
« Manapunim quykimanchu »
ñiwanraq chay ususinta!
Kicharinraq chay siminta
« manam qampaqqa kanmanchu »
474
Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna
10. Ollantay
¡Ah, Ollantay, Ollantay!
¿De este modo te rechaza?
¿Así como corresponde
a quien a todos ha vencido
y tanto lo ha servido?
¡Ay, Cusi Coillor, esposa mía!
Acabo de perderte
y de causar tu desgracia.
¡Ay, princesa! ¡Ay, paloma mía!
Cae desmayado, se le da agua y volviendo en sí prosigue.
¡Ay, Cuzco! ¡Ay, ciudad hermosa!
A partir de ahora
seré rebelde, el águila seré
tu pecho, ofreceré
tu corazón a los cóndores.
Tengo fuerzas para expulsar
a ese rey, ese tirano.
Persuadiré a mil millares
de guerreros antis,
con engaños traeré
mis legiones acá como escudo.
Sobre Sacsayhuamán verás
a mi gente como nubes;
allí se levantará un incendio
y en sangre allí reposarás.
Tu rey estará a mis pies
y verá entonces él
si mis valles son poca cosa
y si te queda voz.
¡Se atrevió a decirme :
« jamás te daré mi hija »!
Abrió su boca y me dijo
que ella no podía ser mía,
conteniendo la cólera,
Antología quechua del Cusco 475
11. Pikichaki
Ollantay
Pikichaki
Ollantay
Pikichaki
Ollantay
Pikichaki
Ollantay
Pikichaki
Ollantay
Pikichaki
476
ñispa utikuy phiñasqa,
qunqur sayaspa mañaptiy;
inkam paypas ñuqa kaptiy,
tukuymi chayqa yachasqa.
Kunanqa kayllaña kachun.
Pikichaki, puriy, riy,
Kusiquyllurñiyta ñiy
kunan tuta suyawachun.
Ñaqha rini, ch’isi rini
Kusi Quyllurpa wasinta,
tarini tukuyta ch’inta;
tukuytaña tapurini,
manam allqullapas kanchu.
Tukuy punkum wichq’arqusqa,
hinantintañam qarqusqa,
manañam pipas tiyanchu.
Warmankunarí?
Huk’uchapas ayqipusqam
mikuyta mana tarispa;
tukullañam sayarispa
manchaytaña takikuchkan.
Yayanchari pusakapun
hatun wasinman pakarquq.
Ichapas payta warkurquq;
mamantinmi pay chinkapun.
Manachu pi ñuqamanta
tapurikun qaynamanta?
Waranqa runallam qamta
maskasunki champichantin.
Tukuy suyu hatarichun!
Tukuytam t’aqtanqa makiy!
Kay maqanam makiy chakiy,
tukuytam champiyqa ichhun.
Ñuqapas chay runataqa
hayt’aymanmi q’arataqa.
Pi runata?
Chay Urqu Waranqatam ñini,
Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna
12. Pikichaki
Ollantay
Pikichaki
Ollantay
Pikichaki
Ollantay
Pikichaki
Ollantay
Pikichaki
Ollantay
Pikichaki
cuando se la pedía de rodillas;
él es rey gracias a mí,
eso todos lo saben.
Por el momento quede esto así.
Pikichaki, anda, ve
y dile a mi Cusicoillor
que me espere esta noche.
Fui enantes, anoche fui
a la casa de Cusi Coillor
y encontré todo desierto;
pregunté a todos los vecinos
pero no hay ni un perro.
Todas las puertas han sido cerradas,
se ha echado a todo el mundo
y nadie ya vive allí.
¿Y sus criados?
Hasta los ratones han huido
al no encontrar comida;
sólo el búho allí posado
deja oír su lúgubre canto.
Se la habrá llevado su padre
para esconderla en su palacio.
O tal vez para ahorcarla;
desapareció con su madre.
¿Nadie ha preguntado
por mí desde ayer?
Sólo el plebeyo Millar
bien armado te ha buscado.
¡Que se levante el mundo entero!
¡A todos aplastaré con la mano!
Esta porra me es manos y pies
y a todos siega mi hacha.
Yo también a ese hombre,
ese pelado lo quiero patear.
¿A quién?
A ese Urqu Waranqa, te digo,
él es quien ha preguntado por ti.
Antología quechua del Cusco 477
13. Ollantay
Pikichaki
Ollantay
Pikichaki
Ollantay
payllam qammanta tapukun.
« Inkach icha maskachiwan »
ñispam phiñakuchkarqani.
Urqu Waranqa manam inkachu,
runallam, chayri millakuy.
Chinkarinñam Qusqumanta.
Kay sunquymi watupakun,
chay tuku chaytam willakun.
Quyllurtari haqisunchu?
Imanasaqtaq chinkaptin?
Ay, Quyllur! Ay, urpilláy!
1
« Ppurur aucca. Balas de piedra que sueltan de encima del castillo para defenderlo. » (DGH) El primer componente de este término
compuesto parece ser un préstamo del aimara: phuru-r(i) ‘que hierve’.
2
« Queça. Pobre desmedrado, despreciado deshechado maltratado. » (DGH)
478
Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna
14. Ollantay
Pikichaki
Ollantay
Pikichaki
Ollantay
Me estaba enojando creyendo
que el Inca me hacía buscar.
Urqu Waranqa no es inca5
sino plebeyo y por eso despreciable.
Presiento que ella
ya desapareció del Cuzco,
es lo que anunciaba el búho.
¿La dejaremos a Coillor?
¿Qué puedo hacer si desapareció?
¡Ay, Coillor! ¡Ay, mi paloma!
1
El Ollantay, uno de los monumentos más importantes de la literatura quechua, es sin duda el drama más famoso en esta lengua y el que
más veces se ha publicado desde que en 1853 Johann Jakob von Tschudi diera a luz en Viena una versión en quechua en su trabajo Die
Kechua-Sprache. Al contrario de lo que se pensaba inicialmente, en la actualidad la mayoría de especialistas está de acuerdo en que esta
pieza dramática no se remonta al período incaico sino que es de factura colonial. Las discusiones, en todo caso, giran en torno a la autoría del
drama y la tesis más convincente es la que la adjudica a Antonio Valdez. Es lo que sostiene César Itier, siguiendo a Raúl Porras Barrenechea y
abundando en argumentos, en su artículo “Ollantay, Antonio Valdez y la rebelión de Thupa Amaru”, Historica. Vol. XXX, Nro. 1: 65-97. Pontificia
Universidad Católica del Perú. Lima, 2006.
2
Es decir el Collasuyo.
3
La hija del Inca se llama Kusi Quyllur ‘Estrella Feliz’.
4
Pikichaki se refiere aquí al general Urqu Waranqa a quien trata despectivamente de « plebeyo » (runa). Ahora bien, dado que waranqa
significa ‘mil’ y que el quechua no pluraliza un sustantivo precedido de un cuantificador, Ollantay entiende que « mil hombres » lo buscan.
5
Se produce aquí un malentendido simétrico al anterior: obsesionado por la antipatía que le inspira Urqu Waranqa, Pikichaki es ahora el que
malinterpreta las palabras de Ollantay. En efecto, al no tener artículos definidos ni indefinidos, la frase anterior de Ollantay puede entenderse
como « el Inca me hacía buscar » o « un inca me hacía buscar ».
Antología quechua del Cusco 479
15. Nicanor Jara
Sumaqt’i ka
Drama histórico nacional en cuatro actos
ACTO PRIMERO
Escena 1a
Al descorrerse el telón aparece Sumaqt’ika sentada en traje de peinarse y de pronto entra
su hermano P’aqu Ruk’ana.
Sumaqt’ika
Ayh! (Después de sonarse la nariz.)
Ruk’ana
Imamantam sunquyki p’akinchasqa, panalláy? Llakikuyñiykita
muchunki, mat’inki. Maykamataq turallaykip ukhunta q’amparmananki?
Yawarñiykip yawarñinmi kani, urpi. Kichariway sunquykita.
Ñuqatapas llakim atipawan, munay uyaykita k’irinchasqata qhawarispa,
k’anchaq yana ñawiykikunata wiqi hich’ariqta rikuspa. Ñukñu umiña,
Pachakamaqta waqyarikuy, sunquykita saminchay, wakcha turaykitari
kusirichiy.
480
Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna
16. Su m a c - tti ca 1
Drama histórico nacional en cuatro actos
ACTO PRIMERO
Escena 1a
Al descorrerse el telón aparece Sumac-ttica sentada en traje de peinarse y de pronto entra
su hermano Ppacco-rucana.
Sumac-ttica
Ay! (Después de sonarse la nariz.)
Rucana
¿Por qué está quebrantado tu corazón, hermanita? Un dolor te atormenta y oprime.
¿Hasta cuándo tendrás sumido en la tristeza a tu pobre hermano? Paloma, soy la sangre
de tu sangre. A mí también me agobia el dolor, cuando veo descompuesta tu bonita cara,
cuando miro tus ojos negros y brillantes derramando lágrimas. Delicada piedra preciosa,
pídele a Dios que te dé fuerza y dale un poco de alegría a tu pobre hermano.
Antología quechua del Cusco 481
18. Sumac-ttica
Querido ave pukupuku que canta al amanecer, tus palabras hacen revivir mi corazón,
entender mi dolor y mi sufrimiento? ¡Si supieras, algarrobo delicado, lo que me hace
derramar una lluvia de lágrimas! Apenas me duermo, despierto. Apenas me siento, me
pongo a gemir. Odio hasta la alegría.
Rucana
Me vas a volver loco, brillante piedra preciosa. Cuéntame tus pesares en vez de
ocultar su causa dentro de ti. Recobra tu alegría, begonia lozana. Olvida tus negros
pensamientos, vas a caer enferma. Considera que todos los hombres estamos desterrados
en este valle de lágrimas.
Sumac-ttica
Dos veces ya tiernamente me has hecho la misma pregunta. Te revelaré, pues, el origen
de mi llanto para que lo puedas meditar desde ahora. Cuando despierto febril de mis
sueños, pronuncio el nombre temible de Dios2 y, desde que nuestro padre el Sol me ha
dado ojos para ver, sollozando le doy en ofrenda mi corazón y mi aliento, pidiéndole
que derrame su luz abundante sobre todos mis prójimos. Apenas salgo, veo a los hijos
de Piquillacta caminando como hormigas hacia la laguna de Muina para traer agua.
¡Ay, mi pobre pueblo! Si en tantos años no se ha logrado hacer llegar el agua hasta
acá, ¿quién se apiadará de tus hijos ahora? ¡Ay! Dios (Mira hacia lo alto.) ¿Cuándo
terminarán nuestros sufrimientos?
Rucana
Sin embargo, el hijo del Sol, el inca, no ha podido remediarlo. ¿Qué lograremos ni tú, ni
yo, ni nadie con lágrimas y tristeza? No te atormentes con vanos pensamientos.
Sumac-ttica
No es ésa la única causa de mi sufrimiento, hermano mío. Están también las esperanzas
Antología quechua del Cusco 483
20. que desde hace tiempo Ttitu-huanccohuayllo y Pauccar-huallpa acarician acerca de mí.
Rucana
Mi querida begonia roja, sufres por poca cosa. Mira el verdadero sufrimiento de nuestros
prójimos y no te ahogues en tan poca agua. Ttitu-huanccohuallo y Pauccar-huallpa
compiten para obtenerte como esposa, como lo has escuchado decir.
Escena 2a
Rucana, Rumichaca, Sumac-ttica.
Entra Rumichaca.
Rumichaca
¿Qué suave conversación tienen la hermana y el hermano, caminando el uno y sentada
la otra? Me alegro de ver el mutuo cariño que los une y hace felices. El hermano, como
varón, debe prodigarle amor a su hermana, mientras ésta debe obedecer a su hermano
con ternura y respeto.
Rucana
Querido padre, el corazón de tu hija Sumac-ttica está quebrantado. ¿Qué puedo hacer
para consolarla?
Rumichaca
Rucana, ahora eres un hombre, ya no un adolescente como ayer. Como lo sabes, pasado
sirvientas. Y tú, Sumac-ttica, anda a inclinarte respetuosa y humildemente ante el templo
de nuestro padre el Sol. Vayan a conocer el palacio de Manco Cápac, el Coricancha, la
Casa de las Escogidas, el Prado de los Suris y demás maravillas. Traten siempre con
amabilidad al pequeño y al grande, al pobre y al rico.
Antología quechua del Cusco 485
21. k’umuykuywan apunchik Intip wasinta ullpuykunki. Llapaykichik ama
t’aqarinakuspa taytanchik Manqu Qhapaqpa wasinta, Qurikanchata,
Akllawasita, Suriwayllata, tukuy imata riqsimuychik, huch’uyta hatunta,
wakchata qhapaqta misk’i simiwan rimaykuspa.
Ruk’ana
(Ambos con una reverencia.)
Munayñiykiwan puririsaqku, taytalláy.
Rumichaka
Tuta p’unchaw qhawapayakusqay ususiy, ñam umaypiña llakiyñiyki. (La
abraza.) Chinkarichimuy Qusqupi. (Se salen.)
Escena 3a
Atuqrimachi, Rumichaka
Entra Atuqrimachi.
Atuqrimachi
Munayñiykiwan, sapa inka, wasiykiman thatkiykamusaq.
Rumichaka
Pasaykamuy, mana riqsisqay wayna, wakcha wasiyman.
Atuqrimachi
Ama suwa, ama llulla. (Abrazándolo.)
Rumichaka
Qampas hinallataq.
486
Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna
22. Rucana
(Ambos con una reverencia.) Con tu permiso, padre, nos pondremos en camino.
Rumichaca
Querida hija en quien pienso noche y día, ya entiendo tu pesar. (La abraza.) Anda a
perderlo en el Cuzco. (Salen.)
Escena 3a
Atoc-rimachi, Rumichaca
Entra Atoc-rimachi.
Atoc-rimachi
Gran señor, pido permiso para entrar a tu casa.
Rumichaca
Entra, joven desconocido, a esta humilde casa.
Atoc-rimachi
No seas ladrón ni mentiroso (Abrazándole.)
Rumichaca
Tú tampoco.
Atoc-rimachi
Señor que mereces la amistad del hijo del Sol, he venido a tu casa y a tu pueblo para
saludar tu majestad y ganar tu buena voluntad. Oh, inca misericordioso, muéstrame
tu benevolencia. He caminado desde el Antisuyo, sufriendo frío y viento. Soy el hijo
primogénito de Kusi Mayta. Tu hijo Rucana me conoce. Hemos ido juntos, bajo el
mando de Cápac Yupanqui, a pelear contra los terribles soldados del rey chimú.
Antología quechua del Cusco 487
24. Rumichaca
Que encuentres descanso en esta humilde casa, Atoc-rimachi, gallardo hijo de Kusi
Mayta. Tu amigo Rucana me ha hablado de ti. ¿Tu eres el brazo derecho de Cápac
Yupanqui?
Atoc-rimachi
Sí, yo soy, gran señor. Pero mi hermano mayor, quien lleva mi mismo nombre, es quien
ha hecho huir al terrible hermano menor del rey chimú.
Rumichaca
Discúlpame, Atoc-rimachi. Entiendo poco de esas cosas. Haré todo lo que pueda por ti.
Dime sin miedo lo que tienes en el corazón.
Atoc-rimachi
Respetado señor, cacique bondadoso ante quien me inclino, no he venido a hablarte de la
guerra contra el rey chimú sino tal vez a irritar tu corazón. Pero ¿hasta cuándo el amor,
cual fuego, abrasará mi pobre pecho? ¡Quién sabe si no vas a enojarte cuando hable!
Rumichaca
Joven tímido, no soy un puma ni una serpiente para enojarme de algo bueno. El hombre
puede conseguirlo todo. No tengas miedo.
Atoc-rimachi
Inca, ya que me alcanzas tu poderosa mano y tu corazón misericordioso, haré un
esfuerzo para juntar mis ideas y hablarte. Sólo te pido que me escuches, muy sabio señor.
Si fuera poeta, te expresaría mi deseo con un canto. Si fuera músico, dejaría que mi
Antología quechua del Cusco 489
25. Rumichaka
Manchakuyñiyuq wayna, manam pumachu, manam amaruchu kani
allinmantaqa imamantapas phiñakunaypaq. Tukuy hayk’apas qharipaqqa
taripay atinallanmi. Ama manchakuychu.
Atuqrimachi
Inka, yakiña tukuy atipaq makiykita mast’ariwanki, wakchakhuyaq
sunquykita kichariwanki chayqa, willasqaykim tukuy yuyayñiywan.
Uyarikullaway, manchay yachayñiyuq hamawt’a. Yarawiqchus kayman,
takispallaraq munasqayta willaykiman, pinkuyllutachus yachayman
qayllaykipi llakiyñiyta rimarichiyman, o khuyakuq inka.
Rumichaka
Munasqay Rimachi, manapunim qhipaman kutiriymanchu. Makiypichus
mañawasqayki kanqa, yachakuy taripankim.
Atuqrimachi
Hamawt’a, sunquymi khatatatan munayñiypi q’amparmanasqa.
Pimantaq ullpuykusaq mana wayllusqaypa taytanman kaspari?
Khuyakuyñiykita ñuqaman kamariy musphayñiypa p’uchukananpaq.
Entra un paje agitado, quien, después de las generalas, desata su quipe [atado] y
presenta un quipu enviado por el padre de Atuqrimachi.
Escena 4a
Rumichaka, Atuqrimachi, paje.
Paje
Apu kuraka, p’unchawñiykikuna sumaq kachun. (Con gran reverencia se dirige
a Atuqrimachi.) Llaqtan llaqtanta, wasin wasintam maskamuyki, q’inqu
490
Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna
26. Rumichaca
Querido Rimachi, no voy a desdecirme. Si lo que me pides está en mi poder, lo
conseguirás.
Atoc-rimachi
Sabio señor, mi corazón tiembla de miedo, desesperado de amor. ¿Ante quién me
inclinaría si no es ante el padre de la que quiero? Demuestra conmigo tu compasión y
Entra un paje agitado, quien, después de las generalas, desata su quipe [=
atado] y presenta un quipu enviado por el padre de Atoc-rimachi.
Escena 4a
Rumichaca, Atoc-rimachi, paje.
Paje
Señor curaca, que los días sean propicios para ti. (Con gran reverencia se dirige a Atocrimachi.) Te he buscado en cada pueblo y cada casa, mareado por las muchas curvas de
los caminos. Nadie se compadecía de mí, contestando mis preguntas hasta que el hijo del
cacique de Urcos me dijo que te encontraría en Piquillacta.
Rumichaca
Hombre del Cuntisuyo, ¿qué dice el quipu que has traído corriendo?
Atoc-rimachi
¿Qué me dice mi respetado padre?
Paje
Antología quechua del Cusco 491
27. q’inqu ñankunap musphaykachachisqan. Tapurikuni chaypachari, ni pi
khuyarikunchu willaykuwaypi. Urqus kurakap churinña niwan
« Pikillaqtapim tarinki » nispa.
Rumichaka
Kuntisuyu runa, imatam riman khipu phawachimusqayki?
Atuqrimachi
Imanimuwantaq yupaychasqay taytay?
Paje
Ancha munasqay tuta p’unchaw
yuyaymanasqay churilláy. Unquyñiypa watasqan, chakrakunap
khipurisqanmi mana qhipaykitachu puririmuni, taytawan churiwan huk
sunqulla, huk yuyaylla inka Rumichakap Sumaqt’ika ususinpa munayñin
warmiykipaq usachinanchikpaq. Yallinraq manchakuyñiyuq runahina
willamuway, kunamuway imatam unanchan chayta, chayman-hina suyulla
aylluntin, qurintin, qullqintin puririnapaq.
Rumichaka
Kay rimarinaykipaqchu, Rimachi, simiyki aklluykachan? Manaraq
rimaytapas tukuchkaptiyki khipu siminchakapun!
Atuqrimachi
Sut’illantapunim ninki, kuraka, sunquypa mana rimarispa mat’ikusqanta.
Rumichaka
Rimachi, yakiña munakuyñiykip ususiypawan wakinanta munanki
chayqa, kutiriy chika ch’iti taytamamaykiman. Unanchasqaytari willamuy
ñawpaqta napaykuspa sutiypi: « Manam tayta kaypa kallpanwanchu, tuta
492
Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna
28. por la enfermedad y por los trabajos agrícolas, no he podido seguirte para que padre
e hijo, unidos en un solo corazón, consigamos que Sumac-ttica, la hija del inca
Rumichaca, sea tu mujer. Pero infórmame, hazme saber, como persona respetuosa que
eres, de la decisión de Rumichaca para que, si es necesario, me ponga yo también en
camino, con toda la familia, oro y plata.
Rumichaca
¿Para decirme eso era, Rimachi, que tanto tartamudeabas? Pues antes de que terminaras
de hablar, el quipu lo ha revelado todo.
Atoc-rimachi
Es verdad, cacique, no me atrevía a decírtelo.
Rumichaca
Rimachi, ya que quieres unir tu amor con el de mi hija, regresa muy pronto ante tus
padres. Salúdalos de mi parte e infórmales de lo siguiente: yo jamás recurriría a mi
autoridad paterna para entregar sin su consentimiento a la hija que es la niña de mis
ojos. Dios quiera que algún día, en el momento de mi muerte, ella no tenga que hacerme
ese reproche. Si tu amor te da fuerzas, espera unos días y vuelve acá para conocer la
decisión de Sumac-ttica. Si ella quiere a otro, espero que no dejes como un enemigo la
casa de un curaca que te quiere.
Atoc-rimachi
Padre, señor mío, tus sabias palabras caen en el corazón del ser a quien hablas como
las aguas del torrente hermoso se derraman por el llano. Impulsado por la fuerza del
amor, trabajaré noche y día para hacer lo que me pidas. Ojalá el cariño y la compasión
que me muestras no sean pasajeros sino que duren mientras vivas. Pero tu cariño me lo
mostrarás realmente si me favoreces ante la muchacha que es el espejo de mi alma. (Le
abraza medio hincado y casi llorando.) Padre mío, no me olvides por favor. (Sale.)
Antología quechua del Cusco 493
29. p’unchaw lulusqayta mana munachkaptin qhariman tanqaykuyman1.
Yallinraq Pachakamaq munachun-hina qhipaqinmantaq sispa wañunay
pachapi mana chay huchaypa ch’atawananpaq. Wayllukuyñiyki nanaqta
kallpanchasunki chayri, p’unchawkunata yuparispa purisqaykita
t’ikrarimuy, chaymanhina Sumaqt’ikap kamariyñinta yachanaykipaq.
Hukta munanqa chayri, amamá ñaraq awqa chinkarinkichu munaqñiyki
kurakap wasinmanta ».
Atuqrimachi
Taytalláy, yayalláy, imaynam sumaq phaqchamanta ch’uya unu pampapi
mitmirin, hinatam hamawt’a simiykimanta urmaykun pim nisqaykip
sunqunpi. Munakuypa tanqarisqanchari tutatapas p’unchawchaspa
niwasqaykita hunt’asaq. Ichaqa amamá chika wayllukuq, chika
khuyakuq sunquykiqa askamallapaqchu kanqa, yallinraq wañunayki
pachapimá p’uchukanqa. Munawasqaykitari riqsisaq T’ikaykip qusan
kaspamá2. (Le abraza medio hincado y casi llorando). Taytalláy, amapunimá
qunqariwankichu. (Sale.)
Escena 5a
Rumichaka
Ayh! Tayta kay, ima sasam kanki! Mana imapi rikukuqpaqri, manapas
ima kaqmi rikhurinki. Pachakamaq! (Mira hacia lo alto!) Sunquyta
saminchay, tayta kaypa kallpanmi mananiypaq q’amparmanawan. Imam
mana munayñiykiwan rurakun? Tiqsimuyuntin runakuna, uywakuna,
sach’akunapas kamarisqaykim samarin, maywirikun. Ñuqa mana
rikuypas atina wawaykim mañakuyki chakiykipi ullpuykusqa Sumaqt’ika
wawallaykip yuyaywan, yachaywan imapas rurananpaq.
1
Esta frase está incompleta en el manuscrito de 1899. La hemos sustituido por la que aparece en el manuscrito de 1908.
2
Esta frase está incompleta en el manuscrito de 1899. la hemos sustituido por la que aparece en el manuscrito de 1908.
494
Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna
30. Escena 5a
Rumichaca
¡Ah! ¡Qué difícil es ser padre! Al que no lo es, le parece que no es nada. ¡Dios! (Mira
hacia lo alto.) Dame tus fuerzas porque el peso de la paternidad me agobia. Nada se
hace sin tu voluntad. El universo entero, hombres, animales y plantas, descansan o se
pobre hija Sumac-ttica actúe con juicio y discernimiento.
1
Nicanor Jara nació en 1872 en el seno de una familia de origen español. Se desempeñó toda su vida como contador y llegó a ser
tesorero municipal a principios del siglo XX. Su drama Sumaqt’ika se estrenó en el Teatro Municipal del Cusco el 30 de setiembre de
1899. Puede considerarse que es, después del Ollantay, el drama más representado en idioma quechua en el Perú. Los pasajes que
aquí se publican han sido tomados de César Itier, El teatro quechua en el Cuzco. Tomo II. Indigenismo, lengua y literatura en el
Perú moderno. Instituto Francés de Estudios Andinos y Centro Bartolomé de Las Casas. Lima y Cusco, 2000.
2
En todos los dramas quechuas de fines del siglo XIX e inicios del siglo XX, la religión incaica aparece dominada por un dios creador,
llamado Pachakamaq, quien presenta las mismas características esenciales del Dios cristiano, razón por la cual optamos por
traducir Pachakamaq como « Dios ».
Antología quechua del Cusco 495
31. Nemesio Zúñiga Cazorla
Q uri c h ’ u sp i
ACTO PRIMERO
Escena primera
El primero aparece sentado pensativo en una piedra al verse sin
padres y con hermanos menores.
Q’umirq’inti: Kunankamam ancha muspha muspha rikukuni,
tunki tunki sunqullantin, taytamamayta chinkachispa, iskay irpa
sullk’achantin. Imatataq rurasaq kay wawakunawan? Ichaqa tukuy
imatam ñuqam hap’ini kuraq-hina. Lliwmi makiypi; munaspay qusaq
wiñariptin kaykunaman. Qurich’uspicha, maypim kanki? Allintachu nina
rawrachkan?
Qurich’uspi: Ninaqa allintam rawrachkan, kawsarispa, wañuykuspa.
Ch’aran llant’awan phukumusqaypi, ñawiypas ch’uqñillañam, uyaypas
yanallañam, simiypas ch’uytullañam.
Q’umirq’inti: Ch’uspicha, llakichkanim, musphachkanim,
yayanchikmanta. Llillipunñam ñawillaypas waqasqaypi, mana piniyuq
rikukuspa, mana mayman kutiriyta atispa. Hiq’ipanqañam sunqullaypas
llakiy pukyup mukisqan wiqiy quchapi. Icha yarqachkasunkichu...
Qurich’uspi: Imamantam llakichkanki, wawqilláy, sullk’achaykikuna
kachkaptin? Manam wañunraqchu Qurich’uspicha, kachkanraqmi
496
Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna
32. D ra m a Q u r i c h’ u spi 1
ACTO PRIMERO
Escena primera
El primero aparece sentado pensativo en una piedra al verse sin padres y con
hermanos menores.
Q’umirq’inti: Desde que perdí a mis padres y tengo el cuidado de mis dos hermanos
menores y huérfanos ando confuso y angustiado. ¿Qué voy a hacer con estos niños?
Menos mal que como hermano mayor dispongo de toda nuestra herencia. Está toda entre
mis manos y, cuando crezcan ellos, si así lo deseo, se la entregaré. Qurich’uspi, ¿dónde
estás? ¿Está ardiendo bien el fuego?
Qurich’uspi: El fuego está ardiendo bien, se reaviva a ratos y luego languidece. A
mí, de tanto soplar sobre la leña húmeda, los ojos se me han puesto legañosos, la cara
negra y la boca alargada.
Q’umirq’inti: Mi pequeño Ch’uspi, la muerte de nuestro padre me vuelve loco de
dolor. Hasta los ojos me arden ya de tanto llorar mi abandono y desamparo. Mi corazón
está por ahogarse en un manantial de pesares y en el mar de mi llanto. Pero tal vez
tengas hambre...
Qurich’uspi: ¿Qué es lo que te atormenta, hermanito, si tienes a tus hermanos
menores? El pequeño Qurich’uspi no ha muerto todavía, aún tienes a quien te quiera y te
alegre en tus penas. No llores, no llores, yo lloraré en tu lugar. Bailaré, cantaré, tal vez
Antología quechua del Cusco 497
33. munaqniyki, llakiyniykipi kusichiqniyki. Ama waqaychu, ama waqaychu,
ñuqa waqasaq waqanaykita. Tusurqusaq, takirqusaq, icha imatachu
rurarqusaq kusiykipaq.
Q’umirq’inti: Manam imatapas munanichu, wawqilláy, munay
wawa. Imachá kanpas kay sunquypi, kikiypunim mana yachanichu.
Sapa puñuykuptiymi, qhincha millay rikranchawan, yana p’aspa
sawnanchawan. Kaymi q’uymin tuta p’unchaw ancha phutiq sunqullayta,
kaymi q’amparmanan ancha muchuq qhasqullayta. Pillas kanman watuy
yachaq? Mayllas kanman kay yana khipu paskariq, sut’in simi mast’ariq
kay musquyta?
Qurich’uspi: Imas chayri kanman mana paskay atinapaq? Icha ñuqa
atiymanchus?
Q’umirq’inti: Ama chayman churakuychu. Samp’araqmi kanki.
Anchatam kayta munaspa, qhawarinki. Kay watuyqa, kay paskayqa
hamawt’apaqmi.
Qurich’uspi: Ancham musphan, ancham phutin p’ita p’ita kay wawa
sunquy watuq-hina huk millayta, kichka kawsay qallariyta. Kayta nini
qaynamanta Quriqhasqu wawqinchikta, manam payri kayta iñinchu,
manataqmi qhawarinchu millay, ranra ñan suyasqanta. Hinam kachkan
kay sunquypas kichkakunap t’urpuykusqan tunki tunki.
Q’umirq’inti: Upallay, hirq’i! Yarqaymantam rimachkanki. Yanqatam
musphachkanki. Puriy, hanqa, mut’inchikta t’impuchimuy.
Qurich’uspi: Hina hina qarquwachkay pituykimanta. K’arachinim
anchakama sunquykita, kuska kuska rimaptinchik. Imatachu icha watun
kay sunquy. Chaymi kunan “hanqa, lluqsiy” niwachkanki mut’inchikman
tumpa tumpa.
Q’umirq’inti: Warma, imananmi? Ama simi simi kutichiwaychu,
chaqlaykimantaq. Wawqiykita waqyamuy, hanqa. Maypim purin? Imatam
ruran?
Qurich’uspi: Yayay ranti wawqilláy, kaypim kani sullk’achayki,
kamayniyki ruranaypaq, kunayniyki hunt’anaypaq. Sipiwaypas,
qhuruwaypas, chakiykipim wañusaqpas. Qamman kunasqan kayku.
Yayanchikpa munayniyki rurakuchun.
Q’umirq’inti: Manam chaytachu tapuyki. Ruray kamachisqayta.
Y en seguida se sale y el otro se queda exclamando:
498
Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna
34. yo pueda alegrarte.
Q’umirq’inti: No deseo nada, querido hermano, buen niño. Yo mismo ignoro lo que
pasa en mi corazón. Cada vez que me duermo, siento que me abruma una terrible y
funesta carga y que una negra culebra se adueña de mi mente. Esto es lo que día y noche
consume mi pobre alma, esto es lo que oprime mi pecho adolorido. ¿Habrá quien pueda
descifrar ese presagio, quien pueda desenredar ese nudo oscuro y acertar en interpretar esa
pesadilla?
Qurich’uspi: ¿Qué será eso que no pueda ser entendido? ¿Tal vez yo pueda?
Q’umirq’inti: No te metas en eso. Todavía eres una criatura. ¡Qué atrevido que eres!
Este misterio, este presagio es para gente sabia.
Qurich’uspi: La pena y el dolor arrebatan mi corazón tierno e inseguro, como si
presintiera una desgracia, el inicio de tiempos difíciles. Varias veces se lo he dicho a
Quriqhasqu, pero él no lo cree ni adivina el camino triste y pedregoso que le espera. Así
estoy, todo angustiado y con el alma punzada de espinas.
Q’umirq’inti: ¡Cállate, mocoso! El hambre te hace desvariar y disparatar. Corre,
apúrate, anda a hervir mote.
Qurich’uspi: ¿Así es como me rechazas? Veo que te he enojado al hablar de igual
a igual contigo. Parece que algo presentía yo y justo ahora me botas con pretexto de
mandarme a hervir mote.
Q’umirq’inti: ¿Qué te pasa, mocoso? No me contestes con ese descaro. ¿O quieres
una bofetada? Anda, corre, llama a tu hermano. ¿Dónde está? ¿Qué hace?
Qurich’uspi: Querido hermano, eres mi segundo padre y tu hermanito menor está
aquí para obedecerte y hacer lo que le ordenes. Mátame, córtame la cabeza, por lo menos
moriré a tus pies. A ti hemos sido encomendados. Hágase tu paternal voluntad.
Q’umirq’inti: No te pido tanto. Haz lo que te he ordenado.
Y en seguida se sale y el otro se queda exclamando:
Escena 2a
Q’umirq’inti: ¡Ay padre mío! ¡Ay madre mía! ¿Dónde, dónde están? ¿Adónde
se fueron? ¿Qué funesta y cruel torrentera los apartó de mi vista? Sólo me queda
lamentarme en las tinieblas de mi alma. Pájaros del cielo, ¿no se habrán encontrado
por allá con mis padres? Nubes aciagas, tal vez ustedes me los estén ocultando. Arboles
frondosos, quizás sus sombras escondan por esos montes al feliz depósito de mi cariño.
Montes y valles, tal vez ustedes hayan visto a mis queridos padres. Hierbas que cubren
Antología quechua del Cusco 499
36. la faz de la tierra, ¿no estará en algún lugar el alma de mi alma? Creador que abrazas
el universo todo, dime algo de mis padres, aunque sea una sola palabra, tal vez así mi
corazón agonizante pueda revivir.
Desesperado dice:
¡Pero todo, todo es en vano! El cuidado de mis hermanos menores será una causa
de tormentos cuando crezcan. ¡Que se vayan de aquí! No puedo verlos más. Que
desaparezcan de mi vista, por lo menos moriré solo. No puedo criarlos. Que vayan a
aprender por ahí a subsistir con el sudor de su frente. Más feliz viviré solo. Ese pequeño
Qurich’uspi es un hablador y es demasiado inteligente. Pero no van a vivir en paz si
se quedan conmigo. Quriqhasqu, ¿dónde estás? ¿Qué estás haciendo? ¿Están todas
las llamas? ¿Has cosido bien el oro que nos dejaron nuestros padres en talegas sucias?
¿Quién las está cuidando?
Escena 3a
Quriqhasqu: Buenos días, querido hermano. ¿Cómo estás?
Q’umirq’inti: ¿Y a ti qué te importa cómo pueda estar? Contesta lo que te he
preguntado, rápido.
Quriqhasqu: Por favor, no te enojes siempre contra mí. Te tengo mucho miedo,
como a un condenado. Cada vez, cada día que me haces reproches y me gritas, se me
estremecen los huesos, se me eriza el cabello, me tiemblan los labios y se me encogen los
nervios. Y cada vez que te miro, ¡cómo quisieran esconderse mis ojos!
Q’umirq’inti: Apúrate, contesta lo que te he preguntado. No estoy jugando ni me
estoy divirtiendo contigo.
Quriqhasqu: Las llamas todavía están pastando. Una de ellas había estado
relinchando porque le duelen los dientes y no sé qué hacer, hermanito. ¿Tú lo sabes?
Mientras caminaba hoy por el campo, me encontré con {tres} zorro(s) de sólo dos
patas2
Q’umirq’inti: Ya te dije, mocoso, que yo no estoy jugando. No me vengas con
adivinanzas, no estoy para eso. Habla con calma, no te burles así. ¡Fuera!
Se sale y solo:
Quriqhasqu: ¡Qué desgracia más amarga y áspera! ¿Es sueño o realidad el
Antología quechua del Cusco 501
37. qhawariptiy ñawiykunapas pakakuyta munay munan.
Q’umirq’inti: Utqhay, willaway tapusqayta. Manam ñuqa pukllanichu,
manataqmi qamwan ñuqa asinichu.
Q’uriqhasqu: Llamakunaqa mikhuchkasqaraqmi ichhuta, huk
kaqllanmi kiru nanaywan qalalalachkasqa. Imachá allinpas kanman,
wawqilláy? Yachawaqchu, kunan purun risqaypi (¿kimsa?) atuqwan
tupamuni, iskay chakiwankama watuy chayta?
Q’umirq’inti: Ñam niykiña, hirq’i, mana ñuqa pukllanichu, ama
imasmarikunata willawaychu, manam chaypaqchu kani. Qasi sayaspa
rimay, ama chiqchiychu chhaynaqa, lluqsiy!
Se sale y solo:
Q’uriqhasqu: Ima llakim kay ñuqapaq ancha p’usqu, ancha qhatqi!
Musquypichu, sut’ipichu rikukuni kunanhina llakinaypaq? Maypim
kanki hathun kusi taytamamalláy? Ima aqum siqrasunki chay k’itipi, chay
suyupi? Ima mayum hark’asunki? Ima urqum kutichisunki chay kinraypi,
chay qhipapi, wawaykichikta qunqarispa kanaykichikpaq? Maypim
yuyay? Maypim sunqu? Ima wayram apakapun?
Q’umirq’inti: Lluqsiy, lluqsiy kaymanta, anchatañam muchuyki.
Sunquytam tukunki allwakuspa. Ama, qhincha chiririnka, kaypi
muyupayawaychu. Hanqa, lluqsiy, hanqa, lluqsiy! K’arawanmi pituyki
kaypi.
Q’uriqhasqu: Pachakamaq qullanan apu awki, yayalláy, qunqur chaki
ullpuykuspam much’aykuyki, yupaychayki kay usuri willullu hirq’illayki.
Qammi kanki llapa wakchap kusikuynin, aswan sumaq, aswan llamp’u,
aswan ñukñu khuyakuqniy. Qammanmi huch’uy hathun ullpuykun,
qampim tarin llapa kusi samillanta. Chaymi kunan mink’akuyki
qarqusqaña rikukuspa. Manam pipas aswan kanchu ñuqamanta mama
taytay chinkariptin. Pimanñataq anchhuykusaq? Maymanñataq kutirisaq?
Maytañataq yaykuykusaq, ancha kusi, ancha sami, yarqawanmi,
ch’akiwanmi nispa? Sapan qamllam apu kanki, llakiyniypi kusi miraq,
waqayniypi kusichiqniy. K’ancharimuy as allinta, as sumaqta, rikuchiway
allin ñanta, ama pantay purinaypaq.
Q’umirq’inti: Yaw, millay, yaw, qhincha, lluqsiy, lluqsiy wasiymanta!
Anchatapuniñam muchuykichik. Manam qamkunaqa taytaypa
502
Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna
38. infortunio que me aqueja? ¿Dónde están ustedes, padres míos, que eran toda mi alegría?
¿Qué arena movediza los tragó por esos parajes, por esos lugares? ¿Qué río atajó sus
pasos? ¿Qué cumbres allá atrás, por aquellas laderas, los hicieron retroceder y olvidarse
de sus hijos? ¿Dónde están los objetos de mis pensamientos y mi afecto? ¿Qué viento se
los llevó?
Q’umirq’inti: ¡Fuera, fuera de aquí! Ya te aguanté demasiado. Tus ladridos me
sacan el alma. Deja de revolotear por aquí, mosca de mala suerte. ¡Sal, rápido! ¡Fuera,
apúrate! Tu compañía me exaspera.
Quriqhasqu: ¡Oh Creador del Mundo, Supremo Señor y Príncipe, Padre mío! Este
pobre huerfanito Te adora y reverencia hincado de rodillas. Tú eres la alegría de todos
los pobres, el que más generosa, benigna y suavemente se compadece de mí. Ante Ti se
postran grandes y pequeños, en Ti encuentran toda su dicha y alegría. Por eso a Ti
acudo, ahora que me veo abandonado. Nadie más me puede auxiliar desde que perdí
a mis padres. ¿A quién me acercaré? ¿Hacia quién me volveré? ¿Dónde, alegre y feliz,
buscaré refugio y remedio contra el hambre y la sed? Tú solo, Señor, pones alegría en mis
penas y me consuelas en mi llanto. Alúmbrame un poco más, un poco mejor y enséñame
el buen camino para que no ande extraviado.
Q’umirq’inti: ¡Oye, miserable! ¡Oye, desgraciado! ¡Fuera, fuera de mi casa! Ya los
aguanté demasiado. Ustedes no son hijos de mi padre ni nacieron de mi madre. Desde
que dejaron de mamar, ellos los criaron a ustedes como a unos pobres corcovados. No los
quiero para nada.
Se salen llorando los dos chicos y se cierra el telón y aparecen sentados al pie de
un árbol y lloran su desventura.
ACTO SEGUNDO
Escena única
Quriqhasqu: ¡Qué desgracia! ¿Qué vamos a hacer? ¿Ante qué puerta inclinarnos
alegres? ¿A quién llamar? ¿Dónde buscar amparo? Ya no hay nadie, ni una persona,
para compadecerse de nosotros. Ahora el sol es nuestro padre, la luna nuestra madre y
las estrellas nuestra familia. Pero el Creador es grande y nos va a cuidar siempre. En Su
providencia Él sacará de la nada todo lo necesario para nuestra dicha y felicidad.
Qurich’uspi: Vayámonos, hermanito, a Qamawara3. Tal vez encontremos ahí a
Antología quechua del Cusco 503
39. churinchu, ni mamaypa wawanchu kankichik. Hanuk’amanta uywasqan
k’umillukunam kankichik. Manam ñuqa imapaqpas munaykichikchu.
Se salen llorando los dos chicos y se cierra el telón y aparecen sentados al pie de
un árbol y lloran su desventura.
ACTO SEGUNDO
Escena primera
Q’uriqhasqu: Imapitaq rikukunchik? Imatataq rurasunchik? May
punkutataq ullpuykusun kusi kusi? Pimantaq risun? Maymantaq
anchhuykusun? Manam pipas, manam maypas aswan kanchu
ñuqanchikpaq khuyaq sunqu munaqinchik. Kunanqa rikukunchik killa
mamayuq, inti taytayuq, quyllurkuna aylluyuq. Ichaqa Pachakamaq
ancha hathunmi, uywallawasunmi. Paymi mana kaqmanta tukuy imata
churamunqa kusinchikpaq, saminchikpaq.
Qurich’uspi: Haku, wawqicháy, Qamawarata. Ichas chaypi
tarimuchwan khuyaqninchikta, pillatapas, kallpa tullu hap’inanchikkama.
Q’uriqhasqu: Ama, ama maytas. Haku kutipusun wawqinchikman.
Wawqinchikta llullaykuspa pampachayta mañamusun. Manachá ancha
awqa rumi sunquchu kanqa. Haku, Qurich’uspicha, ama waqaychu, haku
wawqicháy, haku. Maytataq risun mana imayuq? Kayninpas qaqataq,
chayninpas mayutaq, waqninpas sayaqtaq, maynintataq chhaqay ñanman
chimpasun wichaypas uraypas purinanchikpaq?
Qurich’uspi: Imaman risun, chhaqay awqa hiwaya sunquman,
munaqninpas mana munakuy yachaqman. Amapuniña, amapuniña,
sut’illanmi runaqa kanchik, qhawaykunalla. Pachakamaqqa
churamullanqam tukuy imata. Manam pi, maypas wañunchu
yarqayllamanta. Aswan huch’uy kuruchatapas wiray wiraytam uywan
allpa sunqupi. Chaychus mana uywakuwachwan usurillanta, usuchasqata
rikuwaspanchik?
Q’uriqhasqu: Arí, hinam tukuy rimasqaykipas. Pampachayta
yachasun kunanmanta hatun samiyuq kananchikpaq, munakuyta
puchkananchikpaq, allin sunquyuq kayta allwinanchikpaq.
Qurich’uspi: Wawqichalláy, chanillantam rimarinki, sut’in simi, sut’i
504
Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna
40. alguien que nos compadezca, mientras crezcamos.
Quriqhasqu: No, no vayamos a ninguna parte. Ven, regresemos adonde nuestro
hermano. Le pediremos perdón humildemente. Su corazón no será tan duro y malo.
Vamos, Qurich’uspi, no llores, vamos, hermanito, vamos. ¿Adónde iremos así, sin nada?
Por todas partes se ven cerros, ríos y cumbres elevadas. ¿Por dónde alcanzaríamos aquel
camino que va subiendo y bajando?
Qurich’uspi: ¿Para qué vamos a ir a buscar a ese ingrato que no sabe amar a los
que lo quieren? ¡Ya no ya! ¡Ya no ya! Basta ver a la gente para conocerla. El Creador
proveerá siempre todo. Nadie nunca se muere solo de hambre. Él alimenta a saciedad
nosotros si nos ve tan infelices y abandonados?
Quriqhasqu: Sí, tienes razón. Aprendamos desde ahora a perdonar, si queremos
alcanzar la dicha y devanar los hilos del amor y la generosidad.
Qurich’uspi: Has dicho la verdad, hermanito, con claridad, sencillez y acierto. Así
debe ser, así hay que portarse. Pero el hombre no lo acepta, no quiere conocer esta verdad
que lo incitaría a obrar bien y ser bondadoso, y de esa manera lo haría feliz. El hombre
ama a su enemigo y aborrece sin motivo a su amigo. Eso está por siempre inscrito en
nuestra carne. Es una sombra oscura que mora en nuestro corazón. Nos vuelve ciegos al
ocultarnos la luz y es lo que más amamos.
Quriqhasqu: Ven, apúrate, vámonos adonde nuestro hermano. Ya está anocheciendo,
estamos acá y ¿qué tenemos para comer y dormir?
Qurich’uspi: Yo ya estoy bien seguro de que ese Q’inti de corazón de serpiente nunca
y exhala humores al evaporarse. Eso es lo que lo vuelve colérico y odioso. En vano
regresaríamos. La envidia ha crecido en él junto con la soberbia. Una noche inicua ha
caído en sus ojos. Ya no nos reconocería.
Quriqhasqu: Vamos, como sea regresemos, la helada y el viento nos pueden vencer
y los espíritus malignos hechizarnos, la Tierra nos puede agarrar y los cerros se pueden
enojar. Si terminamos como ciervos salvajes, nos devorarán los gatos monteses que vagan
por la oscuridad de la media noche.
Qurich’uspi: Te acompañaré de todas maneras, aunque sea para volver acá más
Los dos chicos
preciosa, tortolilla de oro, rubí de ardiente resplandor, crepúsculo purpúreo, larga
qanturwalla, la más querida, la más preciada en jardines y
Antología quechua del Cusco 505
41. sunqu, mana panta. Hinam kanan, hinam rurukunan. Ichaqa, runa
manam chaymi ninchu, manam chayta riqsiyta munanchu, allin sunqu
kawsananpaq, allin ruraywan purinanpaq, chayhinamanta kusi kawsay
tarinanpaq. Chiqniqnintam runa wayllun, munaqnintam yanqa chiqnin
chiqnikuspam. Kaymi, kaymi aychanchikpi wiñay qurpa. Kaymi
sunqunchikpi yana llanthu, ñawsa kaywan k’anchayta pakaykun, aswan
aswan khuyananchik.
Q’uriqhasqu: Haku, hanqa, ripusun wawqinchikman. Ch’isiyanñam,
kaypi kanchik, imanchiktam mikhusun? Imanchikpim puñusun?
Qurich’uspi: Allintañam watun sunquy tuychikapi, manapunim
chaskiwachwanchu amaru sunqu Q’intiqa. Ancha misk’i ch’unqasqanmi
hayaqi sunqunpi puqun millayta, chaymi phusuquyan q’uymispam.
Chaymi churan phiñata, awqa millay kananpaq. Yanqapunim kutichwan.
Ch’ikikuymi paypi miran apuskachawan. Map’a millaymi ñawinpi
tutayan. Manañam riqsiwachwanchu.
Q’uriqhasqu: Haku, hina kutipusun, qasa wayram atiwachwan, suq’a
phirum khipuwachwan, Pachamamam hap’iwachwan, awkikunam
phiñakunman. K’ita sallqa tukuptinchik, usqullukunam mikhuwachwan,
chawpi tutap llanthullanpi purimuspa.
Qurich’uspi: Hinatapas riysisqayki kasqan chaki kutimunanchikpaq,
aswan waqaq, aswan muchuq, wichay uray kuti t’ikraq.
Los dos chicos: Wawqichalláy, sunquchalláy, urpichalláy, quri t’ika,
quri puytu, quri kitu, rawraq lliplli puka umiña, rankhi rankhi sansaq
q’iqma, misa awaq suni chukcha, ñukñu simi, kawsaq pukyu, misk’iy
misk’iy qispi unu, inkillkunapi, pawqarkunapi aswan ch’ikllusqa, aswan
wayllusqa sumaq t’ika, qanturwalla, qammi kanki mukmurichkaq
puqpukilla, llanllarichkaq waqankilla, rawrarichkaq llamp’u achanqaray,
mañakuykikum khuyayniykita kay usuri wakchallaykipaq. Punku
qhipallaykipi qurpanchawayku. Qunqur chaki wiqi ñawim mañakuykiku
kay samita, kay kusita. Kichaykuway punkuykita. T’ipkallasaqñam
ch’akiypi, wañullasaqñam yarqaypi, intip kankasqan, chirip atisqan.
Q’umirq’inti: (Sale y los bota miserablemente.) Imamanmi ñakay wiqi aysaq
millay millay haq’arwitukuna hamuwankichik, wasiy punku qhinchachaq?
Karunchakuychik kaymanta. Mana chayri wank’iykichikmi makiypi,
ñak’aspam rurasaq kay kayllapi muyunkichik chayqa.
Se cierra el telón y aparecen en el campo al pie de un árbol.
506
Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna
42. rosedales, a ti, que eres pujante capullo de puqpukilla, lozana planta de waqankilla,
tersa y encendida achanqaray, te pedimos compasión para los pobres infelices que somos.
Danos asilo, detrás de tu puerta. De rodillas y con lágrimas te pedimos esta alegría, esta
felicidad. Abrenos tu puerta. Nos estamos marchitando de sed y muriendo de hambre,
quemados por el sol y vencidos por el frío.
Q’umir’qinti: (Sale y los bota miserablemente.) ¿A qué vienen, langostas
repugnantes, con sus malditas lágrimas, trayendo la mala suerte a mi casa? Aléjense
de aquí. Si siguen dando vueltas por acá, los estrangularé con mis propias manos y les
cortaré la cabeza.
Se cierra el telón y aparecen en el campo, al pie de un árbol.
1
Drama escrito en 1915. Su autor, el sacerdote Nemesio Zúñiga Cazorla (San Salvador, Calca, 1895) se distingue de la mayoría de
los dramaturgos quechuistas de su generación, y de las generaciones anteriores, por su procedencia social y por el ámbito en que
desenvolvió su actividad literaria. Mientras aquellos pertenecían casi todos al estrato de las familias acomodadas cusqueñas y se
dirigían en primer lugar a su propio grupo social, Nemesio Zúñiga tuvo por público, como correspondía a su posición de cura de
pueblo, a los estratos inferiores de la sociedad. Este fragmento ha sido tomado de César Itier, El teatro quechua en el Cuzco. Tomo
I. Dramas y comedias de Nemesio Zúñiga Cazorla. Instituto Francés de Estudios Andinos y Centro Bartolomé de Las Casas. Lima y
Cusco, 1995.
2
Encontrarse con un zorro en un camino significa que uno nunca volverá a cruzar este camino.
3
Qamawara es una comunidad ubicada entre los 3500 y 3800 m.s.n.m. (ecología qhichwa), cerca de San Salvador (distrito de
Písac, provincia de Calca, departamento del Cusco).
Antología quechua del Cusco 507
43. Luis Ochoa
Manc o II
Tragedia incaica en tres actos
Verso quechua
Escena 2a
Manco abre el sullu y las trancas de la puerta.
Manqu
Imatam munachkarqanki?
Ariruma
Kunankamam suyachkayki.
Piwantaq hawapi rimachkarqanki?
Manqu
Kay waq’ayasqa umaypi yuyaykunawan.
Ariruma
(Abrazándole.)
Saqiykuway, lluqsirisaq. Kay mach’aywan
llakiyñiy wakikuspa sinchita llasawan.
Ancha chirim kay pirqakuna kawsayñiypaq.
Pisinmi wayra kaypi samay kacharinaypaq.
Manañam ñawiypas kanchu waqanaypaq.
Manqu
Makiymanta hap’iykukuy, Ariruma.
Ariruma
(Tomándole la mano.)
Imanaptintaq chukchun makiykiri?
508
Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna
44. Manco II
T r a g ed ia i n ca i ca
en t res a cto s
1
Escena 2a
Manco abre el sullu y las trancas de la puerta.
Manco
¿Qué querías?
Ariruma
Te estaba esperando.
¿Con quién estabas hablando?
Manco
Con los pensamientos de mi mente enloquecida.
Ariruma
(Abrazándole.)
Por favor, déjame salir un poco. Esta gruta
aumenta la congoja que me oprime.
Estos muros son muy fríos para mi salud.
El aire me falta para respirar
y ya no tengo siquiera ojos para llorar.
Manco
Agárrate de mi mano, Ariruma.
Ariruma
(Tomándole de la mano.)
¿Por qué tiembla tu mano?
Antología quechua del Cusco 509
45. Manqu
Sinchi kallpayuqmi chiri.
Ariruma
(Acariciando las manos de su padre.)
Ima llamp’um karqan mallwa qantut makiyki
musquyñiypi ch’isillapas chukchayta
wayllurispa,
llaki kawsayñiyta qunqachiwan mullkhurispa!
Manqu
Ch’isi musqukurqankichu?
Ariruma
Arí. Maypichá kachkasqanipas. Achkha runa
mana riqsisqa hinantinpi muyuykuwaspa
qamkunamanta kallpa kallpa t’aqawaspa
ayqichiwan wayrahina.
Manqu
(Violentamente le tapa la boca.)
Chayllataña! Qunqay chay mana chanin
musquyta.
Ariruma
Phiñachiykichu willaspa?
Manqu
(Conmovido le besa en los cabellos.)
Upallay. Pampachawaytaq much’aykuwaspa.
(Aparte.)
Wiqiymi ruphan uyayta lluqllarimuspa.
Ariruma
Imaynatam much’aykuwanki hinallatataq
musquyñiypi huk wayna much’aykuwan.
Manqu
Imatam ninki? Ariruma, paqtataq!
Ariruma
K’aranchasunkichu rimasqay?
Mana allintachu rurani musqukuspa.
Imaraykum ayqirinki yaya munasqay
ñuqataq kusichinay kachkarqan takiykuspa
510
Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna
46. Manco
El frío es muy fuerte.
Ariruma
(Acariciando la mano de su padre.)
¡Qué suave era tu mano de mayhua cantuta
cuando anoche, en mis sueños, me acariciaba tiernamente
el cabello, haciéndome olvidar mi tristeza!
Manco
¿Anoche soñaste?
Ariruma
Sí. No sé dónde estaba. Muchos hombres
desconocidos me rodearon,
me separaron de ustedes a la fuerza
y me arrastraron como un ventarrón.
Manco
(Violentamente le tapa la boca.)
¡Basta! Olvida ese sueño absurdo.
Ariruma
¿Te ha enojado lo que te he contado?
Manco
(Conmovido le besa en los cabellos.)
Calla. Y perdóname con un beso.
(Aparte.)
Las lágrimas desbordan de mis ojos y me queman la cara.
Ariruma
Así como me besas,
en mi sueño un joven me besaba.
Manco
¿Qué dices? ¡Cuidado, Ariruma!
Ariruma
¿Te ha ofendido lo que he dicho?
No hubiera debido soñar con eso.
¿Por qué te alejas, padre querido?
Y yo que quería darte un poco de alegría
cantando algo que escuché en mis sueños...
Antología quechua del Cusco 511
47. huk harawita musquyñiypi uyarisqayta?
Manqu
Yapamanta! Ima wayllitaq chayri?
Ariruma
(Secándose los ojos.)
Ñawsa tukupusqaymantapacham
aswan misk’ita simiy takin.
Manqu
(Aparte.)
Rimasqanmi wach’ihina yaykuspa
sunquyta tuntichin pharpayñinpi.
Takiriy hinataña munanki chayqa.
Música y canto
Hamuy, siklla, ayqichiway,
lliplliq phuru urpiykita,
ñawraq sumaq pituykita
paqta rikuy phawachiwaq.
Yananmanñam puriripun
sinchi phawaq pisquhina,
ni huk kutimpuspari
wiñaypaqmi phawaripun.
Rikrallanta hap’ipayay,
qhasquykipi q’isachapuy,
sunquykita allichapuy
hinam siklla umipayay.1
Mientras Ariruma canta, entra despacio Qurillphay, se acerca a Manco sin hacer ruido
y ambos oyen la canción sollozando.
1
Canto prestado de El robo de Proserpina.
512
Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna
48. Manco
¡Otra vez! ¿Qué canto es ése?
Ariruma
(Secándose los ojos.)
Desde que me he quedado ciega
mi canto se ha vuelto más dulce.
Manco
(Aparte.)
y mi corazón desfallece de tanto latir.
Canta si es lo que quieres.
Música y canto
Ven, mi bien, haz escapar
a tu paloma reluciente,
cuidado dejas volar
a tu hermosa compañera.
Ya vuela hacia su amado
como el ave veloz,
se escapa por siempre
y no volverá jamás.
Sujétala por las alas,
hazle un nido contra tu pecho,
cobíjala en tu corazón
y aliméntala bien, mi prenda.
Mientras Ariruma canta, entra despacio Qurillphay, se acerca a Manco sin hacer ruido
y ambos oyen la canción sollozando.
1
Luis Ochoa Guevara nació en Urubamba a inicios de la década de 1890 y fue hijo de Justo Zenón Ochoa Zúñiga, quien había
dirigido las primeras representaciones del Ollantay en el Cusco durante la Guerra del Pacífico. A fines de la segunda década del
siglo XX empezó a escribir y a hacer representar sus propias obras para afirmarse como uno de los principales cultores del drama
incaico, hasta su temprana desaparición en 1939. La tragedia incaica Manco II fue escrita en 1921 y fue la obra de Ochoa más
representada en los años veinte y treinta en la región de Cusco. El fragmento publicado aquí fue tomado de César Itier, El teatro
quechua en el Cuzco. Tomo II. Indigenismo, lengua y literatura en el Perú moderno. Instituto Francés de Estudios Andinos y Centro
Bartolomé de Las Casas. Lima y Cusco, 2000.
Antología quechua del Cusco 513
49. Nemesio Zúñiga Cazorla
Trag i c om e d i a T’ika hina
ACTO I
Escena 5a
Wayna Kutipa: Yayalláy, yayalláy, hump’ipas saq kutirimuni, huk qullata
rikuspa. “Mulluqhawamantam kani” ninmi. Kaytañam hamuchkan,
llamankuna qatirisqa. Icha imata munan. Qañiwata, k’ispiñutachá
apamuchkan, ch’arkita sarawan chhalanapaq.
Apu Kutipa: Puriy, ma qhawarimuy kaytachus hamun chayta.
Chaykamataq yaykuy ukhuta.
T’ikahina: Simiykita hunt’amusaq, yayalláy. (Sale.)
Wayna Kutipa: Ñuqapas qhawarqamusaq. (Sale.)
Apu Kutipa: Pipunitaq chay qulla kanman? Hayk’apmantahinataq
qullakuna hamun kay k’itiman? Chiqnikunim chay runakunata.
Yawarniytam q’uñichin, ñawpa qhichwakunawan awqanakuq
kasqankumanta, lliw qhichwantinpi t’iqmurispa usurichasqankunamanta.
Escena 6a
Wayna Kutipa: Apuy, munakusqay yayalláy, Sinchik’anaq waynam
hamusqa, qañiwawan, ch’arkiwan sara chhalaq, kay k’itinchik riqsiq-hina.
Kaytapunim hamusqa, hawapiñam kachkan.
514
Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna
50. T ra g i c o m ed ia T ’ i k a hi n a 1
ACTO PRIMERO
Escena 5a
Wayna Kutipa: Padre, padre, he vuelto, bañado en sudor, porque he visto a un colla.
Dice que es de Mulluqhawa. Ya está llegando acá arreando sus llamas. Tal vez quiera
algo. Debe estar trayendo cañihua, k’ispiñu2 y charqui para cambiarlos por maíz.
Apu Kutipa: Anda pues a ver si viene acá. Mientras tanto, tú, vete adentro.
T’ikahina: Haré lo que me digas, padre. (Sale.)
Wayna Kutipa: Y yo, voy a observarlo. (Sale.)
Apu Kutipa: ¿Quién será ese colla? ¿Y desde cuándo los collas vienen así a esta
comarca? Detesto a esa gente. Se me calienta la sangre cuando pienso en su vieja
enemistad con los quechuas y en las ignominias que cometían por todas partes cuando
venían a divertirse en los valles.
Escena 6a
Wayna Kutipa: Señor mío, querido padre, el joven Sinchik’anaq ha venido a
cambiar cañihua y charqui por maíz, con la idea de conocer nuestra comarca. Para eso
ha venido. Ya está afuera.
Apu Kutipa: Si fuera por mi, ni siquiera saldría a saludar a ese hombre, por más
gran señor que fuese. Pero llámalo.
Antología quechua del Cusco 515
52. Wayna Kutipa: Ya, padre. (Sale.)
Escena 7a
Wayna Kutipa: Padre, dice que es hijo de Apu K’anaq y que quiere conocerte.
Apu Kutipa: Quien sea, que entre.
Wayna Kutipa: Entonces, lo llamo, padre.
Apu Kutipa: ¿De dónde será ese hombre? ¿Para qué habrá venido hasta acá? No
Escena 8a
Sinchik’anaq: Señor mío, ¿cómo está usted?
Apu Kutipa: Tú tampoco, joven. Supongo que me has saludado3.
Sinchik’anaq: Atraído por la gloria de su nombre, he venido a saludarle y a
inclinarme ante usted.
Apu Kutipa: ¿De dónde eres, joven? ¿Cómo te llamas?
Sinchik’anaq: Me llamo príncipe Sinchik’anaq y soy de K’anamarka4.
Apu Kutipa: ¿Qué es lo que te trae hasta acá? Toma asiento, joven.
Sinchik’anaq: Sólo he venido a conocerle, señor, desde el pueblo de Mulluqhawa5.
Allá goza de mucho renombre.
Apu Kutipa: Agradezco mucho tu gentileza, joven. Pero dime realmente, ¿qué
{encantos} te traen acá?
Sinchik’anaq: Realmente, señor mío, nada más que el deseo de conocerle. Por
eso le ruego que reciba este modesto presente, sin desprecio ni desdén. Así, señor,
intercambiaremos su maíz contra mi charqui, mi cañihua, mis sogas y mis tejidos.
Quisiera llevarme a mi pueblo el alimento de estos valles.
Apu Kutipa: Joven Sinchik’anaq de corazón de oro, agradezco mucho tu generosidad.
¿Pero, cómo puedo corresponderte?
Sinchik’anaq: Gran señor, ¡qué vergüenza la mía cuando veo con qué aprecio y
bondad me hace sentir como un bienaventurado.
Apu Kutipa: (Levantándose, llama al interior.)
¡Mama Chimpu, T’ikahina, Wayna Kutipa, vengan! Y tú, joven, vas a conocer a mi
esposa y a mis hijos. Con ellos irás a visitar los jardines de esta tierra.
Sinchik’anaq
Antología quechua del Cusco 517
53. Apu Kutipa: (Levantándose llama al interior.)
Mama Chimpu, T’ikahina, Wayna Kutipa, hamuychik. Qamrí, wayna,
wawaykunata riqsiykunki, paykunawantaq muyayta puririmunki, kay
k’itimanta.
Sinchik’anaq: Aw, tata, sumaqmi, ancha munaymi kay k’iti pawqar
waylla. Sunquytam suwan, añaláw, tata, sumaq.
Escena 9a
Mama Chimpu y los hijos: Ama suwa, ama llulla, ama qilla, wayna.
Sinchik’anaq: Qampas hinallataq, qhapaq quya, ñuqappatapas chaskiy
napaykuyniyta. Qamri, iñaqa, imaynallam? Waliqllachu?
Mama Chimpu: Allinllam, wayna, samaykuy ari.
Sinchik’anaq: Paykunachu, qhapaq tata, sunquykip sisan quri mukmu
t’ikakuna? Paykunachu kay k’itipi huknin sikllankama quri chunta,
huknintaq mukmurichkaq quri wayta, aswan sumaq chipchiq umiña,
lliwpa anan, lliwpa illan, ima munay?
Apu Kutipa: Anchatam huqarinki t’ika samiwan saminchaspa kay
sunquypa phatminnin rurukunata. Pachakamaq qamwan kachun.
Mama Chimpu: Maymantam, wayna, kanki? Ima sumaq sutiyki?
Sinchik’anaq: Manchana quya, K’anaqmarka suyumantam sutiyri
Sinchik’anaqmi kamachinaykipaq mama pampa qura sarunayki.
Mama Chimpu: Anchatam kusikuni riqsikuspa. Tiyaykuy, wayna. T’ika,
puriy turaykiwan. Muyanchikmanta pallarqamuy sach’akunap rurunta,
paqayta, sumaqninta, tunasta, sawintuta, kay waynaman anqusanapaq,
qhichwa mikhuyta mallirinanpaq.
T’ikahina: (Alegre.)
Kunanpacha, simiykichikmanta. Haku, turachalláy. (Salen con el hermano.)
Apu Kutipa: (Levantando al bulto de charques.)
Kaytam kay wayna anqusawanchik, sumaq sunqu rikuchikuyninta.
Chaskiy, Mama Chimpu.
Mama Chimpu: Maymantataq kay sami, kay rikuchikuy ñuqaykupaq?
Añaychasqa kachun kay wayna. Much’aykusaq kay sumaq qulla
misk’ipata.(Besando.)
Sinchik’anaq: Ima kusitam sunquy chaskin! Quri kururmi paskarikun,
ñupch’u t’ikan t’akarikun simiykimanta, Mama Chimpu. Llakiyninpas
518
Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna
54. tierra. Me arrebatan el corazón. ¡Qué bellos, señor!
Escena 9a
Mama Chimpu y los hijos: No robes, no mientas, no seas ocioso, joven.
Sinchik’anaq: Usted tampoco, noble dama, reciba también mi saludo. Y usted,
señora, ¿cómo está? ¿Bien?
Mama Chimpu: Bien, joven, toma asiento.
Sinchik’anaq: ¿Ellas son, noble señor, los capullos de oro que brotan y retoñan de
perla de las perlas, tesoro de los tesoros. ¡Qué hermosa!
Apu Kutipa: Mucho honras a estos pedazos y frutos de mi alma al otorgarles la
Mama Chimpu: ¿De dónde eres, joven? ¿Cuál es tu noble nombre?
Sinchik’anaq: Respetable señora, soy de la comarca de K’anaqmarka y mi nombre
es Sinchik’anaq, para servirle. Seré la hierba del suelo que pisa.
Mama Chimpu: Encantada de conocerte. Toma asiento, joven. T’ika, anda con
tu hermano a recoger frutas de los árboles de nuestro jardín: las mejores pacaes, tunas y
guayabas. Las obsequiaremos a este joven, para que pruebe los productos del valle.
T’ikahina: (Alegre.)
En seguida, con su permiso. Vamos, hermano. (Salen con el hermano.)
Apu Kutipa: (Levantando el bulto de charques.)
Este es el obsequio de este joven y una muestra de su buena voluntad. Tómalo, Mama
Chimpu.
Mama Chimpu: ¿Qué hemos hecho para merecer tanto honor y tanta generosidad?
Agradezco a este joven y beso esta sabrosa carne del país de los Collas. (Besando.)
Sinchik’anaq: ¡Qué alegría recibe mi corazón! Su boca, Mama Chimpu, desenrolla
ñupch’u de la estima. Hasta mis
penas se disipan con sus dichosas palabras.
Escena 10a
Wayna Kutipa: (Apurado.)
¡Padre, madre! ¡T’ika se siente mal, le ha dado viento, le ha dado viento! ¡Vengan,
vengan¡ (Salen afanosos.)
Antología quechua del Cusco 519
56. Mama Chimpu: ¡Ay, qué desgracia! ¡Pobre T’ika! (Sale.)
Apu Kutipa: Toma asiento, joven. Voy a ver lo que le pasó a mi hija. Anda, quema
un cuerno de venado y hojitas de markhu6 para friccionarla. (Sale hablando, apoyado
en el hijo.)
Wayna Kutipa: Sí, padre, apurémonos. (Salen apurados.)
Sinchik’anaq: (Monólogo.)
Noble Kutipa, pase lo que pase, señor, seré su siervo y su escolta. Oh sol, oh luna, ahora
por favor, no vayas a enfermarte. Que el Creador no quiera esa desgracia. T’ika es tan
bonita, sus ojos son dos estrellas y sus cejas {?} de arco iris. ¡Ay! ¡Qué linda! Su dulce
mirada arrebata mi corazón. Esa boca, fruta preciosa y capullo de begonia, tal vez me
daría el sí, si le pidiese su mano. Ah, su cara es de la más pura belleza, su delicada
silueta es delgadísima y el negro profundo de su cabello dibuja largas bandas de variados
matices. Todo esto es como una orla de oro y una trenza de amor que encadenan mi
corazón al tuyo. De repente, paloma, aceptarías ser mía. Te quiero. (Picchando la coca.)
Si mastico un poco de coca, me irá bien. ¡Qué linda eres, T’ika! Si no puedo estar algún
día reunido contigo, me ahorcaré con mi honda.
Escena 11a
Qasachaki: (Paje de Sinchik’anaq.)
escapado, estoy lleno de espinas y tengo los pies molidos de tanto caminar. ¡Ay! ¡Cómo
pica! ¡Y esas mugrosas que no se dejan agarrar! Esas llamas endiabladas se parecen a
ti: cuando han probado un buen pasto, no se quieren mover. Y las espinas, ¡ay! ¡ay! no se
dejan arrancar de mis pies. Tal vez tú me las puedas sacar; de repente tú podrías con tus
dientes.
Sinchik’anaq: ¿Qué dices, sarnoso repugnante? ¿Quieres que con mis dientes las
saque de tus patas asquerosas?
Qasachaki: Si quisieras, las sacarías nomás. ¿O serán las pulgas del valle las
que me están picoteando tan horriblemente? Llevaré sus semillas a mi pueblo. Vamos,
ayúdame a ver tú. Ni siquiera me has dado coca o plata {moneda de Potosí} para ir a
tomar chicha.
Sinchik’anaq: ¿Y para qué quieres tú {plata}?
Qasachaki: Yo también quiero {plata} para buscar una muchacha y deleitarme con
Antología quechua del Cusco 521
57. manam akhichikunchu, icha qamchu k’apkirquwankiman, icha kiruykichu
allinpas kanman?
Sinchik’anaq: Imatam rimanki, millay millay khiki? Kiruywanraq
munanki hurqunayta asnaq atakuykimanta.
Qasachaki: Munakuspaqa akhitatallawaqmi chhikaqa. Icha pikiñachu
qhichwapiqa chhachaykuwachkanpas millayta. Muhutachá apasaq
llaqtayta. Hakuyari, rikuysimuway qampuni, ni kukatachu quritawanki, ni
qullqitachu putusita aqha upyanaypaq.
Sinchik’anaq: Imapaq qamri munanki putusita?
Qasachaki: Ñuqapas munani sipas maskanaypaq, qhichwa t’ikap
mukayninpi quntullikunaypaq. Qamllachu sunquyuq kanki, maywakuy
yachaq, chhikaqa? Ñuqapas munanitaqmi sunquyman kusi qarayta
qhichwaman hamusqayta, chhikaqa! Haku, haku, utqhay, haku!
Sinchik’anaq: Waq’ayasqam hamusqanki! Ama rimapayawaychu.
Hanqa lluqsiy, llamata rikumuy chhikaqa.
Qasachaki: Waháy! “Lluqsiy, lluqsiy” niwachkanki, chhikaqa!
Maymantaq ithirisaqri? Qammi aswan waq’ayachkanki, chhikaqa, t’ikap
kichkanwan sunquyki allasqa. Chaymi aswan llakinapaq, chhikaqa.
Pis munanqa k’ispinuta, qasap kankasqan ch’uñuta? Waháy, chhikaqa!
Maypasñam walaqan khikikunaqa?
Sinchik’anaq: Yaw, t’inri, allin aqhata malliykuspam qamqa runa runa,
ñuqawan pukllakuwanki, wayrasqa wallpa kaqlla taratataspa, chhikaqa.
Qasachaki: Aswanmi qam yarqasqa chiwli kaqlla qaparqachachkanki
uma nanayta. Ha! Ha! Ayqikullasaqña. Sasañam imapas rimay,
pantaymanpasmi t’ikakama.
Sinchik’anaq: Ha, imata?
Qasachaki: Sumaq tapurata.
Sinchik’anaq: Qammi kanki chay tapura, ismuq sunqu t’utura.
Qasachaki: Sasañam awki qamwan rimay, aswan llamata
walaqachimusaq.
Sinchik’anaq: Arí, sasañam, lluqsiy, lluqsiy, ch’uku qalalaq, lluqsiy! (Y lo
bota furioso.)
522
Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna
58. Yo también quiero divertirme y venir al valle por algo. ¡Vamos, vamos, rápido, vamos!
Sinchik’anaq: ¡Te has vuelto loco! No insistas. Fuera, apúrate. Anda a cuidar las
llamas.
Qasachaki: ¡Qué gracioso! ¡Me dices que salga, que salga, pero ¿adónde voy a ir?
corazón. Por eso eres más digno de lástima que yo. ¿Qué muchacha va a querer k’ispiñu
y chuño asado por el hielo? ¡Qué risa! ¡Ja, ja, ja! ¿Adónde se habrán ido las llamas?
Sinchik’anaq: ¡Oye, barriga hinchada, cuando pruebas buena chicha, te pones a
bromear de igual a igual conmigo y a cacarear como una gallina loca!
Qasachaki: Más bien tú eres el que estás chillando como un pollito hambriento y
me das dolor de cabeza. ¡Ja, ja! Me iré nomás corriendo. Se ha vuelto difícil hablar de
Sinchik’anaq: ¡Ah! ¿Qué?
Qasachaki: Una rica papa podrida.
Sinchik’anaq: Esa papa eres tú, junco podrido por dentro.
Qasachaki: Se ha vuelto difícil hablar contigo, mi amo. Mejor me voy a perseguir
las llamas.
Sinchik’anaq: Sí, difícil ya. ¡Fuera, fuera, chillón, fuera! (Y lo bota furioso.)
1
Entre 1915 y 1950, Nemesio Zúñiga Cazorla escribió unos cuarenta dramas en quechua, todos inéditos, que hizo representar
en numerosos pueblos y ciudades del sureste peruano, desde Abancay y Quillabamba hasta Puno e incluso Bolivia. T’ikahina fue
escrita en 1934 y, como lo señala el manuscrito mismo, es un drama directamente inspirado en una tradición de Clorinda Matto de
Turner, “Frailes”, ambientado algunos decenios después de la Conquista. El fragmento publicado aquí ha sido tomado de César Itier,
El teatro quechua en el Cuzco. Tomo I. Dramas y comedias de Nemesio Zúñiga Cazorla. Instituto Francés de Estudios Andinos y
Centro Bartolomé de Las Casas. Lima y Cusco, 1995.
2
El k’ispiñu es un plato típicamente puneño, a base de harina de quinua o de cañihua, de la que se hacen bolitas, con agua o leche
y condimentos, y que se cocinan al vapor.
3
Sinchik’anaq saluda a Apu Kutipa diciéndole, en aymara, antigua lengua étnica de los Canas, kamisaraki? “¿Cómo estás?”.
Apu Kutipa supone que es equivalente del saludo quechua “no robes, no mientas, no seas ocioso” y le contesta con la fórmula
consagrada “tú tampoco”.
4
Hoy se conocen como “castillo de K’anamarka” unas ruinas prehispánicas situadas en un promontorio cerca de Yauri, provincia de
Espinar (donde Nemesio Zúñiga fue párroco). Se dice que constituyen el pueblo antiguo de la gente de la zona.
5
Actualmente anexo de la comunidad de Antaycama, cerca de K’anamarka. También existen ahí las ruinas de un pueblo fortificado
conocido bajo ese mismo nombre.
6
El markhu es una planta ansiolítica. El cuerno del venado se quema y se le hace beber la ceniza al enfermo.
Antología quechua del Cusco 523